Kolendo, Jerzy
"Ľiscrizione di C. Castricio Calvo.
Aspetti di storia economica e sociale",
Antonio Sabattini, Bologna 1983 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 77/2, 416-418
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
416 Z A P I S K I
b iazgcw ej w ręcz a n a liz y olbrzym iego m a te ria łu źródłow ego a u to rk a b ad a , na ogół w u k ła d zie chronologicznym łącząc go z u ję cie m p roblem ow ym , źró d ła do pływ u niew olnictw a, pozycję p ra w n ą i społeczną n ie w o ln ik a, ro lę ekonom iczną n iew olników , c h a r a k te r i w a r u n k i ich p rac y , w reszcie — acz n ie w p o sta ci o so b nego ro zd z iału — zakres tego zjaw isk a . W nioski m a ją k a p ita ln e zn aczen ie w ła ś nie dla ta k żyw ych ciągle d y sk u sji teo re ty cz n y ch .
O tóż nie u leg a w ątpliw ości, że n ie w o ln ic tw a n ie mogło być p o d sta w o w ą a tym b ard z iej je d y n ą siłą p ro d u k c y jn ą w w a ru n k a c h E giptu greck o -rzy m sk ieg o , gdzie g o sp o d a rk a o p ie ra ła się n a p ra c y chłopów egipskich. Z d ru g ie j stro n y p an o w a n ie greckie a p otem rzy m sk ie upow szechnia w ła śn ie n iew o ln ictw o jako ty p zależności a ta k ż e jako fo rm ę p ra c y zależnej w g c s p c d a rs tw a c h o sadników g reck ich i m a c e dońskich. N igdy jec’n a k nie sta je się ono źródłem w yłącznego utrzy m an 'ia ja k ie jś „klasy w łaścicieli n ie w o ln ik ó w ” bo i ta w a rs tw a je st n ie z m ie rn ie zróżnicow ana. N ie m ożna w ięc m ów ić o k lasie nie\V olników , a n i o k la sie ich w łaścic ieli. Z a u w ażm y, że a u to rk a w te n sposób p rz e c iw sta w ia się i jed n ej, i d ru g ie j sy g n alizo w a n e j n a w stę p ie te n d en c ji. N iew olnictw o an ty cz n e nie je st bow iem zja w isk ie m m arginesow ym , życie zhellenizow anego m ie sz k ań ca E giptu bez n ie w o ln ik ó w b y łoby n ie do p cm y śle n ia, ale też n ie żyje on w yłączn ie dzięki istn ie n iu n ie w o l nictw a.
P ra c a ta p czw ala w ięc zrozum ieć sp ecyfikę a n ty k u w ogóle, nie ty lk o gdy idzie o ty p sto su n k ó w społeczno-gospodarczych. P o zw ala zrozum ieć, że p ew ie n typ zależności m oże być n ie z m ie rn ie w aż n y m elem en tem s tr u k tu r y społecznej i w aż n y m czy n n ik iem o k reśla ją cy m m entalność, k u ltu rę , n ie rz a d k o d z ia ła n ia po lityczne ludzi d a n e j cy w ilizacji bez d ec y d o w an ia o c h a ra k te rz e sposobu p ro d u k c ji tejże cy w iliza cji.
W. L. A ntonio S a b a t t i n i , L isc r izio n e di C. C astricio Oalvo. A sp e tti
d i sioril[i econom ica e sociale, ,.D eputazione di S to ria P a tr ia p e r le
P ro v in c e di R om agna. D ocum enta e S tu d i” t. X IV , B ologna 1983, s. X I, 86, 1 nlb.
P ra c a A. S a b a t t i n i , fo rm a ln ie będąca szczegółow ym k o m e n ta rz e m je d n ej tylk o in sk ry p c ji, w rzeczy w isto ści sta n o w i cen n e stu d iu m p rzynoszące p o d su m o w an ie b a d a ń n a d szeroko p o ję tą p ro b le m a ty k ą a g ra rn ą Ita lii w o k resie A ugusta. P u n k te m w y jśc ia rc z w a ż a ń a u to ra je st in te re se u ją c a in sk ry p c ja n a g ro b n a z n a le ziona w F o ru m L ivii, (dzisiejsze F orli) n a te re n ie E m ilii (CIL XI 600). W y staw ił ją sw ym w yzw oleńcom C(aius) C a stric iu s C alvus A gricola, były try b u n jakiegoś legionu. K ry te r ia p aleo g raficzn e o raz a n a liz a językow a p o zw a lają d ato w a ć te n te k st n a okres p a n o w a n ia cesarza A ugusta. In sk ry p c ja ta, z n a n a już od 1881 r., w zbu d zała od d a w n a eg rc m n e z a in te re so w a n ie badaczy. J e d e n z n ic h n az w ał te n te k st „ te sta m e n te m m o ra ln y m ”, k tó ry zo staw ił C. C a stric iu s C alvus, noszący b ardzo c h a ra k te ry s ty c z n y p rzydom ek (sig n u m ) A gricola. C. C a stric iu s o k re śla ł się sam ja k o p a tro n d o b ry c h , w yzw oleńców , zw łaszcza tych, k tó rzy s ta ra n n ie u p r a w iają ziem ię. Z a w a rte w ty m tek ście za le ce n ia m o raln e sp ro w a d z a ją się do tego, że należy być pobożnym (p iu s), dobrze życzyć p atro n o w i, czcić rodziców i nie p rzek lin ać. T en p ro g ra m m o raln y z a w a rty w in sk ry p c ji C. C a stric iu sa był ro z m aicie in te rp re to w a n y w lite ra tu rz e p rze d m io tu . Część badaczy z w ra c a ła uw agę na m ożność p ew n y ch zapożyczeń lite ra c k ic h (n au k i „S iedm iu m ę d rc ó w ”, pew n e echa W ergiliusza), in n i zaś p o d k re śla li, że m am y tu do cz y n ie n ia z b ard z b c h a ra k te ry s ty c z n y m i sfo rm u ło w an ia m i o d zw ie rcie d lający m i te n d e n c je ideologiczne
Z A P I S K I
417
p o lity k i c e srrz a A ugusta. R o z w aż an ia a u to ra idące w łaśn ie po te j o s ta tn ie j lin ii p ró b u ją osadzić osobę C. C a stric iu sa w k o n k re tn e j rzeczyw istości h istorycznej. B ył on w teteranem csadzonym na ziem i przez A ugusta. P ew n e p o śred n ie p rz e sła n k i, ta k ie ja k stem p el do z n a k o w a n ia cegieł z im ieniem C a stric iu s znaleziony w re jo n ie F o ru m L iv ii o ra z a n a liz a topcnim ów , p o zw a lają w y su n ą ć p rzypuszcze n ie , że b y ł to b ogaty p osiadacz ziem ski.
P c sta ć zam ożnego w e te ra n a , osiadłego n a ziem i i chcącego się za p reze n to w ać ja k o agricola bonus, A. S a b a ttin i p re z e n tu je n a bard zo szero k im tle zary so w a n y m zarów no w ujęcia d ia ch ro n icz n y m , ja k też i syn ch ro n iczn y m . A u to r an a liz u je p rze d e w szy stk im p ro b le m a ty k ę ro m a n iz a c ji te re n ó w położonych n a p o łudnie od P a d u cra z k sz ta łto w a n ia się na ty m obszarze rzy m sk ich s tr u k tu r a g ra rn y c h . T a kie u ję cie re g io n a ln e d ziejów ro ln ic tw a zasłu g u je n a szczególną uw agę, gdyż p o zw ala cno n a u chw ycenie sp e cy fik i Ita lii północnej, k tó ra p rze ży w ała o k res ro z k w itu po a n e k sji przez Rzym. M ożna też w te n sposób zerw ać z b ardzo n ied o b rą tra d y c ją globalnego tr a k to w a n ia p rz e m ia n zachodzących w ro ln ic tw ie Ita lii I I I — I w . pjn.e., kied y to d an e dotyczące p ew n y ch tylko regionów , np. K am p a n ii, czy E tru rii, przen o si się, rac z e j b ez p o d sta w n ie, n a całość P ó łw y sp u A penińskiego. Na szczególną uw agę zasłu g u ją w o m a w ian e j p rac y ob se rw ac je dotyczące m ig ra cji lu d n o śc i ro ln ic zej z I ta lii p o łu d n io w e j i śro d k o w ej na te re n y położone n ad P a dem . K o n ty n u a c ją tego p ro cesu było w p ew nym p rz y n a jm n ie j sto p n iu osadzanie na ziem i w e te ra n ó w A ugusta.
A nalizę p ro b le m a ty k i p ro g ra m u a g ra rn e g o A ugusta n ależ y u znać za n a jc e n n ie jsz ą i n a jb a rd z ie j o ry g in a ln ą część p ra c y S a b attin ie g o . A u to r p o k az u je w sposób p rze k o n u jąc y , że n ie chodziło tu o apologię p o w ro tu do p rac y na roli i o odro d zen ie w a rstw y d robnego chłopstw a. B yłyby to z ja w isk a całkow icie a n a c h rn ic z n e i niem ożliw e do p rze p ro w a d z e n ia w now ych w a ru n k a c h . A ugustow i zależało je d y n ie na odro d zen iu p ew n y c h asp ek tó w m os m aiorw m zw iązanych z tr a d y c y jn y m ro ln ic tw em i o dosto so w an ie ich do n o w ej rzeczyw istości. Było to n a w ią z y w a n ie do tr a d y c ji R zym u wc z es n o re pu bl ik a ńs к i ego, do tra d y c ji C yn- e y n a ta , K u riu sza D e n ta tu sa i A tiliu sza R egulusa, do ideałów w y ra żo n y c h w k a - ton o w ej p o chw ale bonus agricola, bonusque calonus.
W ta k ie j to p e rsp e k ty w ie , zd a n ie m a u to ra , należałoby odczytać rów n ież po ch w a ły p rac y na roli w „G e o rg ik ach ” W ergiliusza. P ro b le m a ty c e in te rp re ta c ji p o em atu p o ety z M a n tu i A. S a b a ttin i pośw ięcił dużo m ie jsc a d ają c dobry p rz e gląd b a d a ń n ad ty m za g ad n ien ie m . Na uw agę zasłu g u je też a n a liz a re fc rm y ko legium B raci A rw alsk ich . I w tym w y p a d k u A ugustow i n ie zależało ty le n a od ro d ze n iu archaicznego k u ltu płodności ziem i, co na w y k o rz y sta n iu p ro p ag a n d o w y m tego kolegium stw o rzo n eg o w ed łu g tr a d y c ji przez R cm u lu sa.
: W ta k im w łaśn ie k lim acie ideologicznym C. C a s tr icius C alvus m ógł sfo rm u łow ać sw ój p ro g ra m ek sp o n u jąc y znaczenie ro ln ic tw a zarów no w sw oim życiu, ja k też w życiu zależnych od niego w yzw oleńców .
M ożna byłoby się spodziew ać, że ta k w n ik liw y k o m e n ta rz do in sk ry p cji z F,crum L iv ii p rzy n ie sie ró w n ież an a liz ę sy tu a c ji w yzw oleńców z a tru d n ia n y c h w ro ln ic tw ie oraz da p ew n e u w ag i dotyczące stosunków m iędzy p a tro n e m a jego
liberti. T en a sp ek t w y b ija się bow iem w całym tekście in sk ry p c ji C. C a stric iu sa
C alvusa. Do w yzw oleńców sk ie ro w a n e są bow iem za le ce n ia m o raln e zn a jd u ją c e się w ty m n ap isie . N iestety , te n isto tn y a s p e k t został całk o w icie pom in ięty w p ra c y S a b attin ie g o .
' In sk ry p c ja C. C a stric iu sa C a lv u sa p ozw ala w yciąg n ąć w n io sek o z a tr u d n ia n iu w yzw oleńców p rzy u p ra w ie ziem i, p raw d o p d o b n ie w c h a ra k te rz e zarządców . T ek st te n św iadczy ró w n ież o siln y ch te n d e n c ja c h do in d o k try n a c ji ideologicznej w yzw oleńców . C. C a stric iu s C alvus p rz e k o n u je ich, że n ależy być posłusznym
418 Z A P I S K I
w obec p a tro n a . N ag ro d ą za to będzie żal p a tro n a po ich śm ierci oraz w y sta w ie nie im n ag ro b k a . T ak d o b itn ie w yłożona apologia so lid ary zm u społecznego je st n a tu ra ln ie czym ś zu pełnie w y jątk o w y m , je d n a k podobnych elem e n tó w m ożna byłoby znaleźć w iele w lite ra tu rz e łaciń sk iej. P rz y k ła d e m m ogą być in fo rm ac je dotyczące sto su n k ó w m iędzy C y cero n em a jego u lu b io n y m n ie w o ln ik ie m T ironem . Z ostały one za n alizo w a n e w sposób w n ik liw y przez M. C l a v e l - L e v e q u e w a rty k u le o p u b lik o w a n y m w p rac y zbiorow ej; „T exte, p o litiq u e, idéologie: C i c e ro n '’, P a ris 1976, s. 247—302.
R ów nież m a te ria ł ep ig ra ficz n y m oże dorzucić sp cro in fo rm ac ji o a k c e n to w a n iu przez p a tro n ó w sw o jej życzliw ości i sy m p a tii wobec w yzw oleńców i to nie ty lk o płci żeńskiej. Z ag a d n ien ie stosunków m iędzy p a tro n e m a w yzw o leń cam i w św ietle in sk ry p c ji C. C a stric iu sa C a lv u sa z F o ru m L iv ii czeka n a opraco w an ie. W zorem będzie xu n a tu ra ln ie p ra c a A. S a b a ttin ie g o o św ie tla jąc a w n ik liw ie p ro b le m a ty k ę h isto rii a g r a rn e j w św ie tle d an y c h tego napisu.
J. K.
G ersh en D avid H u n d e r t , G ersh en С. B a c o n , T he Je w s in
Poland and Russia. B ibliographical Essays, In d ia n a U n iv e rsity P ress,
B loom ington 1984, s. 276.
Co ro k u na całym św iecie u k a z u je się co n a jm n ie j k ilk a se t k sią że k i dużych a rty k u łó w n a u k o w y c h pośw ięconych h isto rii Żydów . Nie sposób zo rie n to w ać się w ty m ogrom nym doro b k u bez d o b rej b ib lio g ra fii. J e d n ą z n ajle p sz y c h je st p ra c a H u n d e r t a i B a c o n a . O b ejm u je ona te k sty w y d a n e od m a ja 1983 ro k u i je s t trzecim tom em se rii b ib lio g ra ficz n ej w y d a w a n e j przez A n ti-D e fa m a tio n L eauge of B 'n ai B'riťh. P op rzed n io u k az ały się: „The S tu d y of Ju d a ism : B iblio g ra p h ic a l E ssa y s” (1972) і „B ib lio g rap h ical E ssays in M edieval Je w ish S tu d ie s” (1976).
T y tu ł p rac y H u n d e rta i B acona p o w in ie n w łaściw ie brzm ieć: eseje b ib lio g ra ficzne i b ib lio g ra fia do dziejów Ż ydów w Polsce, n a L itw ie i innych k ra ja c h R zeczypospolitej do końca X V III w iek u , w Polsce porozbiorow ej (z w y ją tk ie m P rus), w im p eriu m ro sy jsk im w X IX і X X w iek u oraz w II R zeczpospolitej i ZSRR, choć i to sfo rm u ło w an ie nie o d d aje p ełn ej za w arto śc i książki. D zieli się ona na dw ie części. P ierw sza , o p rac o w a n a przez H u n d e rta , o b ejm u je m a te ria ły o Ż ydach w P olsce i na L itw ie od X II w ie k u do pierw szego ro z b io ru Polski. D zieli się n a sześć rozdziałów : en cy k lo p ed ie, p odręczniki, g az ety i czasopism a; p rzeg ląd y i p ra c e ogólne; a u to n o m ia żydow ska; h isto rie lok aln e; h isto rie poszcze gólnych okresów : p re h isto ria i pro b lem c h a z a rsk i, o k res do 1500 ro k u , la ta 1500— 1648, 1648— 1667 i po ro k u 1667; życie k u ltu r a ln e i relig ijn e. K ażdy z ty c h ro z d ziałów to esej b ib lio g ra ficz n y o m a w ia ją c y poszczególne a sp e k ty sy g n a liz o w a n y ch w ty tu ła c h te m ató w i n ajw a ż n ie jsz e ich o p rac o w a n ia. Całość części p ie rw sz ej za m y k a o bszerna, łączna b ib lio g rafia.
D ruga część, podobnie zred ag o w an a przez B acona, pośw ięcona je st h isto rii Ż ydów w sch o d n ich od pierw szego ro zb io ru P o lsk i do chw ili obecnej. S k ład a się z sześciu rozdziałów : p rac e g e n e ra ln e ; okres 1772—1795; Ż ydzi w R osji c a rs k ie j
1772— 1917; w II R zeczpospolitej; H olocaust; Ż ydzi radzieccy od 1917 do dziś. P re z e n to w a n a b ib lio g ra fia n ie w ylicza ab so lu tn ie w szystkich p rac pośw ięco n ych h isto rii Ż ydów w schodnich i w y d a w a n y c h w PRL. N iek tó re a rty k u ły , m n ie j w ażn e zdaniem au to ró w , zostały p om inięte. M imo to k sią żk a H u n d e rta i B acona je st z n a k c m itą i n ieodzow ną p o m o c ą 'd la w szy stk ich b adaczy z a jm u ją c y c h się te m a ty k ą żydow ską.
