Nacjonalizm i religia : (w związku z pracą B. Grotta, Nacjonalizm i religia. Proces zespalania nacjonalizmu z katolicyzmem w jedna całość ideową w myśli Narodowej Demokracji 1926-1939, Kraków 1984)

Rudnicki, Szymon

Nacjonalizm i religia : (w związku z

pracą B. Grotta, Nacjonalizm i religia.

Proces zespalania nacjonalizmu z

katolicyzmem w jedna całość ideową w

myśli Narodowej Demokracji 1926-1939,

Kraków 1984)

Przegląd Historyczny 78/1, 93-100

1987

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

N a c jo n a liz m i religia

(w zw iązku z p ra c ą B. G r o t t a . N acjonalizm i religia. Proces zespalania nacjonalizm u

z k a to licy zm e m w jed n ą całość ideową w m yśli N arodow ej D em okracji 1926— 1939. U niw ersytet

Jagiello ń sk i. R o z p raw y h ab ilita cy jn e n r 85. K ra k ó w 1984. s. 177)

P o przew rocie m ajow ym ob ó z n aro d o w y zo stał zepchnięty d o opozycji, w której p o z o staw ał aż d o w y b u ch u w ojny. M u siał więc prz y sto so w ać się d o now ych w aru n k ó w d z ia łan ia. Przejście d o opozycji nie zm niejszyło jego w pływ ów na społeczeństw o, obserw ujem y n aw et ich w zro st w n iek tó ry ch k ręgach. O d n o si się to przede w szystkim d o m łodzieży, n a k tó rą ob ó z n aro d o w y uzyskał w pływ w ro z m ia ra c h doty ch czas nie zn an y c h . Pow stał R u ch M łodych O b o zu W ielkiej P olski, najw iększa o rg a n izacja m łodzieżow a II R zeczypospolitej. D u alizm o rg an izacy jn y o b o zu n a ro d o w eg o o ra z ro sn ą cy k o n flik t m ięd zy p o k o len io w y w yw oływ ał w iele k o n tro w e rsji, zak o ń czo n y ch ro złam am i i zm ian am i p erso n aln y m i w S tro n n ictw ie N a ­ ro d o w y m .

O b o k w alki o w ładzę w ob o z ie n aro d o w y m , nie m niejszą rolę o d eg rały ró żn ice p ro g ram o w e. S p raw o m d o k try n a ln y m i publicystyce politycznej tego o b o z u pośw ięcona jest k siążk a Bogum iła G r o t t a . Innego ty p u fak tó w m am y w książce niew iele, gdyż a u to r ściśle trzy m a się tem atu . O k reśla o n sam siebie sk ro m n ie ja k o ..h isto ry k a lite ra tu ry p olitycznej” . N a te m a t sto su n k ó w N a ro d o w a -D e m o k ra c ja — K ościół z ab iera ł ju ż głos *. O m aw ian a k siążk a stan o w i p o d su m o w a n ie w ieloletnich b a d ań .

U jęcie tem a tu jest pro b lem o w e. K o le jn o zo stał o m ó w io n y sto su n ek d o tak ic h zagadnień jak n a ró d i jego m iejsce w h ierarchii w arto ści, koncepcje p ań stw a i w ładzy, koncepcje g o sp o d arcze, an ty sem ity zm i rasizm o ra z pog ląd y h istoriozoficzne. W tej kolejności będziem y też je om aw iali. B ardziej szczegółow e zrefe ro w an ie treści w ynika z m ik ro sk o p ijn e g o n a k ła d u

150 egzem plarzy. A wiele u staleń jest n o w a to rsk ich i w ażnych.

A u to r zajął się węzłow ym i p ro b lem am i d o k try n y n a ro d o w o -d em o k ra ty c zn e j. naw iązując w k ażd y m w y p a d k u do jej sto su n k u d o k a to licy zm u . Z rz ad k a jed y n ie m ów i o d o k try n ie k ato lick iej, z ak ład a jąc jej zn ajo m o ść u czy teln ik a. P rz y d ało b y się szersze o m ów ienie sto su n k u kry ty k i k ato lick iej d o now ych sfo rm u ło w ań nacjo n alisty czn ej d o k try n y , ta k ja k to uczynił a u to r w jed n y m z arty k u łó w . W pew nych w y p a d k ac h o to aż się p rosi. In n a sp raw a, że o d p o w ied ź na o d w ro tn ie p o staw io n e p y tan ie o sto su n e k k ato licy zm u d o n acjo n alizm u w y m ag ałab y osobnej książki.

C zy tając książkę p a m ię ta ć stale należy, że o b ra ca m y się w kręgu teo re ty czn y ch rozw ażań i takiejże publicy sty k i. P ub licy sty k a m aso w a i o dczůcia ludzi, d o k tó ry ch była k iero w an a, p o z o sta ją p o za kręgiem zain tereso w ań a u to ra i d o ty ch czas nie są z b ad a n e w sp o só b do stateczn y . A u to r zd aje sobie spraw ę z tych ograniczeń.

N a s to su n k o w o niew ielkiej ilości stro n z g ro m a d zo n y zo stał o g ro m n y m ate ria ł. K ażde z d an ie jest w ażne. W p a ru w y p ad k ach ta k o n d e n sa cja p row adzi d o stw ierdzeń, k tó re b u d zą w ątpliw ości. Sądy a u to ra p o b u d z a ją d o m yślenia, a n iek tó re i d o sprzeciw u.

1 B. G r o t t . O bóz narodow y i k a to lic y zm , ..K u ltu ra i S p o łeczeń stw o ” 1979, z. 3. s. 185— 200; t e n ż e . R ola k a to licyzm u и· ideologii obozu narodowego w św ietle p ism jeg o

ideologów i k r y ty k i k a to lickiej (Z a r y s p ro b lem a tyki badawczej). „D zieje N a jn o w sz e" г. X II.

1980. z. I. s. < 53-94. ' ' . . .

94

K ażd y ro zd ział zaczyna się od określen ia sta n u uprzed n ieg o , a później czytelnik p ro w a ­ dzony jest przez m ean d ry rodzących się zm ian . W k ażd y m rozdziale jest też w io d ąca w y p o ­ w iedź. w sto su n k u d o któ rej pro b lem o m aw ian y jest szczegółow o.

P u n k tem w yjścia jest b ro szu ra R o m a n a D m ow skiego: ..K ościół, n aró d , p a ń stw o " , k tó ra u k a za ła się w 1927 r. w serii ..W sk azań p ro g ram o w y ch O W P ” . D m ow ski postaw ił w niej p ro g ram b u d o w y ..p a ń stw a kato lick ieg o n a ro d u p o lsk ie g o " . Ju ż to w skazuje na w agę ja k ą przyw iązyw ał d o k ato licy zm u i konieczności d o sto so w an ia sw ego p ro g ra m u d o d o k try n y katolickiej. N a stą p iła z asad n icza zm ian a w sto su n k u d o p o p rzed n ieg o o k resu . W 1905 r. D m ow ski pisał, że ..sto su n ek jednostki d o n a ro d u i n a ro d u d o n a ro d u leży w łaściw ie po za sferą chrześcijańskiej etyki. C h ry stian izm jest religią jed n o stk i i lud zk o ści, jak o z b io ru je d n o s te k ” 2. N ie zg o d n a też była z d o k try n ą k a to lic k ą z asad a egoizm u n a ro d o w e g o 3. Jeszcze n a p o c zą tk u lat 20-tych w p ro g ram ie M łodzieży W chechpolskiej zn alazło się stw ierdzenie. że „ n a ró d jest najw yższym d o b rem , ja k ie m am y. W szelkie fak ty i z ag ad n ien ia z dziedziny etyki m uszą być ro z p atry w a n e i sąd z o n e w yłącznie z p u n k tu w idzenia n a ro d o w eg o ” 4. S fo rm u ło w an ie to s p o tk a ło się z k ry ty k ą o. Ja n a R o s tw o ro w sk ie g o 5. B roszura D m ow skiego odżegnyw ała się od tych założeń. Stw ierdzenie, że ..katolicyzm nie jest d o d a tk ie m d o polskości, zab arw ien iem jej na pew ien spo só b , ale tkw i w jej istocie, w znacznej m ierze stanow i jej isto tę ” 6, zg o d n e b y ło z odczuciem m łodzieży p rzy ch o d zącej d o O W P.

B roszura ta otw o rzy ła w obozie n aro d o w y m ..o k res o rien to w a n ia w szelkich ocen. w artości, w ydarzeń i m ech an izm ó w dziejow ych zg o d n ie z p o stu la ta m i n au k i K o ś cio ła ” (s. 146). T o nie b u d zące w ątpliw ości stw ierdzenie nasu w a d w a p y ta n ia : 1. czy w szystkie zjaw iska, jak ie w ystępow ały w n acjonalizm ie, m ożliw e były d o k o ń ca d o p o g o d zen ia z n a u k ą K o ścio ła; 2. ja k ie elem enty n au k i K o ścioła w y b ieran o ? P rzedstaw iciele K o ścioła uznaw ali, że nacjonalizm re p re z en to w a n y przez n a ro d o w ą d e m o k ra cję jest zg o d n y z n a u k ą K o ś c io ła 7. A u to r przyznaje. że ..p o d k re ślan ie roli n a ro d u ja k o śro d k a d o o sią g an ia w alo ró w m o raln y ch o c h ara k te rze chrześcijańskim była nieco p rzesad n ie w y jask raw io n e w p o ró w n a n iu z tym . co p isan o na ten tem a t w kościelnej lite ratu rze dotyczącej ojczyzny” (s. 161). W brew ..P rzeglądow i K a to lic k ie m u ” p rzy k ład ó w n iezgodności m o żn a by przytoczyć więcej, z a ró w n o w dziedzinie m yśli, jak i m etod. A d am D o b o szy ń sk i. pisząc książkę o g o sp o d arce n aro d o w ej, naw iązyw ał d o T o m a sza z A kw inu, a nie d o p o p rzed zającej w ydanie książki encykliki „ Q u a d ra g e sim o a n n o ” . O dpow iedzi na oba p y tan ia są rów nież in teresu jące teoretycznie.

S p raw a sto su n k u d o religii jest sp raw ą b a rd z o d elik a tn ą . N ie ulega w ątpliw ości, że n a d u ży w a n o w tym śro d o w isk u w iary d o celów p o lity c z n y c h 8. N ie ulega też w ątpliw ości.

2 R . D m o w s k i . P odstaw y p o lity k i p o lskiej, ..P rzeg ląd W szec h p o lsk i" 1905. C yt. wg B. G r o t t a . O bóz narodow y, s. 190. N a m arg in esie o d n o to w a ć należy, że ten w ażny arty k u ł nie zn alazł się w 10-tom ow ym w y daniu pism D m o w sk ieg o z k o ń ca lat trzydziestych.

3 N ajp ełn iejsze sfo rm u ło w an ie zn alazła ona u Z. B a l i c k i e g o . E goizm narodow y wobec

e ty k i , L w ów 1902.

4 S fo rm u ło w an ie to p o ch o d zi z d ek la rac ji N Z M A z 1919 r. i z o sta ło p o w tó rz o n e w 1922 r. D. J a r o s z , M ło d zież W szechpolska 1922— 1926. m aszy n o p is p racy m agisterskiej, s. 69.

5 J. R o s t w o r o w s k i , N acjonalizm ja k o zagadnienie etyczne, K ra k ó w 1923. 6 R . D m o w s k i , P ism a t. IX , C zęsto ch o w a 1938. s. 98.

7 ..M o żem y stw ierdzić, że w Polsce istnieją dw a o d łam y n a cjo n alizm u . Jeden nacjonalizm zg o d n y z n a u k ą K o ścio ła oraz inny — to p rz esa d n y szow inizm , w zo ro w an y na obcych duchow i p o lsk iem u ideologiach rasizm u p o g a ń sk ieg o ” (P o lski nacjonalizm ze stanow iska

katolickiego, ..P rzeg ląd K a to lic k i” z 18 w rześnia 1938. s. 588).

8 „ N ie k tó rz y chcieliby z w aszych ślu b o w ań uczynić narzędzie dla innych celów . C hcieliby zap rząc religię w ry d w an p o lity k i...” . A . K a k o w s k i . L ist p a ste rsk i do m łodzieży, tam że, s. 580.

że m łodzież o b o z u n aro d o w eg o była g łęb o k o i szczerze w ierząca, choć n iek tó rzy przedstaw iciele starszeg o p o k o len ia mieli co d o tego z a s trz e ż e n ia 9. S p raw ą n iezb ad an ą jest m odel w iary re p re z en to w a n y p rzez tę m łodzież. W każd y m razie nie odczuw ała o n a sprzeczności m iędzy w iarą, a sw ymi p o g ląd am i i czynam i, u tw ierd z o n a w tym p rz ek o n a n iu przez część kleru.

A u to r d o strzeg a, że n iek tó re k o n stru k c je teoretyczne n a cjo n alistó w m o żn a p odejrzew ać o in stru m e n talizm . O dnosi jed n a k to zjaw isko najd alej do p o c z ą tk u lat trzy d ziesty ch , a później ..przejaw y k atolicyzacji ideologii nacjonalistycznej w ydają się być zupełnie a u te n ty cz n e ” (s. 158).

R o zd ział o k o n cep cjach p ań stw a i w ładzy stanow i, o b o k ro zd ziału o p o g ląd ach g o sp o ­ d arczy ch . oś książki. P u n k te m w yjścia jest in n a b ro sz u ra D m ow skiego: „ Z a g ad n ie n ie rz ą d u ” 10. P o g ląd y jeg o n a u strój dzieli a u to r na dw a okresy, p o d o b n ie ja k p ro b lem in stru m e n talizacji sto su n k u d o religii — d o p o c z ą tk u la t trzydziestych i później. W pierw szym okresie cechą c h ara k te ry sty c zn ą są zachw yty n a d w łoskim faszyzm em , w d ru g im p o jaw ia się refleksja k ry ty czn a, ch o ć o d czasu d o czasu m am y pogło sy pierw szego ok resu . G r o tt nie zajm uje się. tak ja k i w innych w y p ad k ac h , p rzyczynam i tych zjaw isk. K siążk a jest o p o g ląd ach , a nie o p o staw ach , choć w w y p ad k u faszyzm u rów nie w ażne ob o k d o k try n y je s t działanie. P o raz pierw szy o trzy m aliśm y tak ob szern e i w y czerpujące stu d iu m sto su n k u n acjo n alizm u p o lsk ieg o d o faszyzm u i to ta lita ry z m u .

A u to r jest zd an ia, że a u to ry tary z m rz ą d ó w P iłsudskiego u tru d n ia ł w p ra k ty c e ..m ło d y m ” z O W P szerm ow anie h asłam i p ro p ag u ią cy m i silną w ładzę w k ra ju . Przeciw staw ić m ożna tem u stw ierdzeniu inne. System w ładzy, szczególnie p o w y p ad k ach 1930 r.. .uzmysłowił „ m ło d y m ” , że d o w ładzy m o żn a do jść ty lk o przy użyciu siły. Poza tym b ęd ąc pro g ram o w y m i p rzeciw n ik am i p a rla m e n tary z m u „ m ło d z i" k o n stru o w ali w łasny m odel w ładzy, idący często dalej niż a u to ry ta ry z m Piłsudskiego.

W dziedzinie teorii „ za w a rty w to m iźm ie p erso n alizm i o d n o śn e elem enty filozofii A k w in aty stają się p o d sta w ą i p u n k te m w yjściow ym koncepcji u strojow ych jak ie tw o rzą od p o c z ą tk u lat trzydziestych „ m ło d z i” O W P ” (s. 37). Z teg o zo stał w yciągnięty w niosek, że zn alezio n a z o stała fo rm u ła zaw ierająca negację istniejących rząd ó w a u to ry ta rn y c h . Z asługą a u to ra jest zw rócenie uw agi n a rolę to m iz m u w k ształto w an iu d o k try n y nacjonalistycznej w Polsce. O tw iera to now e pole b a d ań . O b aw iam się jed n a k , że p o d sta w ą i p u n k tem w yjścia d la „ m ło d y c h ” p o z o stał nacjo n alizm . C h a ra k te r o b o z u o k reśla je g o cecha d o m in u jąca. D la o b o z u n a ro d o w eg o zaw sze był n ią n a cjo n alizm . Jeżeli jest in aczej, należy określić czym stał się o b ó z naro d o w y .

P o d o b n ie jest ze stw ierdzeniem , że śro d o w isk o O W P tym się ró ż n iło o d innych antyli- b eraln y ch i a n ty d e m o k ra ty cz n y ch eu ro p ejsk ich ru ch ó w politycznych, że było zak o rzen io n e w św ia to p o g ląd zie chrześcijań sk im . C ała k siążk a stanow i d o w ó d n a p ró b ę p rz y sto so w an ia d o k try n y nacjo n alisty czn ej w P olsce d o n a u k i K o ścio ła. Z m ałym „ a le ” . Ś ro d o w isk o O W P nie b y ło jed n o lite . P rzy całym zak o rz e n ie n iu w ch rześcijaństw ie, n ie k tó re śro d o w isk a (ch o ­ ciażb y to . z k tó reg o w yrósł O N R ) lan so w ały w zory, p rzy całym sz tafa żu k a to lick im , nie­ w iele o d b ieg ające o d ch arak te ry sty czn y ch d la faszyzm u czy n a ro d o w eg o socjalizm u. C hoć rzecz jasn a były i zasadnicze różnice. N ie o d rz u ca n o chrześcijaństw a, jak to czynił n aro d o w y socjalizm . F a k te m też jest, że p ró b o w a n o z w iększym czy m niejszym szczęściem , raczej z tym d ru g im , godzić w ym ogi a n ty in d y w id u alizm u z u zn an iem roli jed n o s tk i, czego d o m ag a ł się K ościół. Z go d ziłb y m się tu z G ro tte m w jeg o polem ice z W a p i ń s k i m , że elem enty tak ie w ystępow ały rów nież w śro d o w isk u „ m ło d y c h " . N a to m ia st nie zgodziłbym się z a u to rem w sp raw ie specjalnej pozycji O W P w eu ro p ejsk im pejzażu nacjo n alisty czn y m . Istn iały w E

uro-9 „N ies te ty nie b a rd z o w ierzę w ten dzisiejszy krzykliw y k a to licy zm ” . J. Z a m o r s k i

B ezradność szukająca w yręki, „M y śl N a ro d o w a ” z 19 g ru d n ia 1937. s. 818. T am że p rzy k ład y

p o stę p o w a n ia „ m ło d y c h ” , zd an iem a u to ra k o lid u jące z zasadam i w iary.

10 A u to r zw raca uw agę, że p o za dw iem a b ro sz u ram i D m o w sk ieg o , in n e b ro sz u ry z tej 'se rii nie fu n k cjo n o w ały w o biegu p ublicystycznym ja k o zb y t liberalne.

96

pie. także p o za O W P . ru ch y nacjo n alisty czn e n aw iązu jące d o tradycji ch rześcijań sk iej, ja k Ż elazna G w ard ia w R u m u n ii, a wręcz d o k ato licy zm u S łow acka P a rtia L u d o w a ks. A n d reia H linki.

P rzy o m aw ian iu założeń p ań stw a n a ro d o w eg o a u to r w skazuje na niekonsekw encje i nie­ jasn o ści w je g o k o n stru o w a n iu , a w gruncie rzeczy n a b ra k przem y ślan eg o p ro g ram u . P o d k reśla też istniejące d o k o ń ca rozbieżności w tej kw estii. O siąg n ięto n a to m ia s t zg o d n o ść co d o w ażnej roli sa m o rzą d u . R ó ż n iło to z asad n icz o o b ó z n aro d o w y od zw olenników pań stw a to ta lita rn e g o . K o le jn ą ró żn icą b y ło o d rzu cen ie idei w odzostw a.

K w estii to ta lita ry z m u pośw ięcił a u to r wiele stro n , zw racając uw agę na ro z m a ite asp ek ty tego zag ad n ien ia. W ykazał, że za rozm aitym i o k reślen iam i (to ta litary z m , to ta lita ry z m k ato lick i, to ta lita ry z m ideow y, m o n o id eo w o ść) kryły się ro z m a ite w ersje tego zjaw iska. P rzeanalizow ał, k tó ra z g ru p jak ie g o określen ia używ ała i z jakich założeń w ychodziła. Jego zd an iem pom ysł u stro ju to ta lita rn e g o dla P olski zro d ził się p o za endecją, w o to czen iu Bolesław a Piaseckiego (s. 48). Jeżeli tak jest. a sp raw a w ym aga dalszych b a d a ń , po d k reślić należy, że sw oje p o g ląd y śro d o w isk o to zaczęło fo rm u ło w ać p o z o stając jeszcze w ew nątrz organizacji stanow iących in teg raln ą część o b o z u naro d o w eg o .

K o n ty n u u jąc ten w ątek a u to r d o ch o d zi d o w n io sk u , że istniała zasad n icza różnica w p o jm o w an iu to ta lita ry z m u przez czło n k ó w O N R -F a la n g i i m łodych endeków . W pierw szym w y p ad k u w alczo n o o d y k ta tu rę pa ń stw a, w d ru g im o d y k ta tu rę idei. ro z u m ian ą ja k o ro d zaj ..integryzm u k a to lick ieg o ” (s. 50). N ie m o żn a je d n a k p o m in ą ć fa k tu , że rów nież w śro d o w isk u endeckim istniały oso b y będące zw olen n ik am i „ to ta ln e g o p a ń stw a n a ro d o w eg o ” . W ym ieniony zo stał T ad eu sz D w o rak , ale o só b tak ich rzecz ja s n a było więcej. P rzy tym p ró b o w ali oni godzić term in o lo g ię to ta lita rn ą z k a to lick ą. A u to r d o strz eg a sprzeczności w w ypow iedziach p u blicystów p rasy nacjonalistycznej, ale jego zd an iem o g ó ln y ten tren d o b o z u szedł w k ieru n k u ..m o n o id e i". k tó ra w y p arła z aró w n o ,,k a to lic k i" , ja k i ..id eo w y " to ta lita ry z m . Pisząc, że po g ląd y D w o ra k a w S tro n n ictw ie N a ro d o w y m „zaw ieszone były w p ró ż n i” , kilk a stro n dalej a u to r przyznaje, że niezależnie od nazw y w p ro w ad z en ie „ m o n o id e i” m u siało b y n a stąp ić przy użyciu p rzy m u su (s. 56). M arg in eso w o an alizo w an e są p o g ląd y o b u g ru p oenerow skich o raz ich z ain tere so w a n ia w zoram i obcym i.

R o zw ażan ia n ad pow yższym i p ro b lem am i kończy a u to r stw ierdzeniem , że ..p o c zątk o w y synkretyzm ideologiczny interesujących nas środow isk endecji, ap ro b u ją cy w w ielu w y p ad k ac h bez jego głębszego zro zu m ien ia w łoski faszyzm , zo stał p rzełam an y , a w y k ry stalizo w u jąca się nieprecyzyjna w izja u stro ju p o litycznego stała się w pełni zg o d n a z w ym ogam i k atolicyzm u, p lasującego się m iędzy d e m o k ra cją p a rla m e n ta rn ą a system em to ta ln ej w ładzy p aństw ow ej, k tó ry ch o ć im p o n o w ał n iek tó ry m d ziałaczo m , to je d n a k nie zyskał w szeregach endecji i jej klienteli faktycznej a p ro b a ty " (s. 62).

F ak ty czn ie w łoski faszyzm przestał im p o n o w ać i sta ł się obiektem kry ty k i, łagodnej zresztą. Inaczej być nie m ogło, gdyż m im o zastrzeżeń u z n aw a n o się za polski odp o w ied n ik zaró w n o w łoskiego faszyzm u, jak n aro d o w eg o socjalizm u i innych g ru p . k tó re m o żn a określić jak o faszystow skie lub o ten d en cjach to ta lita rn y c h 11. A u to r zajął się p u b licy sty k ą p ro g ra m o w ą , p o d czas gdy n a codzień p ra sa o bozu n a ro d o w e g o serw ow ała sw oim czy teln ik o m nieco inne tr e ś c i12. S tąd k o ń co w e stw ierdzenie pow yższego c y ta tu budzi w ątpliw ości i w ym aga w e­ ryfikacji w to k u d alszych b a d ań .

' ' „ Jesteśm y jednym z ru c h ó w , k tó re, jak faszyzm w e W łoszech, hitleryzm w N iem czech, o b ó z S alazara w P o rtu g alii, karlizm i F a lan g a w H iszpanii — o b a la ją w k rajach E u ro p y stary system p lu to k raty czn o -so c ja listy czn o -m aso ń sk i i b u d u ją p o rz ąd e k n ow y: p o rz ąd e k n a ­ ro d o w y " . J. G i e r t y c h . O wyjście z k ry zys u . W arsz aw a 1938. s. 31.

12 „ P ra s a n acjo n alisty cz n a ” z „W arsz aw sk im D ziennikiem N a ro d o w y m ” na czele, uznaje w całej pełni d o b rą w olę i g o d n o ść zau fa n ia k an clerza Rzeszy, sym p aty zu jąc z jego św ia to ­ p o g ląd em . u stro jo w y m i p rzeciw bolszew ickim ". A. R o m e r . P a x G erm anica i P ax R om ana. „P rzeg ląd K a to lic k i" z 14 lutego 1937. s. 101.

P ew ne fak ty i p o staw y w obozie n a ro d o w y m w yjaśn iało b y m oże przed staw ien ie stan o w isk a przedstaw icieli k leru , ja k i K ościoła. F a k tem jest. że K ośció ł w Polsce przez w iele lat odn o sił się to leran cy jn ie d o ru ch ó w n acjo n alisty cz n y c h , w idząc w nich tam ę przeciw ko kom u n izm o w i i b e z b o ż n ic tw u 13. N ie k tó rz y księża byli w ręcz zw olen n ik am i jakiejś form y to ta lita ry z m u . W książce zo stało o m ó w io n e sta n o w isk o ks. Jerzego P aw skiego. k tó reg o ..P rzeg ląd K ato lic k i” określił ja k o ..m isty k a k ato lick ieg o to ta lita ry z m u ” 14 Je d n a k pism g ło­ szących hasła to ta lita ry z m u ..k a to lick ie g o ” było w ię c e j15.

O m aw iając sto su n ek o b o z u n a ro d o w eg o d o to ta lita ry z m u a u to r po słu g u je się przede w szystkim m ateriałem z lat 1937— 1938. A le nieco w cześniej, p o d w pływ em dośw iadczeń n iem ieckich, zm ienił się sto su n ek K o ścio ła d o sk rajn y ch ru ch ó w n acjonalistycznych. W yrazem tego była encyklika ..M it b re n n en d e r S o rg e " z m arca 1937 r.. a b e zp o śre d n io w Polsce uch w ała S y n o d u P le n arn e g o B iskupów Polskich z czerw ca tegoż ro k u . D o k u m e n ty te zob lig o w ały p rasę k a to lick ą do p o tęp ie n ia ra sizm u , sk rajn y ch objaw ów n acjo n alizm u o raz system ów to ta lita rn y c h . C zy nie kryje się tu jed e n z p o w o d ó w tego. że rów nież p rasa o b o z u n a ro d o w eg o zaczy n a w ów czas b ard ziej jed n o z n ac z n ie o d cin ać się o d tak ic h p o staw ?

O m aw ian ie p ro g ra m u g o sp o d a rcz eg o zaczyna się p o d o b n ie, ja k w p o p rzed n ich rozdziałach, od w sk azan ia zm ian , jak ie w tej spraw ie zaszły w o b o zie n aro d o w y m p o stw o rzen iu O W P . D la p o p rzed zająceg o O W P o k resu c h ara k te ry sty c zn a jest na jb ard ziej zn an a k siążk a D m o w sk ieg o : „M yśli now oczesnego P o la k a " . G r o tt zw raca uw agę, iż m im o k ilk a k ro tn y ch w znow ień w lata ch trzydziestych, w ątki g o sp o d arcze w niej zaw a rte nie stały się p rzed m io tem p o n o w n eg o z ain tereso w an ia. P o m in ięte zo stały w książce p o zo stało ści myśli liberalnej w ob o zie n aro d o w y m . Jest to usp raw ied liw io n e tym . że tra k to w a n o ie ja k o m a ło zn aczący m argines. P o m in ięto rów nież p u b licy sty k ę tych przedstaw icieli R u c h u M łodych O W P . k tó rzy opuścili o b ó z n a ­ rod o w y .

In teresu jące są stro n ice u k a zu jące ew olucję p o g ląd ó w na społeczne a sp e k ty ek onom iki. U k a za n y z o stal a n ac h ro n iz m n iek tó ry ch tw ierdzeń D m o w sk ieg o o raz jego zw olenników w tej spraw ie. D la nich niski sto p ień ro zw o ju cyw ilizacyjnego P olski zaczął n a b ie ra ć cech pozy­ tyw nych. S ta n o w isk o tak ie było w ynikiem oceny k a p ita lizm u , k tó reg o u p a d ek przew id y w an o n iezad łu g o . P ro te sto w a n o przeciw ko z m a terializo w an iu św iata. K ry ty k o w a n o rów nież kap italizm za jego k o sm o p o lity zm .

P o d sta w ę ro zw ażań a u to ra stanow i k siążk a A d a m a D ob o szy ń sk ieg o . „ G o s p o d a rk a n a ro ­ d o w a ” . o k tó rej pisze, że stała się „ p ró b ą sfo rm u ło w an ia p ro g ra m u g o sp o d a rcz eg o m ło ­ d y ch ” (s. 86). K siążce tej pośw ięca w iększą część ro zd ziału , stan o w i o n a tak że p u n k t w yjścia dla p reze n to w an ia innych p o g ląd ó w . Pog ląd y D o b o szy ń sk ieg o o p a rte n a sfo rm u ło w a­ niach T o m asza z A k w in u , stan o w iące wizję system u nie m ającego w iele w sp ó ln eg o z rozw i­ n iętym k a p ita lizm e m , o d p o w iad ały p raw ie w szystkim w arstw o m śred n im , ich m entalności g o sp o d arczej i m en taln o ści inteligencji kierującej obozem n aro d o w y m . S tąd p o p u la rn o ś ć tej k siążki. U n ik ający na ogół ocen a u to r nie w y trzy m ał i o stro ocenił p ro p o zy cje D o b o szy ń ­ skiego. „P rz ec h o d zą c łatw o d o p o rz ą d k u d zien n eg o n ad o g ro m n y m technicznym zacofaniem P olski — pisze o n — jaw i się D obo szy ń sk i ja k o w róg „ m aszy n izm u ” i „ n a d m ie rn e j” d y nam iki

13 W „C za sie ” z I listo p a d a 1934 r. ks. E. E lter pisał: „ P a ń stw a i p a rtie n aro d o w e z b u d o w ały tam ę w o b ro n ie z ag ro żo n ej p rzez Ż ydów i k o m u n istó w k u ltu ry ch rześcijań sk iej” ; „ P o d ciosam i H itlera ro z p ad ł się czerw ony o bóz, a w raz z nim p rz ep a d ło gdzieś gniazdo bezb o żn ictw a i publicznej n iem o raln o ści” . K s. K. M i c h a l s k i , K ościół wobec narodowego

socjalizm u. K ra k ó w 1934. s. 13.

14 W . S a s - P o d o l s k i . Państwo totalne a k a to licy zm . „P rzeg ląd K a to lic k i” z 13 lutego 1938, s. 98.

15 „ P ro p a g u je g o od jesieni w W arszaw ie „m iesięcznik m łodych k a to lik ó w " „ P ro C h ris to ” , w W ilnie p ism o m łodzieży k atolickiej „ P a x ” . w sp ierają go ty g o d n ik i literack ie „ P ro s to z M o s tu ” i „M y śl N a ro d o w a ” . W n iek tó ry ch innych o rg an ach prasy z n ać pew ne w a h a n ia ” tam że.

98

go sp o d arczej, co zupełnie d y sk w alin k u ie p ro p o n o w a n y przez niego system g o sp o d arczy , jak o nie spełniający w ym ogów staw ianych przez p o lsk ą rację sta n u o raz p o trzeb y sp o łeczeń stw a" (s. 103).

Jeden z p o d staw o w y ch elem entów p ro g ram o w y ch i p ro p a g an d o w y c h o b o z u n a ro d o w eg o stanow ił an ty sem ity zm . W o d ró żn ien iu od innych p o ru sz an y c h d o ty ch czas pro b lem ó w , w idać jego n a ra sta ją c ą rolę. czem u tow arzyszyło zao strz an ie się m eto d . A u to r, p o d o b n ie ja k inni b ad acze, w iąże an ty sem ity zm o b o z u n aro d o w eg o jak o elem ent ideologii, z o so b ą D m ow skiego. B odaj, że Z dzisław Stah l u k u ł na określenie jeg o p o sta w y pojęcie ..ju d eo cen try zm ” . tzn. o cenianie w szystkich spraw przez p ry zm at spraw y ż y d o w s k ie j16. W ażny e ta p nasilenia a n ty ­ sem ityzm u D m o w sk ieg o a u to r widzi w 1912 r.. a ja k o przyczynę p o d aje napływ w tym ro k u kolejnej g ru p y Ż ydów z głębi R osji. Z d a n ie to zaw iera jeden z niew ielu b łęd ó w fak to g raficzn y ch , k tó re w ystępują w książce. Błędy te zresztą nie m ają w iększego w pływ u na głów ny to k ro z w a ż a ń 17. Żydzi napływ ali d o K ró lestw a od czasu u k azu 8 '20 lipca 1868 r. N apływ ali nie z głębi R osji, lecz z tzw . strefy osiad ło ści. czyli przed e w szystkim „ z ziem za b ra n y c h ” . R o k 1912 nie w yróżnił się p o d tym w zględem niczym szczególnym . Ó w czesny w zrost an ty sem ity zm u D m ow skiego, jak rów nież b o jk o t g o sp o d a rczy , k tó ry n a ro d o w a d em o - k raju ogłosiła w tym ro k u . w iązał się b e z p o śre d n io z w y b o ram i d o D um y. Służył też. m oim zd an iem , o d w ró cen iu uw agi o d innych p o ra że k , w tym spraw y C hełm szczyzny.

W p u b lic y sty c e endeckiej pośw ięconej z ag a d n ie n io m an ty sem ity z m u przew ija się rów nież p ro b lem rasizm u. O trzy m aliśm y w książce przeg ląd stan o w isk w tej spraw ie. G e n era ln ie przy ocenie an ty sem ity zm u endecji a u to r jest tego sam eg o z d an ia co W ap iń sk i. N ie zajm u je się on źró d łam i teg o zjaw iska, b o nie to jest jego celem , ty lk o k ształtem anty sem ity zm u . T ak ja k D oboszy ń sk i d la spraw g o sp o d a rcz y ch , tak w sp raw ie rasizm u głów nym au to ry tete m był K a ro l S to jan o w sk i. Przy o d rz u cen iu w zasad zie cech fizycznych jak o w y różnika rasy. k ład zio n o nacisk na różnice ..d u ch o w e” czy psychiczne. S zerzenie an ty sem ity zm u za p o m o cą ..przesłanek p o ch o d ze n ia k a to lick ieg o ” ułatw ia ła p o sta w a licznych przedstaw icieli kleru (s. 122).

W spraw ie ra sizm u K ośció ł założył k o n sek w e n tn ie sprzeciw . Je d n a k o d rz u ca ją c rasizm ..k rw i” , n iek tó rzy p rzedstaw iciele k leru nie p o tęp iali sam eg o zjaw iska. Ks. J ó z e f P astu szk a pisał: ..R asizm kryje w sobie n iek tó re zd ro w e pierw iastki ideow e, k tó re o d p o w ia d ają p o trze b o m czasu i d lateg o z n ajd u ją c h ętn e przyjęcie” (s. 125). A u to r zw raca uw agę, że je d n a k w iększość ideologów i teo re ty k ó w o b o z u n aro d o w eg o ro z u m ia ła pojęcie rasy nieprecyzyjnie, u żyw ając go w zn aczen iu obiegow ym (s. 128). Pisze rów nież o klim acie tego o k re su ..n a ce ch o w an eg o pro m ien io w an iem haseł rasistow skich, k tó re zaczynały św ięcić triu m fy p o d ojściu H itlera d o w ładzy" (s. 130).

A u to r stw ierdza łączenie się n a gruncie a n ty sem ity zm u in teresó w n a cjo n alizm u i K o ścioła (s. 125). W książce zn alazła się pew na liczba w ypow iedzi przedstaw icieli k leru po p ierając y ch antysem ityzm i z zastrzeżen iam i rasizm . W ypow iedzi jednoznacznie p o tęp iający ch te zjaw iska było znacznie m niej, ale zd arzały się o n e z aró w n o w fo rm ie oficjalnej, iak i w d ziałalności niektórych g ru p k a to lick ich , iak ch o ćb y śro d o w isk a sk u p io n eg o w okół ..V e rb u m ” . O czyw iście publicystyka en d eck a p ro p a g o w ała te pierw sze.

N a ro d o w a d e m o k ra cja s ta ra ła się d o k o ń c a stw orzyć sp ó jn y system p o g ląd ó w i ocen. N ie m o g ło się przy tym obejść bez po g ląd ó w w arto ściu jący ch przeszłość, szczególnie ..w w y p ad k u p rzek ształcan ia dan ej ideologii w k o n se k w en tn y system , starając y się tłum aczyć m ożliw ie najw iększą ilość zjaw isk zg o d n ie z zało że n iam i przyjętego św ia to p o g lą d u , k tó ry p rag n ie o p an o w ać społeczeństw o, likw idując p lu ralizm , n a b ie rają o n e o d p o w ie d n io w iększego

W . W a s i u t y ń s k i . k tó ry p rzy tacza w ypow iedź S ta h la . sam określa sta n o w isk o D m o w ­ skiego w tej spraw ie jak o n ab ierają ce cech m an ia k aln y ch . W . W a s i u t y ń s k i . Źródła nie­

podległości. L o n d y n 1977. s. 20.

17 P o d o b n ie, ja k n iefo rtu n n n e stw ierdzenie, że d ziałacze n aro d o w o -d em o k ra ty c zn i brali udział w życiu ..O d ro d z e n ia ” (s. 163).

z n ac ze n ia". S tają się one w ażnym ogniw em w a p ara c ie u trw a la n ia przyjętych w artości (s. 139).

P o d staw o w y m celem a u to ra jest z b ad a n ie system u w idzianych w przeszłości w artości. W tej dziedzinie, jego zd an iem , n a stąp iły najw iększe rozbieżności m iędzy ..m ło d y m i” , a D m o w sk im , gdy w innych sp ra w ach nie b y ło m iędzy nimi ró żn ic politycznych. T w ierdzi on. że zało żen ia książki N ik o łaja B ierdiajew a ..N o w e średniow iecze” stały się „rzecz m ożna kręg o słu p em m łodoendeckiei filozofii k u ltu ry " o ra z. że ..B ierdiajew zaciąży! fa ta ln ie na roz­ m aitych k oncepciách tw orzonych w o b ręb ie tej fo rm a c ji" (s. 142). N ie w szyscy poszli jed n ak w k ie ru n k u m ediew alnym . D o k o ń c a istniały ró żn ice w ocenie poszczególnych ep o k i fak tó w h istorycznych. O m aw iając założenia ..n aro d o w ej szkoły h isto ry czn ej” na p rz y k ła d T ad eu sza G lu ziń sk ieg o . Jęd rzeja G ierty ch a i innych a u to r w skazuje n a o d rzu cen ie „idei w iecznego p o stę p u ” o raz na u zależnienie myśli h isto rio zo ficzn ej i filozofii k u ltu ry od p o trze b k atolicyzm u. W szyscy, p o czy n ając od D m ow skiego, posługiw ali się sp iskow ą teo rią historii.

D la precyzyjniejszego u w ypuklenia myśli n aro d o w o -d em o k ra ty c z n e j. a u to r w każdym ro zd ziale p rzy tacza jak o m iern ik p o g ląd y „ Z a d ru g i” — iedynei w Polsce g ru p y n acjonalistycznej o d rzu cającej katolicyzm . Przy o m aw ian iu p o g ląd ó w D o b o szy ń sk ieg o cy tu je ideologa ...Z a d ru g i” J a n a S ta ch n iu k a . że „ p o w ró t całego n a ro d u d o k o ło w ro tk a i w a rsz ta tu szew skiego nic nie rozw iązuje, a zam y k a d ro g ę rozw o iu n a ro d u ” (s. 103). Przede w szystkim S tach n iu k całkiem inaczej ocenia h isto rię Polski, w idząc p o czątek jej słabości w zwycięstw ie k a to licy zm u nad re fo rm acją. A le tym o sta tn im kw estiom pośw ięcił a u to r o so b n ą książkę, k tó ra oby ukazała się ja k najprędzej.

O m a w ian a zaś książka stanow i n ajp ełn iejszą re k o n stru k cję system u m yślenia, w artości i założeń p ro g ram o w y ch n aro d o w ej d em o k racji. S tanow i re k o n stru k cję tak p ełną, że odnosi się w rażenie, iż sam i ideolodzy tego o b o z u ta k d o b rz e nie znali tej p ro b lem aty k i i nie zdaw ali so b ie sp raw y z ro zm aity ch im plikacji sw oich w ypow iedzi, jak to czyni G ro tt. W zb o g aca o n a b a rd z o n aszą zn ajo m o ść dziejów myśli politycznej w Polsce, a w szczególności dziejów myśli o b o z u n aro d o w eg o , myśli p o p u lary z o w a n ej przez dziesiątki pism . bro szu r, w ieców . Jest więc ta książk a ledną z n ajb ard ziej w artościow ych pozycji, jak ie u k azały się na tem a t o b o z u n aro d o w eg o . N ależy jak najszybciej w ydać ją p o n o w n ie w w iększym nak ład zie, tak ab y p rzestała fu n k cjo n o w ać jed y n ie w g ro n ie specjalistów

P. S . Ju ż p o n a p isan iu tego tek stu otrzy m ałem „T y g o d n ik Pow szechny” n r 26 z 29

czerw ca 1986 z ciek aw ą i p rzew ro tn ą recenzją książki G r o tta p ió ra A n d rzeja P a c z k o w s k i e g o : ..Cz> k ato lik m oże być n acjo n alistą" . P y ta n ie p o sta w io n e w ty tule jest zw ro tem retorycznym . W o k resie II R zeczypospolite! stan o w isk o K o ścio ła nie bu d ziło w ątpliw ości. Bo ja k rozum iem P aczk o w sk iem u nie ch o d ziło o p ra k ty k ę . Z resz tą sam o d p o w ia d a na sw oje p y ta n ia pozytyw nie. D o p ie ro w 1937 r. p o tę p io n o sk rajn e p rzejaw y n acjo n alizm u , ale nigdy nie p o d c ią g an o pod to pojęcie n aro d o w ej d em o k racji. A rty k u ł z w raca uw agę na ciekaw ą, a ty lk o p o z o rn ą sprzeczność. W czasie gdy ru ch n aro d o w y był d aleki o d d o k try n y kato lick iej — w p o c z ą tk u lat d w u ­ dziestych — stała za ow ym ru c h em zn aczn a część d u ch o w ień stw a. G d y n a ro d o w cy zrezygnow ali z założeń, n ajb ard ziej jask raw o niezgodnych z d o k try n ą k a to lick ą , p o p a rcie to uległo zn aczn em u zm niejszeniu. Czy możma w yciągnąć stąd w niosek, że nie d o k try n a była głów nym elem entem oceny?

Z książki G r o tta P aczkow ski w y p ro w ad za w niosek, że k ato lik m ógł być n acjo n alistą, a nie m ógł być faszystą. Sąd tak i. i to ty lk o w o dniesieniu d o P olski, częściow o m ożna w ysnuć ze stw ierdzeniem G r o tta , że „celow ym w ydaje się uporczyw e p o d k reślan ie fak tu o p iera n ia się śro d o w isk a „ m ło d y c h " endecji n a innym zgoła zbiorze w arto ści, niż to m iało m iejsce w p rz y p a d k u klasycznych faszy zm ó w " (s. 160).

100

Z p u n k tu w idzenia d o k try n y K o ścio ła, szczególnie po encyklice z m arc a 1937 r., w niosek byłby m oże teoretycznie u zasad n io n y . P ra k ty k a n a to m ia s t była o d m ie n n a. N ie z n an y w ypadek p o tęp ie n ia k a to lik a za p rz y n ależn o ść d o p a rtii faszystow skiej.

W o bozie n a ro d o w y m , po czy n a ją c o d la t d w udziestych, o becni byli zw olennicy faszyzm a szerzej to ta lita ry z m u . W ynika to rów nież z książki G ro tta . Z w olen n ik ó w faszyzm u znąjdujei· rów nież w śró d ro zm aity ch o d p ry sk ó w o ra z p a rty je k po w stający ch p o za o b o z e m 18. Byli to rów nież k ato licy . K a to lik a m i była z n aczn a w iększość faszystów w łoskich. Z godzić się należy z G ro tte m . że w Polsce jednym z ham u lcó w na d ro d z e faszyzacji była niew ątpliw ie religia. W e W łoszech b y ło inaczej. Jak w idać religia nie w y jaśnia d o k o ń c a p ro b lem u .

18 J. M a j c h r o w s k i . S zk ice z historii p o lsk ie j pra w icy p o lityczn ej lat drugiej R ze c z y ­