Kongres Historii Gospodarczej w Monachium (23-27 sierpnia 1965)

Bieżuńska-Małowist, Iza / Małowist,

Marian / Mączak, Antoni

Kongres Historii Gospodarczej w

Monachium (23-27 sierpnia 1965)

1966

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

K

R

O

N

I

K

A

K O N G R ES H IS T O R II G O SPO D A R C Z EJ W M ONACHIUM (23—27 sie rp n ia 1965)

T rzecie (po S ztokholm ie i A ix -en -P ro v en c e) sp o tk a n ie h isto ry k ó w gospodarczych w M onachium po ra z p ierw szy dostąpiło godności k o ngresu. Im p re za sk u p ia ją c a ok o ­ ło 500 u cz estn ik ó w (w ty m 9 z P olski) za k ro jo n a zo stała n a sk ro m n ie jsz ą sk a lę niż k o n g res w W iedniu, je d n a k p rzÿ ró żnorodnych z a in te re so w an iach badaczy stw a rz ała ta k ż e n ie m ałe pro b lem y o rganizacyjne. P rzew id zian o d w a te m a ty ogólne: stopa zy sk u i in w e sty c je o raz pro b lem y ludnościow e E u ro p y w X I—X II I w., n a d to zaś 15 se k c ji specjalisty czn y ch . O brady otw orzyła d y sk u sja n a d pierw szy m te m atem ogólnym , w k tó re j za g ajen ie S im ona K u z n e t z a postaw iło p rze d e w szy stk im p ro ­ b lem różnic w c h a ra k te rz e in w esty cji epoki p re in d u stria ln e j i k ap italisty c zn e j. P o d staw ę do d y sk u sji n a d d ru g im p roblem em g en e raln y m sta n o w ił r e f e r a t J. L e G o f f a i R. R o m a n o ,.Paysages e t p e u p le m e n t r u r a l en E u ro p e a p rè s le XI« siècle”, w y d a n y uprzed n io w „E tudes R u ra le s” (z. 17, 1965). M iędzy obu sesjam i p le n a rn y m i o b rad o w ały sek cje pośw ięcone: 1) w ynalazkom , 2) p ro d u k c ji i p ro d u k ­ ty w n o ści ro ln e j, 3) k o n su m p c ji m asow ej i lu k su so w e j w społeczeństw ach przed- przem y sło w y ch , 4) pustk o m , 5) s tru k tu rz e przed sięb io rstw , 6) służbie zdrow ia w r a ­ m a c h ro zw o ju gospodarki, 7) dem ografii, 8) dziejom gospodarczym starożytności, 9) s tr u k tu r z e k la so w e j społeczeństw a przem ysłow ego, 10) zao p atrz en iu w ielk ich m iast od czasów późnego średniow iecza, 111) regionom słabo rozw iniętym , 12) płacom , 13) o rg an iz ac ji h a n d lu m iędzynarodow ego, 14) podatk o m , 15) społecznem u podziałow i w łasn o ści ziem skiej i ruchom ej.

T ak i u k ła d za g ad n ień w y su w ał sp ra w ę ro li poszczególnych elem entów w życiu gospodarczym , p o zo staw ia jąc sw obodne ra m y d y sk u sji. W praw dzie n a n ie k tó ry ch po sied zen iach b ra k ło czasu, je d n a k p rzygotow ane poprzednio streszczen ia r e f e r a ­ tó w u ła tw iły d y sk u sję, k tó r a — choć n ie zaw sze ciek a w a — u strze g ła się je d n a k p rze w a żn ie odczy ty w an ia z k a r tk i przy g o to w an y ch przyczynków . W ięcej z a strz e ­ żeń m o żn a b y sfo rm u ło w ać pod ad re sem refe re n tó w . N iejeden re f e r a t pisan y , być m oże, z m y ślą o d ru k u n ie w y su w ał dość p rzejrzy ście problem ów do d yskusji. W iększość re fe re n tó w n a tego ty p u m iędzynarodow ych sp o tk a n ia ch zb y t su g e ru je się w łasn y m i za in te re so w an iam i, m ało d b ając o słuchaczy (korzystnie w y ró ż n ili się t u re fe re n c i b ry ty jsc y ). P rz y odpow iednim uk ład zie te m ató w i p o k ie ro w a n iu d y ­ s k u s ją k o n fro n ta c ja b a d a ń p row adzonych w różn y ch k ra ja c h d o p ro w ad zała do dy ­ s k u sji w y k ra c z a ją c y c h poza w ęziej p o ję te ra m y te m aty cz n e sekcji. T ak w ięc b y ­ ło z d y sk u sją n a d ro lą p ła cy roboczej (sek c ja 12) w ró żn y c h ty p a c h społeczeństw i n a d s tr u k tu r ą m a ją tk o w ą ludności w sek cji 15. Z estaw ie n ie zjaw isk o d śred n io ­ w iecza po w spółczesność (większość sek cji p o sia d ała szerokie ra m y chronologicz­ ne) sp rz y ja ło ro zszerzan iu p ersp e k ty w b adaw czych i k o m p a ra ty sty c e. W a rto pod­ k reślić, że p rz y ożyw ionej d y sk u sji i k o n fro n ta c ji p o sta w m etodologicznych n ie do­ szło do o stry c h spięć czy w y stą p ie ń w y k ra cz ają cy c h poza n au k o w y c h a ra k te r obrad. S iln ie j m oże jeszcze niż w R zym ie zaznaczyła się ro la f ra n c u s k ie j szkoły histo­ ry cz n ej, zw łaszcza École P ra tiq u e des H a u te s É tu d e s; F ra n c u z i przy g o to w ali tom zbiorow y „V illages d e s e rté s” z a w ierając y a rty k u ły n a te m a t p u ste k n a d e sła n e z w ielu k ra jó w , p ro w ad zili też w o p arc iu o archeologów i h isto ry k ó w polsk ich b a ­ d a n ia te re n o w e w e F ra n cji.

1 8 6 K R O N I K A

і 12 O rg a n iz a c ji h a n d lu m iędzynarodow ego (przew . K . G 1 a m a n n, K op en h ag a) sk u p iły u w ag ę n a p ro b le m a ty c e b ard z o zbliżonej, to te ż uczestnicy ic h sp o ty k a li się n a w ie lu z e b ran ia ch . W iększość r e fe ra tó w do ty czy ła sy tu a c ji gospodarczej ХЛПІ w.; o k re sy w cześn iejsze i p ó źniejsze b y ły sła b ie j uw zględnione. W sek cji 5 om aw ia­ no p rz e d e w sz y stk im p ro b lem in w e sty c ji fin an so w y c h w h an d lu , d ziałalności b a n ­ ków i w p r o d u k c ji p rzem y sło w ej. S p o rą d y sk u sję w y w o łał tu r e f e r a t p ro f. R . D e R o o v e r a p t. „L a s tr u c tu re des b an q u e s a u m o y e n â g e”, je d n a k ż e b yło rzeczą w i­ doczną, że w iększość słuchaczy in te re so w a ła się ra c z e j d ziejam i ro zw o ju b an k ó w no w o ży tn y ch . N iestety n ie p rz y b y ł n a z jaz d zn a k o m ity znaw ca ty c h s p ra w V a n D i l l e n .

Z a g a d n ie n ie o rg a n iz a c ji i ro li in w e sty c ji w g ó rn ictw ie i p ro d u k c ji p rze m y ­ słow ej b y ło p rze d m io te m k ilk u re fe ra tó w , p rz y czym n ie ste ty w iększość a u to ró w n a d e sła ła w p ra w d z ie te k sty , a le n ie p rz y b y ła n a k o n g res. T e k sty r e f e r a tu P a ­ w 1 e n к i (M oskw a) o ro sy jsk im p rze m y śle żelaznym w X V II w . o raz F . M a r - t i n - R u i z a (Bilbao) o p rze d sięb io rstw ie k a p ita listy c z n y m w k a sty lijsk im p rz e ­ m y śle te k sty ln y m w X V I i X V II w . zo stały odczytane. D użo now ego m a te ria łu w n ió sł M e l i s (F lo ren c ja ), k tó r y p rz e d sta w ił ta k często d y sk u to w a n ą sp ra w ę o rg a ­ n iz a c ji te k s ty ln e j w e F lo re n c ji w późnym śred n io w ieczu i w X V I w. W śród te j g ru p y r e fe ra tó w z n a la zła się ta k ż e w yp o w ied ź M . M a ł o w i s t a d o ty cząca sy ste­ m u in w e s to w a n ia g ó rn ic tw a w P o lsce od X II I do X V II w.

W se k c ji 13 du że za in te re so w a n ie w y w o łał szczególnie r e f e r a t T. R. G h a n tí­ h u s i (D elhi) p t. „T h e E u ro p e a n F a c to rie s in 17th C e n tu ry In d ia as In s tr u m e n ts of I n te r n a tio n a l T ra d e ”. A u to r, z n a n y uczony in d y js k i, w sposób b ard z o ciek aw y p rz e d sta w ił o d d ziały w a n ie f a k to rii e u ro p e jsk ic h n a życie g ospodarcze In d ii i w y ­ r a z ił po g ląd , że n ie d o p ro w a d ziły one do isto tn y c h zm ian w in d y js k im sy stem ie p ro d u k c ji. Z bliżo n ą p ro b le m a ty k ę p rz e d sta w iła w sposób b ard z o ciekaw y, a le i p o ­ b u d z a ją c y n ie k ie d y do sp rze ciw u V irg in ia R a u (Lizbona) w sw ym re fe ra c ie o p o r­ tu g a lsk im sy stem ie fa k to r ii h an d lo w y c h n a te re n ie In d ii i A fry k i w X V —X V II w. Z a g a d n ie n ia m i życia gospodarczego A zji P o łu d n io w o -W sch o d n iej za ją ł się ta k ż e W. E. C h e o n g (USA) w re fe ra c ie o k o n ta k ta c h h an d lo w y c h m iędzy K an to n e m i M a n illą w X V III w . N ależy p o d k reślić, że p ro b le m a ty k a gospodarcza k ra jó w po ­ za e u ro p e jsk ic h , ta k do n ie d a w n a tra k to w a n a po m acoszem u, zn alazła się w c e n tru m z a in te re so w a n ia 13 sekcji. J e s t to zasłu g a o rg an iz ato ra , prof. G lam an n a, w y b it­ nego sp e c ja listy w ty m zak resie. P o w szech n ą ciekaw ość w zbudził ta k ż e r e f e r a t E. R i f k i n a „ M a rra n o -Je w ish E n te rp re n e u rs h ip a n d th e O tto m a n M e rc a n tilist P ro b e in th e 16th C e n tu ry ” . A u to r p rz e d sta w ił w iele now ego m a te ria łu dotyczą­ cego o g ro m n e j ro li żydow skich e m ig ra n tó w z H isz p an ii i P o rtu g a lii w T u rc ji w X V I i X V II w . O kazało się zarazem , ja k w ielkiego u śc iśle n ia w y m ag a te rm in „ m e rk a n - tylizm ", k tó ry m n ie k tó rz y uczeni p o słu g u ją się w sposób n ie o m al lekk o m y śln y .

S ek c ja h isto rii s ta ro ż y tn e j (przew . M. J. F i n 1 e y, C am bridge) o d ró żn ia ła się od in n y c h k o n s tru k c ją ob rad . N a trz e c h k o le jn y ch p osiedzeniach w ygłoszono trz y r e ­ f e r a ty i tr z y do n ic h k o re fe rá ty , a w łaściw ie w p ro w a d z e n ia do d y sk u sji. P o zo stały czas pośw ięcono n a sw obodną d y sk u sję. O rg a n iz a to r se k c ji d o b ra ł p a ry re fe re n tó w w te n sposób, b y re p re z e n to w a ły ra c z e j o d m ien n e p o g ląd y i u jęcia. O gólny te m a t d otyczył z a g ad n ien ia ro li cz y n n ik ó w g ospodarczych w w ielk ich im p e ria c h w sch o d u sta ro ż y tn e g o , h ellen izm u i o k re su rzym skiego. N a p o siedzeniu dotyczącym dziejów w sch o d u r e f e r a t w ygłosił M. I. D i a k o n o w (L eningrad), k o re fe rá t O p p e n h e i m (Chicago). R e fe r a t o m o n a rc h ia c h h ellen isty cz n y ch n a n a stę p n y m z e b ra n iu m ia ła C. P r é a u x (B ruksela), k o r e f e r á t I. B i e ż u ń s k a - M a ł o w i s t . O R zym ie m ów ił A. H. M. J o n e s (C am bridge), do d y sk u sji w p ro w a d z a ł R. T h o m s e n (A arhus). O gólną d y sk u sję za in ic jo w ali i w n io sk i w y p ro w a d zili n a o sta tn im p osiedzeniu J. V o g t (T übingen) i M. J . F in ley . S to sunkow o n a jm n ie j u cz estn ik ó w b ra ło u d ział w d y s k u s ji doty czącej p a ń s tw sta ro ż y tn e g o w sch o d u ; w p o w aż n ej m ie rze b y ł to

dw ugłos m iędzy D iakonow em i O ppenheim ern. P o ru szo n o m . in. zag ad n ien ia c h a ra k ­ te r u s tr u k tu r y p a ń s tw sta ro ż y tn e j A zji, ro li i znaczenia n iew o ln ik ó w itp.

S zczególnie ożyw iona d y sk u sja w y w iąz ała się po re fe ra ta c h pośw ięconych h e lle ­ nizm ow i. P o z a k w e stia m i szczegółow ym i dotyczyła ona p rzede w szystkim za g ad n ie­ n ia tra fn o śc i zastosow anej w re fe ra c ie C. P ré a u x m e to d y ro z p a try w a n ia ekonom iki p a ń s tw h ellen isty cz n y ch w ed le sto su n k u w zajem nego trz e c h se k to ró w (p rim aire, se c o n d a ire e t te rtia ire ) — podziału zaczerpniętego z n a u k i ekonom ii n o w o ży tn ej; ro li p o m in ię te j w referac ie, a p o d k reślo n e j w k o referac ie, p ro d u k c ji rzem ieślniczej w ro zw o ju m ia st, ro li czy n n ik a ekonom icznego i psychologicznego w k sz ta łto w a n iu życia spo łeczeń stw a hellenistycznego. R zeczow a d y sk u sja o p a rta n a solidnej e ru d y c ji je j u cz estn ik ó w d aw a ła jednocześnie w y ra z dość rozbieżnym poglądom m etodolo­ gicznym d y sk u ta n tó w . M. in. z a b ie ra li głos M. I. D iakonow , p rze d staw ic ie le m a rk ­ sistow skiego o śro d k a fra n cu sk ieg o Cl. M o s s é i P. V i d a l - N a q u e t oraz E. L e p o r e (Bari). Z ab ierał głos rów n ież A. H . M. Jones, E. W e l s k o p f (B er­ lin) i in. W w y n ik u d y sk u sji C. P ré a u x w niezm iern ie b ły sk o tliw ej rep lice u sto s u n ­ k o w ała się do p o ru szo n y c h zagadnień szczegółow ych p rz y z n a ją c jednocześnie r a ­ cję k r y ty k u ją c y m użycie przez n ią sc h em a tu ekonom ii n o w ożytnej do zu pełnie o d m ie n n ej rzeczyw istości sta ro ż y tn e j, a ta k ż e u z n a ją c słuszność sta n o w isk a d y sk u ­ ta n tó w w k w e stii ro li p ro d u k c ji rze m ieślniczej w ro zw o ju m ia st h ellenistycznych. R e fe ra t A. H . M. Jo n e sa w tek ście pow ielonym dotyczył p rze d e w szy stk im sp raw y oceny dochodów p a ń s tw a rzym skiego w yciąg an y ch z im perium . W z a g ajen iu u s t­ n y m sk o n c e n tro w a ł się re f e r e n t n a k ilk u b a rd z ie j szczegółow ych k w estia c h p o li­ ty k i m o n e ta rn e j. Dość o s tra d y sk u sja, rozpoczęta b ardzo k ry ty cz n y m k o re fe ra te m T hom sena, d o tyczyła w ielu k w estii szczegółow ych, zag ad n ien ia ogólne pow róciły w d y sk u sji d n ia o statniego rozpoczętej ogrom nie in te lig e n tn y m i p o b u d za ją cy m do d alszych ro zw aż ań podsum ow aniem M. J. F in le y a i częściow o J. V ogta.

Z ogniskow anie całości o b rad w okół zbliżonych zagadnień ro z p a try w a n y c h w św ie tle m a te ria łu z różn y ch epok, dużo czasu n a sw obodną d y sk u sję i in te re s u ­ jący, a n ie n a d m ie rn ie liczny zespół uczestników złożyły się n a pow ażny sukces te j w łaśn ie sekcji. T rz eb a tu dodać d uży w k ła d o rg an iz ac y jn y ze stro n y S em in a riu m H isto rii S ta ro ż y tn e j U n iw e rsy te tu w M onachium , a głów nie jego k ie ro w n ik a S. L a u f f e r a , k tó ry um ożliw ił k o n ty n u o w an ie d y sk u sji n a zeb ran ia ch to w arz y sk ich i przy czy n ił się do b ard z o k o leżeńskiej, m im o żyw ych sta rć ideologicznych, atm o ­ sfe ry ob rad .

O b ra d o m se k c ji 15 (społeczny podział w łasności) przew odniczył — w obec n ie ­ obecności W. T. P a s z u t y (M oskwa) — J. H. H a b a k k u k (Oxford). O b ję ły one d y sk u sję n a d re fe ra ta m i sięg ający m i od średniow iecznych In d ii ( F a n H a b i b , M oslim U n iv e rsity , A ligarh) po w spółczesną F ra n c ję (A. D a u m a r d ) i S ta n y Z je ­ dnoczone (R. E. G a 11 m a n). M imo rozpiętości p ro b le m a ty k i n a su w a ły się w y ra ź ­ n ie p ro b le m y w spólne. T rz eb a w śró d n ic h w yróżnić k w e stię zw iązków m iędzy w ła s ­ n ością ru ch o m ą i n ie ru c h o m ą (zw łaszcza ziem ską) w ro zm a ity c h u stro ja c h społecz­ no-go sp o d arczy ch , zag ad n ien ie w y m ie m o śc i s tr u k tu r y w łasności. T a o s ta tn ia zw łasz­ cza k w e stia zn alazła rozw inięcie w odniesieniu zarów no do społeczeństw d y sp o n u ją ­ cych p rec y zy jn ą bazą źródłow ą ja k i „ p rz ed sta ty sty c zn y c h ”. E. L a b r o u s s e (Paryż), k tó ry n ie o fic ja ln ie p odsum ow ał o b rad y sekcji, u za sa d n ił konieczność k o m prom isu. H i- p e rk ry ty cy z m , k tó ry zad o w ala się je d y n ie ścisłym i dan y m i ilościow ym i grozić m o ­ że o d eb ra n iem p o d sta w y poró w n ań . C o w ięcej, ja k w y n ik a z re fe ra tó w i d y sk u sji b a d a n ia p o ró w n aw cze n ie m ogą sp ro w ad zać się je d y n ie do jednopłaszczyznow ych ze sta w ień s tr u k tu r w ro d z a ju k rz y w e j P a re to . K ry te r ia zróżnicow ania społecznego, g ra n ic e sw obody p rzep ły w u k a p ita łó w m iędzy g ru p a m i społecznym i i gałęziam i g o sp o d a rk i w ró żn y c h sp ołeczeństw ach — oto p ro b lem y p o k re w n e i n ie do o d ­ dzielenia.

-1 8 8 K R O N I K A

du ctio n e t p ro d u c tiv ité de l ’économ ie ag ric o le en P ologne au x XVI«1—X V IIIs siècles” (II se k cja , L. Ż y t k o w i c z , nieobecny); „L e s a la ria t d an s les v illes du M oyen A ge” (B. G e r e m e k , 12 se k cja ); „S alaires e t services d an s le s fin an c es citad in es d e la P ru s s e a u X V e siècle e t p e n d a n t la l ère m o itié d u X V le siècle (H. S a m s o n o w i c z , n ieobecny, 12 sekcja); „F iscal P olicy an d B u d g e t as a F a c ­ to r in C a p ita l F o rm a tio n ; P o lis h 19th C e n tu ry e x p e rie n c e ” (J. J e d l i c k i , nieobec­ ny, 14 se k cja ); „T h e S ocial D istrib u tio n of L an d e d P ro p e rty in P olan d . 16th— 18th C e n tu rie s” <A. M ą c z а к, 15 sekcja).

K o n g re s w y b ra ł n o w e w ład z e S to w arzy sz en ia H isto rii G ospodarczej. P rz e w o d ­ niczącym został F. L a n e (C olum bia U n iv ersity ), je d n y m z w iceprzew odniczących W. K u l a (W arszaw a). N astęp n y k o n g res odbyć się m a w 1968 r. w B loom ington (USA).

I. B-AÍ., M. M., A. M.

X I I I M IĘDZYNA RODO W Y K O N G RES H IST O R Y K Ó W W W IED N IU (29 sie rp n ia — 5 w rz e śn ia 1965)

P rz ew o d n ic ząc y k o n g resu , F. E n g e l - J a n o s i , zacy to w ał w końcow ym p rze m ó ­ w ien iu zdan ie jed n eg o z u czestn ik ó w : „Nie było ta k źle, ja k eśm y się spodziew ali”. N aczelną tru d n o śc ią ta k liczn y ch zgrom adzeń n a u k o w y c h (2400 u czestników , nie licząc osób tow arzyszących) je s t rów noczesne za p ew n ie n ie m ożliw ości d y sk u sji sp e ­ cjalisty cz n y ch w n ie w ielk im g ro n ie o raz sz ero k iej w y m ia n y poglądów n a d „w iel­ kim i p ro b lem am i”. M iędzynarodow y K o m ite t N a u k H isto ry cz n y ch e k s p e ry m e n tu je n ie u sta n n ie i X I I ' k o n g res u rzą d zo n y był in a cz ej niż poprzednie. Z a p io je k to w a n o 5 ty p ó w posiedzeń: a) odczyty okolicznościow e bez d y sk u sji (było ich 6, w tym 2 p rzy o tw arc iu , 2 p rz y za m k n ię ciu k o n g resu ); b) 6 całodziennych d y sk u sji n a d tzw. „w ielkim i p ro b le m a m i” : a k u ltu ra c ja , relig ia i to le ra n c ja , n ac jo n a liz m i in te rn a c jo ­ n alizm , k la sy k ie ru ją c e w h isto rii, lite r a tu r a i s tr u k tu r y społeczne, „b ila n s św ia ta ” w 1815 r.; с) 21 p o p o łu d n io w y ch posiedzeń sekcy jn y ch , w ty m 4 pośw ięcone s ta ro ­ żytności, po 6 śred n io w ie cz u i czasom now o ży tn y m o raz 5 m etodologii; d) 6 cało­ d ziennych posiedzeń pośw ięconych „in n y m k o n ty n e n to m ” (D aleki W schód, A m e ry ­ k a Ś ro d k o w a, A m e ry k a P łd ., C z arn a A fry k a , m is je re lig ijn e w A zji i A fry ce oraz now oczesna d ekolonizacja); e) około 20 całodziennych posiedzeń różn y ch sek cji sp e­ cjalistycznych.

P rz ed m io tem każdego p o sie d ze n ia b y ł je d en r e f e r a t albo też cała ic h g ru p a (do 7). W 4 to m ach w y d ru k o w a n y c h zaw czasu zam ieszczono 85 re fe ra tó w , a n ie ­ k tó re w p ły n ę ły w spóźnionym te rm in ie. D y sk u sja n a d g ru p ą re fe ra tó w w za sa­ dzie toczyła się łącznie.

N in iejszy podział fo rm a ln y n ie w p e łn i o d p o w iad a istocie rzeczy. N iek tó re z posiedzeń k o m isy jn y ch i se k cy jn y c h n o siły w p e łn i c h a r a k te r szero k ich p ro b le ­ m ów . T ak np. k o m isja ru c h ó w społecznych p rz e d y sk u to w a ła pro b lem u d ziału m as lu dow ych w r u c h a c h n aro d o w y ch X IX i X X w ., a to w o p arc iu o 5 re fe ra tó w p ośw ięconych k o le jn o A zji, C z a rn e j A fryce, A m ery c e Ł ac iń sk ie j, św ia to w i a r a b ­ skiem u o raz E uropie. R ów nież w se k c ji m eto dologicznej odbyła się d y sk u sja o dość ogólnym c h a ra k te rz e n a te m a t fed e ra liz m u i p a ń s tw fed e ra ln y ch . Je d n o z p o sie ­ dzeń w se k cji n o w o ży tn e j zajęło się ru ch a m i ch ło p sk im i w E u ro p ie śro d k o w ej i w sch o d n iej od X V do X X w ., co sta n o w i p ro b lem niem ały . S k ąd in ą d zaś n ie ­ k tó re z d y sk u sji zaliczonych do „w ielk ich p ro b lem ó w ” m ia ły w p ra k ty c e c h a ra k te r dość ciasny. T ak np. p ro b lem : „re lig ia i to le ra n c ja ” sk u p ił 6 re fe ra tó w , z k tó ry c h 3 dotyczyły R e fo rm a cji, je d e n Żydów , a 2 k ato lic y zm u w X IX w . W p ro b lem ie ..klasy k ie ru ją c e ” m ieliśm y 2 r e f e r a ty ze sta ro ż y tn o śc i, 2 ze śred n io w ie cz a o raz po