M. Warszawa, d. 28 lutego 1897 r.

M. ^{9 .} Warszawa, d. 28 lutego 1897 r. T o m X V I .

PRENUMERATA „W SZEC HŚW IATA".

W W arszaw ie: rocznie rs. 8 , kwartalnie rs. 2 Z p rze sy łką pocztow ą: rocznie rs. lo , półrocznie rs. 5 Prenumerować można w Redakcyi „Wszechświata*

i w e wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny Wszechświata stanowią Panowie:

Deike K., Dickstein S., Hoyer H., Jurkiewicz K., Kwietniewski Wl., Kramsztyk S., Morozewicz J., Na*

tanson J „ Sztolcman J ., Trzciński W. i Wróblewski W.

jA ^ d r e s K ed.a<l2:c3ri: 3 2 I r a ,lr o '^ 7 'S l^ ie -I 3r z e d . m l e ś c I e , 3STr © © .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

WSPOMNIENIA Z ZAKOPANEGO.'»

2 0 września 1892 r.

Cudny słoneczny ranek, pierwszy silny mróz, który jednak wnet s ta ja ł skoro tylko słońce trysn ęło promieńmi z poza K oszystej.

Milcząco sto ją letnie domy pod lasem; pusto tu i głucho; odpłynęła ludzka fala, zabite drzwi i okna. N a owsisku, w cieniu pod sa­

mym lasem, niepłoszone żerują zięby, zry­

w ają się i zm ykają w gąszcz czarny, tajem ­ niczo w yglądający pod światło. N a opusto­

szałym domu głucho śpiewa ślinogorz, jakby to była wiosna. N a polanie m artwo, cicho, zamilkły i odleciały skowronki i jerzyki, które niedawno z piskiem przeszywały po­

wietrze, lecz zato las rozbrzm iew a srebrnem i, najcudniejszem i głosikam i, cienkiemi i wy- sokiemi, jak ie tylko skrzypce na najcieńszej

‘) Z papierów po nieodżałow anym ś. p. W ła­

dysławie M atlakowskim , przygotow ane do druku i łaskaw ie ofiarowane redakcyi W szechświata przez panią, W ładysław ow ą M atlakow ską.

strunie wziąć mogą. W lesie chłodno: sm ut­

ne smereki stoją ja k wycięte z blachy, obla­

ne sutą okiścią, siwawe na czubach; straszna rosa—już nie krople, lecz stru g i wody spły­

wają po listeczkach czernic i borówek, które błyszczą ja k polakierowane. N a subtelnych piórkach mchów, na igłach smreczyny perlą się grube krople; słychać kapanie wody po gąszczu smrekowym. Gdzie rozstępują się zw arte szeregi, w powietrzu b u jają nitki p a ­ jęczyny, nanizane najsubtelniejszem i p ereł­

kam i rosy, iryzują w słońcu tęczowemi b a r ­ wami, a choć niema w iatru naginają się, giną w cieniu i znowu pow racają w słońce, mie­

niąc się barw am i szafirów, szm aragdów i zło­

ta. Gdzie rozw iera się i rzednieją stare d rzew a—młode smrecuszki, ja k traw a ziele­

nią się, ja k żytnia ru ń, i p erlą oblane siwawą

rosą. Tylko pod grubszem i drzewami leży

suche igliwie i bielą się uschłe, obłupione

z kory korzenie wyciętych drzew. Oczy

mimowoli pom ykają po ziemi za zielonemi

mchami, tą cudną zielenią: jed ne jak ąś r u ­

cianą, oliwkową, inne złotaw ą lub bronzową,

za tą pluszową miękkością, z której widać

m uchara żółty lub bronzowy kapelusz, albo

czerwono-krwiste, wiśniowe rondo syrowiadki,

zielonkawy gołąbek. S iada się n a suchem

igliwiu. Z bliżają się srebrne głosiki, coraz

13 0 WSZECHSWIAT JS r 9.

w yraźniejsze i mocniejsze. N iedaleko, nad zieloną ru n ią stoi napoły obeschły, obarem dotknięty świerk, z nagim czubem; na rz a d ­ kich poobłam yw anych gałęziach zwieszają się p atry arsze brody porostów. N a raz n a szarej korze pnia widać ptaszka; szary on, siem ieniaty, nakrapiany, przypięty do pnia ja k przybity; wypełzł n a słoneczną stronę:

cały pstry, zygzakowaty; rozczapierza skrzy­

dełka, opiera się ogonkiem i czołga ku górze;

i znowu schował się w cienistą stronę za pień, podskokam i posunął się wyżej —i znowu w słońcu; zatrzym uje się, kuje zapalczywie dziobem, przypnie się tem mocniej ogon­

kiem i łapkam i, a odsądzi karkiem i łeb ­ kiem, to znowu przylgnie ciałem do kory.

P rzyleciał drugi pełzacz (C orthia fam ilia), skłóciły się i oba w las śmignęły.

P rzygrzew a słoneczko; pachnie świeżością leśną, ową nieopisaną wonią butwielizny wio- i sennej, mchu przy prażonego, rosy ulatującej w powietrze, żywicy i grzybów. N a zielonej runi traw iastej smreczyny, na złotawym mchu, rysuje się żyłkowanie cieniów gałęzi.

L as n ap ełn ia się srebrnym , przedłużanym i skracanym śpiewem; naraz, spostrzegła ko­

goś i zerw ała się sikorka czubatka. E ch, miłyż to ptaszuszek. najśm ieszniejsze stwo­

rzenie z czarną okóweczką na szyjce, c z a r­

nym trójkącikiem na podgardlu i tym przeza­

bawnym czubkiem; zwinne to, zręczne, za p al­

czywe, nam iętne: oto uczepiła się jakiegoś sucharza, kuje dzióbkiem, szarpie gąsienicę, pofurkuje skrzydełkam i, skacze, połyka, a jednocześnie m a czas nastaw iać czubek i odzywać się najsrebrniejszym głosikiem.

Swojem przenikliwem, czarnem ślepkiem przeszukuje wszystkie gałązki, zagląda w szczeliny kory, spuszcza się na dół łeb ­ kiem, a zaziera pod igły, ogląda suche sęczki i szpera wszędzie. Z a pierw szą u k a­

zuje się druga, trzecia, c a la grom ada; pomy­

k a ją jed n a za d ru g ą z lasu, p rzefu rk u ją z drzew a n a drzewo, a las cały rozdźwięczo- ny, rozbrzm iały od ich cudnych, skromnych głosików. G rom ady trzym a się kilka czar- nołbistych, I to równie śmieszne stworzenie, czupurne, buńczuczne, krótkie, przysadziste, zakończone dużym łebkiem , w słońcu aż się mieni fioletem; uczepi się wiotkiej gałązeczki, obejrzy wszystkie igły najniewygodniej ucze­

piona, pobu a się i ju ż mignie w słońcu k ru ­

czy łebek, zabłysną ja k śnieg białe policzki i pom knie w las dalej.

I znowu cicho. N a m odrem niebie odrzy- n a ją się zygzakowate czuby smreków, w pły­

wa bieluchny ja k kędziorek dziecinnych włosów, olśniewająco błyszczący obłoczek.

Ciepło. Skądciś, bardzo zdaleka, dolatuje urywany szczek psa. Niew idzialna zięba

„na deszcz” brzęczy. Z nika rosa z mchu, tylko w gęstwi lśni się jeszcze. U pływ ają godziny, zapomina się o realnem życiu—

gdyby nie szczek psa, nie donośne pianie ko­

gu ta, zatraciłoby się pam ięć św iata ludz­

kiego. B łękit nieba, zieleń runi smrekowej, zapach mchu i dzwonienie p tasząt, ogarnia duszę niepodzielnie. A słońce coraz silniej przygrzew a—i pije rosy z lasu.

* * *

9 listopada 1802 r.

W sta je cudowny dzień. T rysk ają snopy św iatła n a Gubałów kę; cała wieś jeszcze w cieniu, siwieją strzechy, siwe są pola, oszedziałe drzewa, ośroniałe mosty. Ale słonko chyżo pomyka w górę, a szadzielina znika, ja k m asło w ogniu, ro stap ia się w rz ę­

sistą rosę. W szystko jak b y zlane, błyszczy, lśni się blaskam i św iatła. Tylko w cieniach, za każdą chałupą, za każdem drzewem pozo­

staje ja k fotograficzna klisza, siwy cień sza- dzieliny; a tu chrupi pod nogam i warstew ka zm arzłej ziemi, a najeżone zeschłe badyl- ki, ściebła ścierniska, listeczki koniczyny, szczypiorki i piórka traw tw orzą wzorzysty, siwy kobierzec, rzekłbyś siwy kożuch, kędzie­

rzawy, kró tk oru nn y na m azurskiej czapie.

I pomimo m rozu poznasz, co latem gdzie rosło; ten drobny a suty i gęsty kożuszek, to niedawno skoszona m łaka, której ździe- b ełk a tra w jeszcze nie zdążyły odrość; ten skraw ek gruborunny, kwiecisty, to zam arzła, rzęsista koniczyna; ten nierówny, z małem runem płacheć— to grulisko. Te lechy p o ­ dłużne, to kapuścisko, a każda lecha podob­

n a do maglownicy, porznięta w grządki, któ­

rych jed en bok czerni się czarnością borowi­

ny, a drugi w cieniu je st srebrzysty od siwe­

go zam rozu; a n a grzędach siedzą głąby

buławow ate, cienkie w odziemcach, grube

u góry. T e pałygi, to jedyne roślinne rzeczy,

których góral nie zeb rał z pola—on, co wy-

N r 9. WSZECHSWIAT. 131

<1 rapuje mech z m łaczyska n a barłóg dla statku.

Id ę wsią. N a gościńcu leżą naprzem ian szeregiem pasy niebieskawo-siwe i ciemne błotniste, odpowiednio jak stoją chałupy, lub ich niema. N a jednej połaci siwieją z nie­

bieskim odblaskiem dacby, na drugiej na- siąkłe wilgocią gonty czernią się ja k smoła, połyskując w słońcu. N a potoku m ost siwy, a ubocz od Pęksowego brzeżku za cm enta­

rzem, aź sino biała od zamrozu. W wodzie kryształowej, lodowatej, pluszczą się rzeźwe

tę niezamąconą. S toją smutne, wyniosłe, stare smreki, strzelają śmigłe ich szare pnie, zwieszają się konary skryte su tą zielenią g a­

łązek. Ani drgną, ani zaszumią, ani zabu- ja ją . Tylko gdzieś koło czuba bu ja się ucze­

piony do liści, malusieńki, zwinny ogniczek (R egulus cynicapillus)—tatrzański koliber.

Z drobnego gardziolka wyrzuci ton dźwię­

czący, nad wyraz mocny, donośny, m etalicz­

ny, pohuśta się, skwapliwie szukając żeru, i pomyka na inne miejsce, a suto uiglona g a ­ łązka, oswobodzona od ciężaru bu ja się—

Z Tatr w późnej jesieni.

kaczki, pijąc z ta k ą roskoszą wodę, jak b y jej nie zaznały od urodzenia. A potem zbocze Gubałówki i mozolne pięcie się po gliniastem polu w zakosy. T u ku słonku gorąco, zgi­

nęła oszadziałość. Z oranych poletek, lub ze skopanych grulisk kurzy się p ara, ja k z rozpalonego trzonu skropionego wodą.

P onad polaną stoi las smrekowy; miło usiąść na mchu na skraju. Ciepło tu i cicho, jakby ośród rank u letnią p o rą —tylko m a rt­

wo i głucho. Czasem dolatuje srebrne dzwo­

nienie czarnoibi8tej sikory, odezwie się druga gdzieś z głębi i znowu las zapada w martwo-

i to je st jedyny ruch u góry. N a granicy lasu stoi rąbek młodzieży zielonej, cudow-

i neJ>—g§st ej ja k bukszpan na skraju klombu, mocnej, ze sztywnemi ja k z d ru tu , pędami.

Młode smreczki rosną jak rosada, ja k byle,

ja k traw a, ta k zw arte, pomiędzy korzeniami

starych drzew, w kraczają na zorane pola,

krzewią się w starych, dziuplastych pniach,

głuszą wszystko i siebie. Tylko gdzie mech

okrył ziemię, przyjąć się nie mogły. Ciepło,

jasno i cicho. Nie słychać ani szczeku psów

ze wsi, ani kraku wron z lasu. N iem a ksyku

świerszczy i koników, niema bęku pszczół,

132 WSZECHSWIAT N r 9.

wuczenia bąków i muszek, muzyki komarów.

Jedy ny żywy owad: trusia-m atusia; lśnią się w słońcu jej cynobrowe pokrywy, upstrzone siedmiu czarnemi kropkami; miło jej po mro­

zie nocnym. Rączo porusza wąsikami i w a rt­

ko p y rg a po suchej gałązce. Tuż czerwieni się druga, trzecia, dziesiąta— istny sejmik.

Gorąco tu na skraju la su —lecz tuż w zaułku n a polance, siwy mech od szronu chrzęści pod nogami, a m łode smreouszki okryte rosą rzęsistą, m igocą ja k brylanty i am etysty.

Ach, las—obraz ludzkiego społeczeństwa!

T a zielona, traw iasta młodzież— to cudne dzieci, te uperlone i wybrylantowane kiście—

to główki jasnowłose, Iniste i płowe. Te rosłe sm reki, w zielonej szacie aż do ziemi, to podrostki krzepkie, jędrne, otroki i pacho­

lę ta —z gałęźm i strzelającem i ku górze, gięt- kiemi i mocnemi. N ad niemi wysoczyzna, pnie trędow ate od porostów, z ra n sączy się srebrna żywica; gałęzie zwieszone od cięża- ró y zimowych, od śniegów i lodowic; konary obrosłe szarem i brodam i— to dorośli ludzie, obarczeni troskam i i chorobam i,— a na dole trupy: stary pień czarny, w ydudłany, z od-

stając ą korą, toczony czerwiem; z pod ko­

bierca mchu w ynurza się nagi korzeń, ogoło- J eony, bieleje ja k tru p ia piszczel na polu, wym yta przez deszcze. M iejscam i wykrot, wyrw ana tarcza korzeni z ziemią i korzenia­

mi; to nieszczęście, wypadek, który spotkał biedaka co stał z brzega, na k ra ju usypiska—

i uległ podmuchowi halnego w iatru.

Przedzieram się wśród gąszczu smreczyny:

kapią krople z gałęzi, strzą sają się perły z igieł. W tem j a r głęboki, bezdenny. M rok, mróz, m artw ota w gąszczu porastającym oba boki. N ie widać nic, tylko słychać plusk wody gdzieś w głębi i chłód piwniczny o g ar­

nia i wciska się do piersi. Brzegiem zarosłej przepaści spuszczam się do wsi. O t, i już wy­

szedłem z lasu, znowu na słońce, i ciepło, i jasność. I wciąż idę kraw ędzią ja ru za­

rosłego gąszczem. Rzednieje sm reczyna, m ie­

szają się nagie te ra z liściaste drzew a;—im niżej, tem ich więcej, w końcu już sm rek jak czarna kita, sam otnie tkwi wśród gąszczu bezlistnych gałęzi. S toją z brzegu ścisłe, gładkie ja k stal, powypuklane ja k mięśnie przez skórę na nodze posągu A nioła, czyste, bez cętki porostu, pnie jaworów kępami; każ­

dy starszy otoczon drużyną młodzieży śm ig­

łej, gładkiej, stalowokorej Ja k o podszywka rozłożyły się gęste krze leszczyny, środkiem krzywe, stare, dookoła proste, śmigłe pręty młodzieży, a pod każdym krzakiem usłanie z opadłych liści, lśniących od wilgoci. K u p a rum owiska, kam ieni, łupanie, obrosłych dzi­

ką różą i badylam i malin. Czerwienią się owoce róży, napół przezroczyste, źrale, p rze­

m arzłe; inne pomarszczone. Przez gąszcz gałęzi nagich przegląda czerwonoochrowa ognista korona buku, k tóry nie daje się śmierci i trzym a swoję letnią szatę. Oto perć— chodnik w głąb ja r u i gęstwiny: ścież­

k a z rozm azanej śliskiej gliny, aż kląska pod nogami. Chłód mogilny i mrok, zam iast ciepła i jasności, tylko czerwienią się przebi­

ja ją c e przez chróst gałęzi, ochrowe korony buczyny. Im niżej, tem wilgotniej i zimniej.

Ziem ia zasypana czarnemi liśćmi olszyny, k tó ra tu wszechwładnie zajęła miejsce in­

nych drzew. A plaży jej: pnie gładkie, m ię­

siste, ja k naprężona łyda. Z e smutnym pis­

kiem obsiada czuby olch rodzina czyżyków, b u ja się n a gałązkach i wydziobuje nasionka.

N akoniec dno wąwozu: po skrzyżalach n a­

giego łupku pluska się żyła wody, szemrze po okruchach i srebrną wstążką spada na skały; wokół świecą się m okre kam ienie, sączą pnie z wilgoci, lśnią, liście; tu znowu m rok, chłód, wilgoć. Po natu raln ej kładce z przewalonych pni przechodzi ścieżka na drugi bok ja r u i pnie się pod górę po d ru ­ giem zboczu, zarosłem olszyną i jaworem.

Mozolne wejście; nogi ślizgają się ja k u g a rn ­ carza rozrabiającego glinę. W idać n a dnie przeglądające zwierciadło spokojnej wody—

to m ała płania, jeziorko utworzone skutkiem naturalnego ja z u , pow stałego ze zwalonych pni, zniesionych łupanie skały, korzeni i liści.

W o d a z szelestem przesącza się przez zasta­

wę; kiełzko coraz bardziej, bo ścieżka roz­

deptana. W reszcie znowu polana, słońce i jasność, tylko że my w cieniu skraju leśne­

go. Z oraniska zrywa się rdzawo-czerwony ja rz ą b e k i um yka w niedaleki las smrekowy.

S tą d widać świat daleki. Rzeczka obrośnię­

ta olszyną w dole, za nią wieś z rozrzuconemi domkami, któ ry ch szczyty żółcą się w słoń­

cu, a dachy czernieją nasiąkłe wilgocią.

Ciągnie się d ro g a wysadzona bezlistnem i jesionam i, zagrody tu lą się wśród gajów.

Pęksów brzyzek— cm entarz, obwiedziony sze­

9 . WSZECHSWIAT. 1 33 regiem modrzewi żółtych, rudych ja k lisie I

ogony—dalej pola, za niemi granatow e regle, w przejrzystej mgle, w blasku niewyraźne.

Gdzieś wzbija się niebieski dym z lasu— może palą węgle. A wyżej ośnieżone turnie, po­

szarpane, pożyłowane, czarno zębiastym grzebieniem blado odrzynają się od nieba, bo wszystko jasne, prześwietlone, skąpane w blasku i zatopione w m glistem powietrzu.

Tylko Poronina nie widać, bo kotlinę jego zajęła mleczna, g ęsta ja k obłok m gła, sto­

jąca tam od nocy. Schodzimy coraz niżej, chłodnym, cienistym brzegiem ja ru , a w nim grupa smreków i kilka jo d e ł—co za różnica:

jedlina strzela w niebo sztywnemi, mocnemi i prostem i kitam i, a każda k ita jak b y osreb­

rzona po brzegu, siwawa, sperlona, ja k rę k a włożona w kryształow ą wodę, okryta srebr- nemi pęcherzykam i powietrza. Smrekowe gałęzie zwisłe, zielone, giętkie, bez jasnego nimbu. Pod lasem jak aś szopa, szałas leś­

ny— bale czerwone ja k krew, ja k rdza od przypalenia drzewa promieńmi skwarów le t­

nich. Znowu kaw ał pola, a za niem gaz­

dostwo: obora okolona w prostokąt śmigłemi jesionami, okrzesanemi aż do czuba z gałęzi.

W szeregu ich zdaleka odbijają brzosty, bo zachowały żółte liście. K u chałupie tuli się sadek z grusz i' jabłoni — jeszcze część zczerniałych liści trzym a się gałęzi, reszta zgniła zaściela m uraw ę. W ystaw ione ku słońcu ule stoją rzędem , a u każdego oka ro ją się grom adki pszczół, niemrawych, skostniałych od zim na w cieniu. Z a ulami stoi czarna cyprysowa piram ida limb sadzo­

nych. Niżej zagrody już w ydeptany chod­

nik, ciągle brzegiem lasu, ciągle między po­

lem i lasem, a przy chodniku naprzem ian chropawe pnie modrzewi, gładkie, obrącz­

kowate pnie skoruszyny, stalowe, mięsiste jaworów i jasionów, i jeden jedyny biały pień brzozy, k tóra jeszcze okryta zżółkłym, drobniutkim liściem, odrzyna się na niebie ja k nikłe drzewka na krajobrazach R afaela.

Spuszczamy się niżej i niżej, i wchodzimy za percią w j a r znowu, w chłód i wilgoć. T u j sam a olszyna i osiki. Słychać odgłosy sie kiery. N a dnie ja r u u jego wylotu n a rów ­ ninę, młody, rześki chłop obrębuje konary z powalonych olch, rosłych, wspaniałych, świeżo ściętych. P opadały przez potoczek w poprzek ja k mosty. „Ż al drzew a”— mówię

gaździe. „Uchylą się to —odpowiada—bo ciężkie, a stoi na zbocu i ja k się zwali, to zwozi ziem dołu; i jedzie cały usyp—widzi­

cie, panie, z baryłam i. Ż eby gęsto rosło, toby się oparło wichrowi, ale to— dziwaś-ka.

A inne, choć z wirchu zdrowe, śródzi zgnite.

My ta nasadzili jaworków, brzostów i sm re­

ków—poźryjcie, panie—to im się olszynę uchyla, coby ro sły”. A na to wyszła i gaź­

dzina z dziewczynką, śm iałą i rozgarniętą, choć trzyletnią. Pasem ka włosków ja k lnu, nikłe i powiewne ponad czółkiem, a w arko­

czyki, ja k mysie ogonki, związane nad karcz­

kiem. Nóżki obute w kierbeczki lgną w roz­

mazanej glinie przed chałupą. „A ty co masz?”—pytam , widząc, że m a m ałą laleczkę porcalanową, podarunek letnich gości. „A to lalusia tako, widzicie; óna mnie telo co wam was chłopak; tak , wej, ta k ”. — Głucho ro z­

lega się w jarz e łoskot siekiery; gaździna młoda i w ygadana—opowiada o prawoceniu się o drogę ze sąsiadem, o m ostku, co zrobią, ale go zaprą, bo inni nie chcieli należeć do sk ład k i—i zwłóczy chrust olszowy na kupy.

Słońce minęło szczerbę w Giewoncie, prze­

szło ponad wypuczoną, gładką, lśniącą od śreni głowicę "Czerwonego W irchu. Lecz z owej m gły, co przenocowała w Poroninie, odłączają się smugi, wloką się ponad poto­

kiem, pełzną po stoku góry i rozciągają po polu. Ośród białego dnia o 2-ej godzinie, robi się chłodno, przejm ująco. Słońce błysz­

czy jeszcze, lecz blado, z poza żółtawego we­

lonu. Chwilami m gła opada, światło zwy­

cięża, lecz coraz częściej m gła pokonywa.

W reszcie przew zięła F eba. N a ciemnem tle pod światło widać, że p ad ają ja k kropelki, lecz nie płynu ale rodzaj śniegu, ja k krysz­

tałki, tak drobne, że tylko z pyłkam i kurzu, widzialnemi w słońcu, porównać je można.

Są to pyłeczki tak subtelne ja k pyłek kw ia­

towy owoców.

* * *

10 listopada 1892 r.

W ycieczka do Kościelisk. W yjazd o 9 1/2 zrana. Siwy mróz na ziemi, ta k gęsty, suty:

ja k siwy kożuch. Cisza niezakłócona, błękit nieba nieskalany. G ru da haniebna, co chwi­

la który z koni na kolanach. S ta ry Ja rz ą b e k

dźwiga wóz, zachęca konie i przem aw ia

1 3 4 WSZECHSWIAT. N r 9.

„E,w eredo głupio, cego się nie zapres?” A tu jak że się koń m a zaprzeć nogam i o ziem, kiedy ta k a gruda, a koniska zmęczone po nocy z Chabówki.

P rzy wjeździe pod górę, około potoku, id ą­

cego z M ałej Ł ąk i, wysiadamy, bo konie z trudnością ledwie wóz wyciągną. P a d a ją n a kolana, podnoszą się, dygocą na nogach.

Cały H ru b y R egiel, las, w śniegu; tu zimą słońce nigdy nie dochodzi, tu zim a kilka miesięcy bez słońca, tu biało, choć pod całą G ubałów ką i w dolinie Zakopańskiej ani śladu śniegu; tam jasno, słonecznie, złotawo, wesoło, tu cień i zima. N a polanie w cieniu szadź gruba, ja k futro białego niedźwiedzia.

K a żd a słom ka, każde ździebło mirwy (b a r­

łóg) na ściernisku, każdy badyl, osiadłe kryształam i szadzi, ta k cudnemi, ostrem i, ja k igły; stoją pionowo do słomki lub do po­

wierzchni deski, poręczy i t. d. ustawione dwoma szeregam i ja k zęby w grzebieniu, a słom ka stanowi g rz b ie t;— igiełki ostre, błyszczące, gęsto usadzone ja k częstokół, a tak świetne ja k kryształy chininy, z jakim ś jedw abistym odblaskiem. Jeżeli n a desce, to sto ją szeregi wzdłuż linii słojów, ale tylko ponad ich m iękką częścią, tw ard a warstw a nie posiada igieł. Dłuższe, pozginane ba­

dyle w yglądają ja k p ałąki koszyczków, za- grąźone w źródle Sprudlu. G ałązki sm re­

czyny stanowią wspaniałe, b iałe kity, po­

dobne do kit kwitnącej mimozy; k ażda igła obsypana bielą i zakończona o k rą g łą p e r e ł­

ką, tak , że całe gałązki w yglądają ja k ro ­ bótki paciorkowe. Z gąszczu młodzieży smrekowej strze la ją pióra leciutkie i po­

wiewne, śnieżnej białości, to oszadziałe mo­

drzewie.

N iem iłe spotkanie: droga wąska, tw ard a ja k z g ra n itu , a wysoka—trze b a się minąć i to na samym m ostku, z fu rą wiozącą d łu ­ giego sm reka, powożoną przez chłopca, k tó ­ rem u wypadło jechać pod górę i od brzegu przepaści. M ijając, zjechał z drogi i spad ł zadniem kołem; wóz oparł się o przechyloną baryerę. Myśmy przejechali, ale chłopczyna u siłu ją c wyjechać, znalazł się poza drogą.

T u okazała się zgodność, uczynność górali powożących i w zajem na wyrozumiałość. N ie usłyszysz tu słowa przekleństw a, pom stowa­

nia; tru d n a pomoc, ale konieczna, bo inaczej chłopczyna sam zostanie, a tu ani kolika,

ani siekiery. N asz woźnica o parł się z ca­

łych sił plecami o koniec sm reka, a nogami o ziemię i woła do m alca : „Jedź h ejta, ale pom ału, do brzezka, bo i drugie koło zadu zejdzie z d ro g i”. A le tu bieda: konie i przo­

dek na samym moście, zaprzeć się kopytam i 0 okrąglaki nie mogą. W reszcie pociągnęły 1 wyrwały z ta k ą siłą, że ja k koło „durknę- ło ” w poręcz, to i poręcz wywaliło.

W dolinie Kościeliskiej grobowe milcze­

nie—Sybir : jed n a stron a w mroku, czarna, pon ura : wycinki białe od zasp śniegowych, upstrzone pieńkam i rą b a n isk a —polany si­

we— d ru ga połać w słońcu. Cicho, głusza, tylko potok kryształow y pędzi z szumem po zielonkawych żabicach. W każdym zaułku i zakręcie doliny m rok i gró b — tylko szczer­

bam i leją się rzeki św iatła, lub smugi jasn o ­ ści ja k przez szerokie okna kościelne, a przez tę przezroczystą jasność p rzezierają sm u t­

niejsze jeszcze w mroku, dalekie lasy.

K oło schroniska, przy ścianie, w słońcu, gorąco, u pał, choćiZ drugiej strony, w cie­

niu, oszadziały m ech i traw a aż chrupią, a rydze ja k skam ieniałe p u k ają pod nogami.

N aokół stoi czarny las, m artw y i głuchy.

U pływ ają chwile i chwile czasu; dolatuje króciutkie, srebrne dzwonienie reguła— nie­

widzialnego w gąszczu, lub kwilenie sikorki—

i znowu milczenie i cisza. Tylko potok jakby broniąc się od śmierci, od zam arznięcia, pę­

dzi i rwie po zielonych kam ieniach, aż grzy­

wy śnieżnej piany skaczą do góry. Licho tleje naniecona w atra, niebieski dym kłębi się przy ziemi. N a raz słychać krótkie i sm ut­

ne: „zgrzyp, zgrzyp!” Zryw a się kordusek, i ja k strz a ła ponad wodą sznurkuje w górę.

W słońcu ku światłu, śnieżna pierś jego błyszczy ja k najlepszy m arm ur. P rzysiadł na kam ieniu, odważnie bucha w wodę, za- g rą ża się, niknie wśród fal i kamieni, to znowu się w ynurza i bieli przedziwnie, chla­

pie się i pluszcze z lubością, to w dyrdy bie­

ży Drzy brzegu, przeskakuje kamienie, wyłazi na wyższe i znowu chlupie do wody! K iedy się m a rzucić, to stu la ogonek ku brzuchowi a dziób zniża i z odwagą daje n ura w lodo­

w atą wodę, wynurza się, trzp io ta dziobem,

pluska ogonem, aż krople p ry sk a ją w słońcu

ja k grube, wielkie b rylanty. To znosi go

woda, leci przez grzywy fal i kaskady, ginie

w załam kach, aż znowu niedaleko zabieli

N r 9. WSZECHSWIAT 135 świetlna, b iała pierś jego. I nie ujrzałbyś i

go wśród śnieżnych fal i kaskad, wystających kamieni, odmętów, cichych płani i wirów, załamków szyby wodnej, gdyby nie bieluch­

na pierś tego przysadzistego, spłaszczonego ptaszka, co rzeźwi się i kąpie śród najtęż­

szego mrozu, stanowiąc jedyny objaw życia w tem zimowem pustkowiu. A góral dodaje:

„O to m ądry ptak, a ja k go mas złapie, to wnet fuknie do dziury...”

(C. d. nast.).

Wl. Matlakowski.

Drażnienie i porażenie,

W edług odczytu iW. Verworna.

(D okończenie).

Do niedaw na uważano za całkiem nie­

ja sn ą i osobliwą grupę zjawisk owe działania, wywoływane w kom órkach swobodnie poru­

szających się, przez bodźce działające jedno­

stronnie. F a k t niezwykły, polegający na tem, że bodźce, których siła m aleje w m iarę oddalania się od ich źródła, w yznaczają z że­

lazną koniecznością kierunek ruchu organiz­

mów jednokomórkowych, ten fa k t wyłamy­

wał się pozornie z pod wszelkich znanych praw biologicznych i znajdow ał tylko analo­

gie w zjawiskach czysto fizycznych, w przy- ciąganiach i odpychaniach magnetycznych i elektrycznych. W chemotropizmie, helio- tropizmie, term otropizm ie i podobnych z ja ­ wiskach upatryw ano tylko tajem nicze jakieś działania organizmów pod wpływem bodź­

ców. Dopiero n a podstaw ie ogólnych n a­

szych wiadomości o komórce m ożna te zja­

wiska powiązać z sobą i z innemi zjawiskami

„bodźcowemi”, dopiero te ra z tra c ą one do tego stopnia swój c h a ra k te r tajem niczy, źe d ają się nawet zgóry obliczyć w sposób m a­

tematycznie ścisły. W każdym wszakże od­

dzielnym przypadku m uszą tu być naprzód uwzględnione następujące pytania: czy dany bodziec działa pobudzająco, czy drażniąco na skurcz lub rozkurcz organów ruchowych ko­

mórki oraz ja k d ziałanie to się zm ienia w za-

j leżności od natężenia bodźca? G dy wielko­

ści te zostaną oznaczone, wówczas n a p od ­ stawie znanego nam charakteru ruchu w da­

nym organizmie możemy oznaczyć naprzód jego ustawienie się osiowe i kierunek ruchu.

By przekonać się o tem n a prostym przy­

kładzie, powróćmy do naszej am eby lub le­

piej obierzmy większą m asę protoplazma- tyczną ameboidową, np. plasmodyum ślu- zowca, i wyobraźmy sobie, źe znajduje się ono w wąskiej wannie u jednego końca ogrze­

wanej, ta k że w wodzie wanny od jednego końca ku drugiem u znaczny je s t spadek tem ­ peratury; dwie skrajne części naszego plas­

modyum są zatem wystawione n a rozm aite tem peratury. W iadom o nam , źe począwszy od 0° faza ekspansyjna ruchu amebowego aż do pewnego stopnia tem p eratu ry coraz bardziej zostaje pobudzana i to silniej niż faza skurczowa. Od strony cieplejszej za­

tem plasmodyum bardziej się rozszerzy ani­

żeli od zimniejszej, t. j. pełza ku końcowi cieplejszemu i je s t dodatnio term otropicz- nem. Podnośmy wszakże wyżej tem peraturę.

W iemy, źe w wyższych stopniach ciepła przeważa pobudzenie fazy skurczowej. T eraz więc plasmodyum bardziej się wydłuży ku zim­

niejszej stronie niż ku cieplejszej, innemi słowy, w wyższych tem p eraturach stanie się odjemnie term otropicznem . P rzy k ład ten posłużyć może za typ. Z upełnie analogicz­

nym jest mechanizm u innych komórek i w analogiczny sposób daje się też objaśnić działanie innych bodźców.

Lecz zwróćmy się wreszcie do zbioru, do ustroju komórkowego.

T utaj g ra pobudzeń i porażeń jest niesły­

chanie zawilszą. Niezliczone komórki biorą tu udział w rozm aitym czasie, w różnym stopniu, pod wpływem podrażnień zewnętrz­

nych, wpływając n a siebie wzajemnie, w róż­

nej mierze będąc pobudliwe. N ajw iększą róźnobarwność napotykam y w zjawiskach pobudzenia i porażenia w ciele zwierzęcem, nadewszystko w ciele kręgowców i człowieka.

Zależność wszystkich prawie organów od układu nerwowego, który ju ż tu już owdzie wysyła impulsy bodźcowe, rozkazując dzia­

łać lub wypoczywać to tej to owej grupie

kom órek, ta zależność je s t powodem, że

w ciele ludzkiem wszystkie praw ie objawy

życiowe są tylko wyrazem wielkiej, potężnej

1 3 6 WSZECHSWIAT. N r 9.

gry zjawisk pobudzenia i porażenia w k o ­ m órkach układu nerwowego. R ozw ikłanie tego poplątanego zam ętu zjawisk w układzie nerwowym, zbadanie zależności m echanicz­

nej objawów życiowych ciała od czynności komórek ośrodków nerwowych— oto nieu sta­

ją c a am bicya fizyologii, ustaw iczna tęsk n o ta medycyny. Lecz i zjaw iska, zachodzące w kom órkach zwojowych i w neuronach, pod­

leg ają ogólnym praw om pobudzeń i porażeń, rządzącym wszelkiemi form am i komórek.

Im dokładniej i rozleglej poznajemy ogólne praw a życia komórek, tem lepiej rozumiemy to, co zachodzi w układzie nerwowym. Z nacz­

ne postępy w anatom ii mikroskopowej ośrod­

kowego układu nerwowego, które zawdzię­

czamy pracom Grolgiego, K ollikera, R am on y Oajala, W ald ey era i innych, d a ją zarazem w ażną podstawę do badań fizyologicznych.

W niektórych zjaw iskach, ja k np. w p ro s­

tych odruchach, znane nam są objawy przy- 1 czynowe w układzie nerwowym w najgłów ­ niejszych swych m om entach. W ogóle pro ­ cesy, będące podstaw ą działań czynnych, są nieco lepiej zbadane; nato m iast dziedzina objawów ham ujących, pow strzymujących pewne działania, należy do najciem niejszych w fizyologii. J u ż proste zjawisko dowolnego przerw ania ruchu, np. opuszczenie podnie­

sionego ram ienia, przedstaw iało dotychczas dla fi/yologów bardzo znaczne trudności. P o większej części niejasność w problem atach z dziedziny zjaw isk ham ujących polega z a ­ pewne na niedostatecznej ścisłości w ok reś­

laniu pojęć. W ielokrotnie mieszano z sobą pojęcia ham ow ania i porażenia na podstawie cech czysto zew nętrznych, a jednakże, ja k widzieliśmy, nie zawsze pow strzym anie pew­

nej czynności w komórce musi być skutkiem porażenia, lecz również może być spowodo­

wane przez pobudzenie procesów przeciw­

działających dotychczasowym. P ow strzym a­

nie lub przeszkodzenie ruchu mięśniowego ze strony neuronu ruchowego może więc być wyrazem dwu różnych zjawisk. W edług po­

glądu ogólnego, skurcz m ięśnia je s t powodo­

wany przez pobudzenie dysym ilacyjne w n eu ­ ronie ruchowym tegoż m ięśnia. R ozkurcz może przeto powstać w sposób dwojaki:

z jednej strony przez porażenie fazy dysy- m ilacyjnej neuronu, z drugiej przez pobu­

dzenie asymilacyi. N a mięśniu odezwą się

obadw a te działania w sposób jednakowy.

T rzeba przeto koniecznie w każdym poszcze­

gólnym przypadku rozstrzygnąć, ja k i właści­

wie proces w danym neuronie zachodzi.

W śród rozlicznych objawów hamowania r u ­ chów niewątpliwie obadwa te przypadki m o­

gą zachodzić. Z ab a, której tylne kończyny bezpośrednio po Wysokiem przecięciu rdzenia kręgowego nie m ogą być pobudzone do od­

ru ch u przez najsilniejsze bodźce, oczywiście u leg ła przejściowemu porażeniu neuronów rdzeniowych wskutek przedrażnienia; podob­

nie dzieje się w t. z w. wstrząsie (shock) chi­

rurgicznym , gdy wskutek ciężkiego zabiegu operacyjnego system nerwowy zostaje p o ra ­ żony. N a to m iast dobrowolne zwolnienie, rozkurcz skurczonego mięśnia trudno po j­

mować jak o porażenie. T u ta j może chyba tylko chodzić o powstrzym anie, hamowanie skurczu przez pobudzenie procesów antago ­ nisty ch czyli działających ekspansywnie.

Z d aje się, że właśnie uwzględnienie tego ostatniego momentu czyli faktu pobudzania zjawisk antagonistycznych w życiu neuronów może się stać bardzo owocnem dla objaśnie­

nia wielu zjawisk w ośrodkach nerwowych.

Z obawy wszakże, aby cierpliwość czytelnika wskutek przedrażnienia nie została zupełnie porażona, musimy zaniechać głębszego wni­

k ania w rozm aite nasuw ające się tu pytania i poglądy, i tylko na zakończenie zwrócimy uwagę na pewną grupę zjawisk, które w cza­

sach ostatnich obudziły wielkie zajęcie śród lekarzy i psychologów, a po macoszemu do­

tą d były traktow ane przez fizjologią. Mamy tu n a myśli zjaw iska hypnozy u zwierząt i ludzi.

Cud, opisywany w Biblii a znany doskonale cudotwórcom egipskim za czasów Mojżesza, dotychczas bywa wykonywany przez zakli­

naczy wężów na ulicach K a iru . Podobnie ja k wówczas na dworze F a ra o n a , ta k i obec­

nie chw ytają oni pewną rę k ą wijącego się, groźnego węża, który natychm iast wypręża się i nieruchom ie leży na ziemi.

W trzy tysiące la t po M ojżeszu Daniel Schw enter opisał znane obecnie pod im ie­

niem ojca K irch era „experim entum m irabile

de im aginatione g allin ae”, które polega na

tem , że gwałtownie a pewną ręk ą schwytane

i w niezwykłe m położeniu umieszczone na

stole kurczę po kilku energicznych ruchach

N r 9. WSZECHSWIAT. 137 obronnych nagle pozostaje nieruchome w na-

danem mu położeniu.

Obadwa te doświadczenia, cudotwórcy egipskiego i D aniela Schw entera, polegają na tych samych zjawiskach, a w czasach nowszych odkryto także podobne objawy u szeregu innych zwierząt. Tłumaczenie jednak tych doświadczeń bardzo je s t rozm ai­

te. Czerm ak i Danilewsky uw ażają ten stan zwierząt za hypnozę, P re y e r za porażenie wskutek przestrachu, H eubel za sen. Pozo­

stawmy n a uboczu nazwę, postarajm y się natom iast bliżej poznać samo zjawisko.

Co nas najbardziej zdumiewa u wszystkich zwierząt w tym stanie, to b rak wszelkiego dowolnego ruchu, zm ierzającego ku zmianie nadanego im położenia. W zwykłych wa­

runkach żadne z tych zwierząt, czy to świn­

ka m orska lub kurczę, czy wąż lub żaba, czy żółw lub ra k , żadne nie pozwoli sobie narzu­

cić takiego nienorm alnego położenia. B rak więc tu taj, że tak powiemy, impulsów woli lub, mówiąc fizyologicznie, b rak bodźców ru ­ chowych ze strony kory półkul mózgowych.

P rzy bliższem wszakże badaniu zwierząt w tym stanie można zauważyć coś jeszcze, co dotychczasowym obserw atorom wymykało się z pod uwagi, mianowicie dość silny skurcz toniczny prawie wszystkich mięśni ciała, co nadaje zwierzętom ów wyraz nagłego stęże­

nia. Oto są dwie istotne, znam ienne cechy tego osobliwego stanu, i nasuw a się nam py­

tanie, w jakim względem siebie pozostają one stosunku? Szkoła z N ancy broni przeciw znacznej mniejszości autorów poglądu, że skurcze w stanie hypnozy m ogą powstawać tylko wskutek suggestyi, a więc przy pośred­

nictwie kory mózgowej. P ragnąc przeto rozstrzygnąć, jak i je s t w tym razie stosunek skurczu mięśni do stan u kory mózgowej, n a­

leżałoby usunąć wpływ te j ostatniej. Doko­

nane na szeregu kurcząt po calkowitem u su­

nięciu półkul mózgowych doświadczenia dały nieoczekiwany re zu ltat, źe owo s experimen- tum m irabile” udawało się w zupełności, a nawet lepiej, gdyż zw ierzęta bezmózgie pozostawały znacznie dłużej w swem poło­

żeniu przymusowem. Skurcz toniczny mięśni był w tym samym stopniu rozwinięty. J a k dowiodły współczesne doświadczenia na ża­

bach, siedliska pobudzenia skurczowego mięśni szukać należy w neuronach czucio­

wych podstawy śródmózgowia. Jeż eli wolno opisany tu stan u zwierząt upodobnić do s ta ­ nu hypnozy u ludzi, to należy ową sporną kwestyą, czy skurcze w hypnozie mogą także powstawać bez udziału kory mózgowej, roz­

strzygnąć twierdząco w myśl poglądów Hei- denhaina i Charcota. Lecz wynika z tych doświadczeń również, że skoro ów kompleks objawów charakteryzujących „experim entum m irabile” powstaje i u zwierząt bezmózgich, tedy udział półkul mózgowych może tu być tylko bierny. Ja k ż e należy sobie wyobrazić tę obojętność mózgu w tym razie? N ie można myśleć o porażeniu; pom ijając bowiem nawet tę okoliczność, że działające tu bodźce są zbyt słabe dla sprowadzenia porażenia przez przedraźnienie, widzimy, źe bodziec n ie­

znaczny, np. dmuchnięcie, dotknięcie, wstrząś- nienie w każdej chwili może wyrwać zwierzę z tego stanu i sprowadzić mózg do norm al­

nych czynności. Pozostaje przeto tylko przypuszczenie, że powstrzymanie czynności mózgu polega tu n a pobudzeniu antagoni- stycznych, t. j. asymilacyjnych procesów w przem ianie m ateryi neuronów. Z daje się, źe niejakie światło może tu rzucić oddawna znany fakt, mianowicie, że silne pobudzenie pewnego miejsca w ośrodkowym układzie nerwowym sprowadza działanie ham ujące w pewnych sferach sąsiednich. Dość przy­

pomnieć, źe rozm aite wrażenia zmysłowe ham ują się wzajemnie, źe np. przy czytaniu książki i współczesnem słuchaniu muzyki jedno wrażenie tem więcej zanika, im więcej drugie w zrasta w sile. Nigdy nie mamy jednocześnie kilku naraz myśli obok siebie, lecz k ażda myśl nowa zaciera poprzednią.

Możnaby zgodnie z tem zrozumieć, źe pobu­

dzenie dysymilacyjne w pewnych neuronach mózgu lub rdzenia wywołuje wpływ ham u­

jący w sąsiednich neuronach przez działanie asymilacyjne. W tem przypuszczeniu dadzą się wytłumaczyć w związku ze sobą obadwa objawy postrzegane w „experim entum m ira­

b ile”. Zjawiskiem pierwotnem jest tu to- niczne pobudzenie komórek śródmózgowia, a to pobudzenie wywołuje wtórnie działanie ham ujące w neuronach kory mózgowej.

N asuw a się mimowoli myśl, że wyjaśnienia

stan u hypnotycznego u człowieka również

tu taj szukać należy. Isto tn ą cechą hypnozy

je s t mniej lub więcej zupełne powstrzymanie

1 3 8 WSZECHSWIAT N r 9.

stan u czynnego kory mózgowej; sposób zaś, w ja k i hypnoza zostaje wywoływana i zno­

szona, wskazuje nam tę samę zasadę, ja k ą poznaliśmy u zw ierząt, mianowicie k o n trasto ­ we hamowanie czynności skutkiem procesów wręcz sobie przeciwnych, antagonistycz­

nych. R ozm aite sposoby sprow adzania hypno- zy ostatecznie wszakże schodzą się w tem , źe potrzeba koniecznie intensywnie ześrodkowy- wać uwagę na jednym wyłącznie punkcie.

W ta k i sposób pobudza się je d n a ograniczo­

n a sfera kory mózgowej. Grdzie się to nie udaje, tam hypnoza nie jest możliwa; im się to lepiej powiedzie, tem pełniej w pozostałych częściach kory mózgowej zapanuje sta n obo­

jętności, bezczynności, który następnie czę­

ściowo może być usuwany przez poddaw anie myślowe czyli suggestyą. S tan hypnozy czystej, t. j. bez pobudzania suggestyjnego, może ostatecznie przejść w rzeczywisty sen, jeżeli pierw otnie pobudzone części kory móz- , gowej zapadną w sta n znużenia.

I w zjawisku snu powstrzym anie czujnego stanu pobudzenia przez podrażnienie proce­

sów asym ilacyjnych w neuronach stanow i zapewne m om ent główny. Je d n a k ż e współ­

działają tu jeszcze niewątpliwie i inne czyn­

niki. Najw ażniejszym , zdaje się, je s t ograni- : czenie bodźców zmysłowych. Usuwamy się do ciemnego, cichego pokoju, zam ykam y oczy i układam y ciało w wygodnem położe­

niu. S ą to wszystko okoliczności sp rzyjają-

ce obniżeniu czujności, t. j. osłabieniu pobu­

dzeń dysymilacyjnych w neuronach. Z n u ­ żenie i wywołane przez nie zmniejszenie po­

budliwości je st tu najpewniej tylko czynni­

kiem drugorzędnym , pomocniczym. Z e nie je st ono głównym momentem, wynika ju ż stąd, że po dłuższym śnie, gdy znużenie zu­

pełnie już minęło, można, jeżeli się chce, znów zasnąć. Grdy wszakże pobudzenie dy- sym ilacyjne opadło wskutek przytoczonych powodów, wówczas występuje na jaw samo- sterow nictw o w przeróbce m ateryi neuronów, pobudzenie asym ilacyjne przew aża i czyn­

ność czuwania zostaje pow strzym ana. I auto- suggestya snu albo pobudzenie obojętnej myśli, np. uważne liczenie lub ciche recyto­

wanie wierszy m ogą w danym razie ten sam wywołać skutek. Zaw sze jed n ak sen n a tu ­ ralny ch arakteryzuje się przew agą asy- milacyi w neuronach, albowiem po śnie

u k ład nerwowy ośrodkowy staje się spraw ­ niejszy.

Ostrożnem u przyrodnikowi nie przystoi przypisywać tym ostatnim rozważaniom zna­

czenia faktów istotnych. W praw dzie są to wywody ściśle trzym ające się rzeczywistych zjawisk obserwowanych w fizyologii ogólnej, lecz nie dość jeszcze daleko zaszliśmy w b a­

daniu podstaw fizyologii komórki, abyśmy mogli sądzić, że znane nam są już wszystkie panujące tu czynniki. Może jed n ak powyż­

sze myśli dodadzą bodźca do sprawdzenia ich i do odkrycia nowych faktów. T ak ą bo­

wiem je s t droga prawdziwego b ad an ia p rz y ­ rody.

M. F I

0 zw ierzętach

przebywających w mrowiskach.

(Dokończenie).

Z upełnie inne stosunki widzimy w wielkiej grupie chrząszczy, które praw ie stale zn ajdu ­ jem y w gniazdach mrówek. Mrówki p rz y j­

m ują te chrząszcze jak o bardzo miłych gości, pieszczą je i opiekują się niemi, a n a ­ wet gw ałtem uprow adzają do siebie, gdy je gdzie spotkają. P rzypom ina to bajki irlan dz­

kie o uprow adzaniu ludzi do podziemnych pałaców wróżek. U prow adzane chrząszcze należą przeważnie do rodzin: Staphylinidae, Pselophidae, 01avigeridae i Paussidae. P o ­ b u d k ą do uprow adzania chrząszczy są, ja k się zdaje, kępki włosów, w yrastające na ich grzbiecie a połączone z gruczołam i, k tó ­ rych wydzielina je s t bardzo przyjem na dla mrówek.

N ie trze b a sądzić, żeby mrówki żywiły się t ą wydzieliną, ja k sokiem słodkim mszyc;

je s t ona dla nich raczej środkiem podnieca­

jącym lub pachnidłem . A żeby im tego p ro ­ duktu nigdy nie brakło, za o p atru ją naw za­

jem owe chrząszcze w pożywienie płynne, które wyciskają ze swego gardziela.

W tak i sposób rozw inął się między niemi

stosunek przyjazny, który Em ery nazywa

m yrm ecoxenia a W asm ann symphilia.

Nr 9. WSZECHSWIAT 139 Najdokładniej zostały zbadane stosunki

mrówek z małemi, ślepemi klaw igeram i (Cla- viger), znajdowanemi w gniazdach gatunków Lasius w ziemi, w szczelinach skał i pniach drzew, a pieszczonemi przez mrówki ja k m a­

łe dzieci.

Były p asto r J . M uller w W asserleben pod W ernigerode, b a d a ł pierwszy objawy wspólnego życia mrówek z klaw igeram i i po­

dał icb opis, który możnaby uważać za zmyślenie, gdyby nie został potwierdzony w głównych zarysach przez późniejszych ba­

daczy.

B az na przechadzce rozkopał gniazdo żół­

tych mrówek i z a b ra ł część mrówek wraz z poczwarkami i znajdującem i się wśród nich klawigeram i w butelce do domu.

Tam , w przeznaczonem dla nich naczyniu szklanem, ju ż n az aju trz rozpoczęły budowę gniazda, a drobne chrząszczyki biegały tu i owdzie między niemi.

F ig. 4. Clayiger testaoeus— klaw iger żółty (powiększony).

P a sto r M uller przyglądał się im przez łapę i spostrzegł, że przy spotkaniu mrówki m acały je i pieściły, a chrząszczyki zdawały się oddawać im pieszczoty czułkam i. Przy- tem mrówki oblizywały sterczące w ze­

wnętrznych kątach krótkich pokryw skrzyd­

łowych chrząszczy kępki włosów, a potem głęboki rowek na grzbiecie i to pow tarzały często. N astępne mrówki puszczały wkrótce chrząszcze, których wydzieliny zużyły po­

przedniczki. K iedy im włożył do gniazda, między szybami szklanemi miód i owoce do jedzenia, mrówki rzuciły się na nie, a potem karm iły spotykane chrząszcze, k tóre nie m a­

ją oczu i niełatwo same znajdują poży­

wienie.

P o skończonem wzajemnem głaskaniu i do­

tykaniu czułkami, z głowami ku sobie zwró- conemi, chrząszcz i m rówka otwierały pyszcz­

ki i m rówka d aw ała chrząszczowi część do- pieroco przyjętego pokarm u, z szeroko roz-

tw artych wewnętrznych części pyszczka, a chrząszcz chciwie wsysał jedzenie.

M ali ślepcy, którzy utracili oczy w wiecz­

nych ciemnościach gniazd mrówczych pod­

czas gdy inne chrząszcze w inny sposób zwy­

rodniały, nie proszą nigdy napróżno o poży­

wienie.

Mrówki baw ią się ze swemi ulubieńcami, noszą ich n a grzbiecie (na b aran a), a przy zburzeniu gniazda troszczą się o uratow anie ich tak ja k własnych poczwarek i gąsienic.

W ed ług świeżo ogłoszonych w „B erliner entomologische Z eitschrift” badań p. A lfreda H etschko w Cieszynie, stosunek mrówek z klawigeram i mniej je st sielankowy, niż w opisie M ullera. K law igery nie są ta k bezwarunkowo wdzięczne i uległe, ani też ta k bezradne w swojej ślepocie, ja k sądzo-

F ig. 4a. Clayiger testaceus z mrówkami (powiększ.).

no. J u ż W asm ann stwierdził, że chrząszcze rzucają się czasem na gąsienice swych gospo­

darzy. H etschko zbadał to samo, a przytem przekonał się, źe chrząszcze naw et czas dłuż- szy (w jednym przypadku 82 dni) mogą się samodzielnie żywić gąsienicam i mrówek, martwemi muchami i t. d., a w potrzebie napadają naw et n a mrówki. Może jed nak były to tylko wyjątki, gwałty, dokonywane

| przez zwyrodniałe osobniki, lub zboczenia wywołane przez głód.

Zdawałoby się prawie, źe pracownice chcą wychować chrząszcze na stróżów gąsienic, bo nietylko znajdowano je przeważnie w od­

dziale gąsienic, ale robotnice znosiły je tam często z powrotem. Zwykle chwytały chrząsz- I cza za wąską tarczę szyjową, a chrząszcz przyciągając nóżki do ciała, pozwalał z sobą

| robić, co im się podobało.

1 4 0 WSZECHŚWIAT. JSlr 9.

Chrząszcze w siadają często jak o jeźdźcy n a robotnice i ta k się mocno trzy m ają, że trudno się ich pozbyć; czasem naw et kilka siada n a takiego wierzchowca.

O dw ażają się na to samo ze skrzydlatem i sam cam i i samiczkami mrówek, k tóre się zresztą m ało troszczą o chrząszcze, a praw ­ dopodobnie korzystają z tego, aby się dosta­

wać do nowych osad.

Siedząc na poczwarce, czekają n a wyklucie się samiczki, aby je j zaraz, często w kilka, dosiąść.

Czasem znajdujem y wiele chrząszczy w jednem gnieździe, zwykle je d n a k tylko kilka, gdyż większość korzysta ze sposobno­

ści, aby wyjść z młodem i osadnikam i. Z aw ­ sze jed n ak zdaje się, źe chrząszcze pozostają w społeczeństwie mrówek, w ich gniazdach rodzą się, spędzają całe życie i um ierają.

W gniazdach gatunków L asius, chrząsz­

cze, naw et pochodzące z obcych gniazd, do­

zn a ją przyjaznego przyjęcia, przeciwnie mrówki leśne p o żerają je poprostu. Te zno­

wu, podobnie ja k mrówki ziemne klawigery, pieszczą inne żywe lalki, Staphylinidae.

G rim m widział D in ard a d en tata, a Lespes gatunek Lom echusa, lizane, pieszczone, ży­

wione przez gospodarzy. Pokrew ne im, znacznie większe P aussidae, ja k np. C era- p te ru s latipes (fig. 5), k tóre jeszcze nie za­

pom niały samodzielnie się sta ra ć o swe wy­

żywienie, zo stają podobno najczęściej gw ał­

tem zaciągane do gniazd mrówczych.

Z naszych gatunków, m rówka drzew na, L asius fuliginosus i m rów ka darniow a, F o r ­ mica rufa, przyjm ują, zdaje się, najliczniej­

szych gości, pierw sza około 150, d ru g a 100 różnych gatunków.

W asm ann b a d a ł zależność chrząszczy od ch gospodarzy, odb ijającą się w skróceniu

rożków, zrośnięciu niepodnoszonych pokryw skrzydłowych, utracie wzroku i t. d.

H ag en zauważył, że rozm aite mrówki ho­

du ją z m ieszkających u nich jednych i tych sam ych chrząszczy różne rasy, z których nie­

wątpliwie rozw ijają się wreszcie różne g a ­ tunki, przy różnych w arunkach życia w gniaz­

dach mrówczych. T ak np. u Form ica con- gerens znalazł kusaw ca Thiasophila angu- ylata, ciemniejszego niż u P orm ica exsecta.

Drobny 1 gatunek gnilika, H etaerius sesąui- cornis, wytworzył u mniejszych mrówek drobniejszą ra sę , a u większych—większą.

Prawdopodobnie w taki sposób powstało wiele form przypadkowych, ja k np. znany, żyjący w kopcach term itów brazylijskich kusakow aty owad, S pirachtha E urym edusa (fig. 6), w ydająca żywe młode i m ająca od­

włok zagięty ku przodowi. U przedstawio-

Fig. 6 . Spirachtha E urym edusa.

nego n a fig. 6 g atu n k u , n a odwłoku są jesz­

cze podzielone w yrostki. W asm ann nazywa takie stosunkowo olbrzym ie zgrubienie od­

włoka P hysogastria. Nasze Staphylinidae, żyjące n a wolności, zwykły podnosić odwłok w niebezpieczeństwie, podobnie ja k skorpiony i osy, jak g d y b y m iały w nim żądło dotkliwie kłujące.

Ale wspomniana S p irachth a wygląda, jak- gdyby ja k a wróżka pow iedziała je j, źe z ud e­

rzeniem pewnej godziny ciało jej się ta k nie­

natu raln ie wykrzywi i jak b y się to w jednej chwili spełniło.

W B razylii spotykam y u mrówek licznych gości, którzy w ędrują za swemi gospodarza­

mi. N a te owady dobór naturalny podziałał ta k przekształcająco, że poczęści upodobniły się do swych gospodarzy i z pewnej odległo­

ści tru d n o jedne od drugich odróżnić, albo

też powstały u nich środki ochronne, p o ­

trzebne im może do życia n a wolności. O d­

WSZECHSWIAT. ^{1 4 1} krył je Wilhem M uller w r. 1886, a W as-

inann pisze o nich szczególne rzeczy w ze­

szycie 5 Y erhandlungen der W ien er zooło- gisch-botanischen Gesellschaft z r. 1895.

Mówi on o Staphylinidae. żyjących z mrów­

kami wędrownemi, Eciton. Co do kształtów, wyrzeźbienia i uwłosienia odróżniamy wśród nich trzy typy: obojętne, mimikry i daszko- wate.

Jed en z najbardziej rozpowszechnionych chrząszczy tego gatunku, E citocharis fusci- cornis W asm ann, jest zarazem jednym z n a j­

mniejszych, k tó re już są podobne z kształtu do gospodarzy. P rzew yższają go jed n ak pod tym względem rodzaje E citom orpha i Ecito- nides. Inny owad, Mimeciton pulex, otrzy­

m ał nazwę od podwójnego podobieństwa do mrówki wędrownej i do pchły.

Fig. 7. Robotnice m rówek Saiiba (Oecodoma cephalotes).

U dołu z prawej strony robotnica bez liścia. U gó­

ry z lewej strony robotnice z liściem na grzbiecie.

Z praw ej strony u góry gąsienice owadu półtęgo- pokrywego (Stegaspia) naśladujące mrówki.

Nazwy chrząszczy E citonilla i E cito pora oznaczają także ich podobieństwo do Eciton.

Szczególne jest, źe podobieństwo polega na kształcie, wyrzeźbieniu, uwłosieniu i budo­

wie czułków, ale nie n a barwie; przypuszcza­

ją , że może mrówki wędrowne swojemi pros- temi punktowemi oczami (ocellae) nie roz­

różniają wcale kolorów.

Może byó, że ich podobieństwo do gospo­

darzy nie zm ierza do oszukania mrówek, ale do ochrony przed innemi wrogam i, które na Eciton nie napadają,

Ciekawszy jeszcze je s t typ daszkowaty, spotykany w grupie bliskiej Tachyporinae.

Przez silne wygięcie głowy ku dołowi oraz rozszerzenie na bok tarczy szyjowej i po­

kryw skrzydłowych, powstaje u nich rodzaj dachu, osłaniającego słabsze części przed napaścią ich gospodarzy lub innych zwierząt.

Z daje się, źe wobec gatunków, przy których

je znaleziono, zachowują się raczej wrogo niż przyjaźnie, choć stwierdzić to mogą dopiero bardziej szczegółowe badania.

N iektóre z tych pozornie bezgłowych owa­

dów są podobne do raków ja k np. Xenoce- plialus trilob ita Są między niemi i ślepe, ja k np. rodzaj Cephaloplectus, o których trudno uwierzyć, że są naprawdę właściwemi formami zaczepnemi. W każdym razie istnie­

je pole do obszernych badań nad życiem tych zwierząt pośród morderczych Eciton.

Podobnież mrówki krające liście, według badań Sclatera, wyhodowały takie mimikry i formy z ochronnemi daszkami, które tak jak ich gospodarze zd ają się nieść na grzbie­

cie zielony liść. M ało był znany dotychczas stosunek pewnych L epism atidae do mrówek, w których gniazdach często je znajdujemy.

F ig. 8 . Z lewej strony robotnica mrówki z liściem na grzbiecie; z prawej strony gąsienica owadu

(Stegaspis) naśladująca j ą --(pow iększ.).

K a ro l J a n e t b a d a ł niedawno życie rybika cukrowego (Lepism a saccharina), żyjącego w naszych m ieszkaniach w sztucznem gnieź- dzie, a badania swoje przedstaw ił w m arcu r. z. A kadem ii paryskiej. Obserwacye swo­

je prowadził p. J a n e t nad Lepism ina poly- poda G rassi, k tóre hodował w bliskości gniazda mrówek włochatych, L asius u m b rata Ngl. W osobnem gnieździe obok kolonii mrówek p. J a n e t utrzym yw ał długo 21 sztuk Lepism ina, zdrowych i rzeźkicb, karm iąc je zapomocą pędzelka miodem, cukrem , m ąką i żółtkiem ja j.

W połowie trzeciego roku z osady pozo­

stało w doskonałem zdrowiu dziewięć sztuk, z czego widać, że i bez mrówek źyć mogą.

W innem gnieździe, gdzie były razem z m rów­

kami, rybiki zachowywały się znacznie ru ch ­

liwiej i nigdy w sąsiedztwie gospodarzy nie

zostaw ały w spokoju.

Niekiedy J a n e t widział, że mrówki groziły rybikom , rzucały się między uie, ale rybiki były tak zręczne i żwawe, że praw ie zawsze uciekały. W gniazdach sztucznych, w k tó ­ rych nie ta k łatwo było się gdzieś schronić, ja k w naturalnych, gonitw a kończyła się zwykle schwytaniem rybika. W dwa dni po ustawieniu gniazda, J a n e t znalazł pięć t r u ­ pów, które mrówki trzym ały w szczękach i niosły przez gniazdo. Żeby uratow ać resz­

tę, badacz urządził nowe gniazdo z kryjówką, w której mrówki nie mogły dogonić rybików.

R ybiki siedziały tam kilka dni, zanim się odważyły wyjść do mrówek, które im n apę­

dziły takiego strac h u w gniazdach urządzo­

nych między dwiema taflam i szklanemu, z grudkam i ziemi. M rów ki żywione były miodem, umieszczonym w osobnem miejscu nazew nątrz gniazda. Jeżeli na kilka dni zam knięto im drogę do miodu, głodne m rów­

ki otaczały te, które się dobrze n ajad ły i ob­

ficie napełniły u sta, dom agając się udziału w jedzeniu, przez ciągłe poruszanie czuł- kami. S y ta i głodna mrówka staw ały n a­

przeciw siebie, pierw sza otw ierała i w yciąga­

ła naprzód pyszczek, wyrzucając drobne krople miodu, k tóre d ru g a połykała. Z a ­ ledwie je d n a k pierw si dostarczyciele żywno­

ści w ejdą do m ieszkania, rybiki okazują niepokój, bo poczuły zapach miodu. J a k tylko mrówki ustaw ią się do karm ienia pa-

ram i, z podniesionemi nogami przedniem i, rybiki wsuwają się pomiędzy nie, podnoszą | głowy, poryw ają krople miodu podawane | z pyszczka do pyszczka przez wąski przedział między pyszczkami, a następnie czem prędzej uciekają, chcąc uniknąć kary. A le mrówki, przyciśnięte do siebie, nie m ają dość swobo­

dy w ruchach, aby odstraszyć zuchwałych, a zaraz uciekających złodziei i karm ią się dalej, a rybiki wyzyskują znowu inne pary, póki się nie nasycą.

J e s tto nowy stosunek między mrówkami, niechętnem i gospodarzam i gości-złodziei, k tó ­ rzy u nich wygodniej mogą żyć niż n a swoję rękę. J e s tto rodzaj stowarzyszenia złodziej­

skiego m iędzy m rówkam i, zwanego myrme- cocleptia.

K ilk a słów jeszcze dodać należy o ptakach, szukających sąsiedztw a mrówek i term itów , bo się przy nich czują bezpieczniejsze. P ta k i w A m eryce środkowej b udują chętnie gniaz-

1 4 2 WSZ]

d a n a akacyi ro g a te j, A caciasphaerocephala, n a której wielkich cierniach, ułożonych n a ­ przeciw siebie ja k rogi wołowe, m ieszkają mrówki. M rówki te bronią liści drzewa od mrówek liściożernych, a tak że nie pozw alają włazić na drzew a m ałpom i innym zw ierzę­

tom, niepokojącym ptaki.

P ew na m ała pap ug a z N icaragua umiesz­

cza stale gniazdo w zagłębieniu budowli tar- mitów, a Dawison i Gammie zapewniają, że przenosili gniazda M icropternus gularis i M.

phałoceps do zamieszkałych gniazd mrówek i widzieli wylęgające się tam ptaki. W czasie wysiadywania p tak i wydzielają z piór na gło­

wie, ogonie i głównych lotek, m asę lepką o zapachu żywicy, k tó ra zdaje się przynęcać mrówki; wiele z nich znajdowano nieżywych, przylepionych do piór.

Dawison znalazł tak że p arę ptaków, spo­

krewnionych z naszemi zim orodkami, a m ia­

nowicie Halcyon oceipitalis i H . chłoris, gnieżdżących się w gniazdach mrówek, a ostatniego naw et w sąsiedztwie z gniazdem szerszeni, a te nie miały nic przeciw swym gościom. Co do mrówek niem a w tem nic bardzo szczególnego, bo wiemy, że mrówki za słu g u ją na nazwę najgościnniejszych zwie­

rz ąt, ale u szerszeni rzadko się spotyka objawy tej cnoty.

Prom etheus C d i U S tSt6V1i&>

n - r 376, 377, 1897 r. Tłum aczyła Z . S .

JHSWIAT N r 9.

T ow arzystw o Ogrodnicze.

Posiedzenie 4-te Komisyi teo ry i ogrodnictwa i n auk przyrodniczych pomocniczych odbyło się dnia 18 lutego 1897 ro k u o godzinie 8 -ej wieczorem.

1. P ro to k u ł posiedzenia poprzedniego został odczytany i przy jęty .

2. S ekretarz Komisyi odczytał dwie odezwy

Z arząd u Tow arzystw a, z których jed n a dotyczy

podaw ania k ró tk ic h m iesięcznych spraw ozdań

z czynności Komisyi, na miesięcznych ogólnych

z e b r a n ia c h ,-d r u g a zaś sporządzenia p rojektu

p ro g ram u m iesięcznika, m ającego się wydawać

kosztem Tow arzystw a. Komisya postanow iła z a ­

stosować się do życzenia Z arządu i przesyłanie