Osoba d³ugotrwale bezrobotna jako klient oporuj¹cy

(1)

Osoba d³ugotrwale bezrobotna jako klient oporuj¹cy

Zdzis³aw Wo³k

Zeszyt Informacyjno-Metodyczny Doradcy Zawodowego nr 43

Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej

Departament Rynku Pracy

(2)

Osoba d³ugotrwale bezrobotna jako klient oporuj¹cy

Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego zeszyt nr 43 Wydawca:

Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej Departament Rynku Pracy

ul. Tamka 1 00-349 Warszawa Autor:

Zdzis³aw Wo³k

Opracowanie redakcyjne:

Paulina Bogdañska Fotosk³ad:

Agencja Pinek Piotr Krojec Druk:

ZWP MPiPS Warszawa 2009

Ta publikacja zosta³a zrealizowana przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowisko jej autora i Komisja Europejska oraz Agencja Wykonawcza ds. Audiowizualnych, Edukacji i Kultury nie ponosz¹ odpowiedzialnoci za umieszczon¹ w niej zawartoæ merytoryczn¹.

ISBN 978-83-?????-??-?

(3)

(4)

Spis treci

Wprowadzenie 6

Wstêp 8

1 D³ugotrwa³e bezrobocie na tle sytuacji pracy w Polsce 11 1.1 Znaczenie pracy zawodowej w okresie 12

postkapitalistycznym

1.2 Praca zawodowa w Polsce na pocz¹tku XXI wieku 17

1.3 Wspó³czesne polskie bezrobocie 19

2 Bezrobotni jako kategoria spo³eczna 27

2.1 Osoby dowiadczaj¹ce braku pracy 28 2.2 Bezrobotni w wietle regulacji prawnych 39

3 Mechanizmy i typy oporu w relacjach poradniczych 43

3.1 Opór i jego ród³a 44

3.2 Typy oporu w sytuacji pomocowej 49

3.3 Klienci oporuj¹cy w poradnictwie zawodowym 52 3.4 Za³o¿enia pracy z klientem oporuj¹cym w oparciu 54

o koncepcjê Johna Enrighta

4 Osoba bezrobotna jako klient oporuj¹cy 57 4.1 Osoba bezrobotna w roli klienta poradnictwa 58

zawodowego

4.2 Samoocena klienta bezrobotnego w procesie 69 poradniczym

4.3 Dowiadczenie jako czynnik warunkuj¹cy zachowania 71 oporuj¹ce bezrobotnych

4.4 Bezrobotni w wietle opinii i stereotypów 78

(5)

5 Doradca zawodowy w pracy z oporuj¹cym klientem 81 bezrobotnym

5.1 Typy doradców zawodu a oporuj¹cy klienci bezrobotni 82 5.2 Profesjonalizm i etycznoæ w pracy z klientem 86

oporuj¹cym

6 Poradnictwo zawodowe wobec oporu bezrobotnych klientów 95 6.1 Organizacja przestrzeni a opór w komunikacji 96 6.2 Diagnoza poradnicza w pracy z klientem oporuj¹cym 99

6.3 Kontrakt poradniczy 107

6.4 Metody pracy doradcy zawodowego w pracy 110 z bezrobotnym klientem

6.5 Rozmowa poradnicza w poradnictwie dla bezrobotnych 117 6.6 Wybrane techniki poradnicze w pracy z klientem 120

bezrobotnym

Zakoñczenie 128

Bibliografia 130

Aneks 138

Przyk³adowe sylwetki (profile) d³ugotrwale bezrobotnych

(6)

Przekazujemy Pañstwu kolejny, czterdziesty trzeci ju¿ zeszyt z serii Zeszytów informacyjno-metodycznych doradcy zawodowego.

W 2008 roku Departament Rynku Pracy zwróci³ siê do Wojewódzkich Urzê- dów Pracy z prob¹ o zg³aszanie propozycji tematów, które mog³yby zostaæ opracowane i wydane w ramach serii Zeszytów informacyjno-metodycznych.

Temat publikacji dotycz¹cy osoby d³ugotrwale bezrobotnej jako klienta oporuj¹cego i propozycja powierzenia jego opracowania Panu prof. Zdzis³awowi Wo³kowi, zosta³y zarekomendowane przez Wojewódzki Urz¹d Pracy w Zielo- nej Górze. Temat ten zosta³ nastêpnie wybrany przez doradców zawodowych jako najbardziej interesuj¹cy z listy wszystkich zg³oszonych tematów, które powinny zostaæ opracowane i wydane w serii Zeszytów.

Prof. Z. Wo³k jest pracownikiem Uniwersytetu Zielonogórskiego, kieruje Za- k³adem Pedagogiki Spo³ecznej na Wydziale Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu, zajmuje siê problemami pedagogiki pracy, a w szczególnoci kultur¹ pracy, przebiegiem karier zawodowych i poradnictwem zawodowym.

Swoje zainteresowania naukowe kieruje równie¿ w stronê problemów andrago- giki oraz pedagogiki spo³ecznej. Opracowa³ program kszta³cenia i kierowa³ dwoma edycjami studiów podyplomowych Szkolny doradca zawodowy.

Prof. Z. Wo³k pe³ni¹c funkcjê Prorektora Uniwersytetu Zielonogórskiego spra- wowa³ nadzór nad tworzeniem i funkcjonowaniem Akademickiego Biura Ka- rier, a tak¿e wspó³organizowa³ Targi Pracy Akademickiego Biura Karier Uni- wersytetu Zielonogórskiego, w których uczestniczy³y m.in. publiczne instytu- cje rynku pracy. We wspó³pracy z Wojewódzkim Urzêdem Pracy w Zielonej Górze prof. Z. Wo³k przygotowywa³ i realizowa³ miêdzywojewódzkie szkole- nia adresowane do doradców zawodowych z Centrów Informacji i Plano- wania Kariery Zawodowej z województw: zachodniopomorskiego, wielko- polskiego, opolskiego, dolnol¹skiego i lubuskiego. Uczestniczy³ te¿ w pra- cach nad powo³aniem Forum Poradnictwa Zawodowego województwa lubuskiego.

Wpr owadzenie

(7)

W publikacji Osoba d³ugotrwale bezrobotna jako klient oporuj¹cy przedstawione zosta³o wiele istotnych zagadnieñ dotycz¹cych problemów, jakie

³¹cz¹ siê z d³ugotrwa³ym bezrobociem m.in. d³ugotrwa³e bezrobocie na tle sytuacji pracy w Polsce, charakterystyka klienta d³ugotrwale bezrobotnego, typologia przypadków osób d³ugotrwale bezrobotnych, mechanizmy oporu i jego ród³a, kwalifikacje doradcy zawodowego pracuj¹cego z klientem oporuj¹cym oraz poradnictwo zawodowe w obliczu oporu bezrobotnych klientów.

Jestemy przekonani, ¿e publikacja powiêcona specyfice pracy z osob¹ d³ugotrwale bezrobotn¹ oka¿e siê przydatna zarówno dla doradców zawodowych, jak i innych pracowników publicznych s³u¿b zatrudnienia.

Departament Rynku Pracy

(8)

Bezrobocie stanowi powa¿n¹ kwestiê spo³eczn¹, jest zjawiskiem wieloaspek- towym i nale¿y je analizowaæ z uwzglêdnieniem licznych jego uwarunkowañ.

Obok konsekwencji ekonomicznych jakie niesie szczególnej uwagi wymaga- j¹ nastêpstwa dla dowiadczaj¹cych go ludzi. Ka¿dy przypadek bezrobotnego jest inny i ka¿dy nale¿y analizowaæ indywidualnie z uwzglêdnieniem jego indywidualnych cech. Niezale¿nie od przyjêtej strategii czy zastosowa- nej metody jest to kluczowa dyrektywa pomagania, w ca³ej rozci¹g³oci od- nosz¹ca siê do osób bezrobotnych.

O ile jednak wiêkszoæ bezrobotnych podejmuje wysi³ki w celu pozyskania pracy, wród osób d³ugotrwale bezrobotnych powszechna jest niechêæ i re- zygnacja. W ich zachowaniach zachodz¹cych w sytuacjach pomocowych, a zw³aszcza w sytuacjach poradniczych mo¿na dostrzec cechy klientów oporuj¹cych, czyli niechêtnych zmianie sytuacji, w której siê znajduj¹. Jest to nastêpstwem zarówno cech osobowych osób d³ugotrwale bezrobotnych, rezultatem pozostawania bez pracy przez d³u¿szy okres, jak te¿ jest konse- kwencj¹ znalezienia siê w sytuacji pomocowej. Sytuacjê poradnicz¹ mo¿na uznaæ za sytuacjê opiekuñcz¹, w koñcu pojawia siê przecie¿ kto osoba doradcy, kto interesuje siê udzieleniem pomocy klientowi. W przypadku klientów d³ugotrwale bezrobotnych czêsto jednak nie jest ona przez nich tak interpre- towana, a raczej jest kolejn¹ trudn¹ sytuacj¹, która prowadzi do oporowania.

Udzielenie skutecznej pomocy takiej osobie wymaga rozpoznania jej nastawienia zarówno do procesu pomocowego, jak i do osoby pomagaj¹cej (doradcy), poznania uwarunkowañ tego nastawienia oraz w nastêpstwie tego podjêcia dzia³añ, które doprowadz¹ do zmiany postawy oporuj¹cej lub do pozytywnego jej wykorzystania. Doradcom zawodowym i porednikom pracy czêsto przeszkadzaj¹ w tym stereotypy oraz odwo³ywanie siê do algorytmów i schematów postêpowania. Próba dokonania typologii d³ugotrwale bezrobotnych jako klientów poradnictwa zawodowego mo¿e pomóc w poszukiwaniu w³aciwego podejcia poradniczego do tej specyficznej grupy klientów.

W ksi¹¿ce przedstawione zosta³y trzy zagadnienia bezrobocie i na jego tle bezrobocie d³ugotrwa³e, opór jako zjawisko towarzysz¹ce osobom bezrobotnym w sytuacjach poradniczych oraz zagadnienie poradnictwa zawodowego adresowanego do osób bezrobotnych z wyczuleniem na przejawy oporu i sytuacji oporuj¹cych.

Wstêp

(9)

Praca zosta³a podzielona na szeæ rozdzia³ów. W pierwszym i drugim omó- wione zosta³y zagadnienie znaczenia pracy w ¿yciu wspó³czesnego cz³owieka oraz specyfika wspó³czesnego polskiego rynku pracy wraz z bezrobociem, które siê na nim ujawni³o po wprowadzeniu gospodarki rynkowej. Roz- dzia³ trzeci stanowi przybli¿enie problematyki oporu w relacjach miêdzyludzkich, a zw³aszcza w terapii i poradnictwie. Czwarty rozdzia³ zawiera treci w ca³o-

ci powiêcone bezrobotnemu klientowi, a kolejny osobie doradcy. Najob- szerniejszy rozdzia³ szósty ma charakter warsztatowy i stanowi rezultat ze- brania i usystematyzowania metod i technik przydatnych w pracy doradcy zawodowego z oporuj¹cymi klientami bezrobotnymi.

Za³¹cznikiem do pracy jest kilka charakterystyk osób d³ugotrwale bezrobotnych. Celem do³¹czenia ich do ksi¹¿ki jest zwrócenie uwagi czytelników na specyfikê i z³o¿onoæ autentycznych przypadków i spojrzenie na nie jako na osoby pogr¹¿aj¹ce siê w bezrobociu, trac¹ce coraz wiêkszy dystans do zatrudnienia. Maj¹ oni ró¿ne biografie i znajduj¹ siê na ró¿nych etapach swojego ¿ycia. W gruncie rzeczy oni sami przyczynili siê do wyst¹pienia swoich aktualnych sytuacji. D³ugotrwale bezrobotni to w zdecydowanej wiêk- szoci bezrobotni z wyboru. G³ównym zadaniem skutecznej z nimi pracy jest autentyczne do nich dotarcie, przekonanie ich o sensie pracy, jaki mog¹ w niej znaleæ dla siebie i wskazanie sposobów poszukiwania tego sensu.

W ka¿dym przypadku musi to mieæ charakter indywidualny adresowany tylko i wy³¹cznie do konkretnego klienta.

Ksi¹¿ka adresowana jest do tych wszystkich, którzy chc¹ pomóc osobom dowiadczaj¹cym d³ugotrwa³ego braku pracy, bardzo czêsto broni¹cym siê przed porad¹, ale tak bardzo jej potrzebuj¹cym.

Wyra¿am nadziejê, ¿e przyczyni siê do zwrócenia przez doradców zawodowych wiêkszej uwagi na klienta oraz na siebie i swoj¹ pracê w relacjach z nim oraz zainspiruje do poszukiwania i stosowania oryginalnych rozwi¹zañ pomocowych.

Zdzis³aw Wo³k

(10)

(11)

D³ugotrwa³e bezrobocie na tle sytuacji pracy w Polsce

1

(12)

Osoba d³ugotrwale bezrobotna jako klient oporuj¹cy | D³ugotrwa³e bezrobocie na tle sytuacji pracy w Polsce

1

Praca zawodowa stanowi jedn¹ z g³ów- nych i najbardziej dominuj¹cych form aktywnoci ludzkiej. Realizowana jest ona w okresie doros³oci, czyli w tym okresie

¿ycia, w którym cz³owiek cechuje siê naj- wiêksz¹ sprawnoci¹ i najwiêkszymi mo¿- liwociami dzia³ania (Bee: 2004). W polskiej tradycji praca jako wartoæ cieszy³a siê zawsze szczególnym szacunkiem, wspó³czenie równie¿ jest obok rodziny najczêciej wskazywana jako wa¿na i nie- zbêdna. Ludzie, którzy z jakich powo- dów trac¹ pracê, najczêciej obni¿aj¹ swoj¹ samoocenê i poczucie w³asnej wartoci, podobnie te¿ postrzegani s¹ w spo³eczeñstwie.

Nie sposób przeceniæ rangi pracy w ¿yciu doros³ego cz³owieka, w którym stanowi ona jedno z wa¿niejszych zadañ rozwojowych i podstawow¹ formê aktywnoci. Praca zawodowa daje mo¿liwoæ samorealizacji, satysfakcji i zadowolenia. Z uwagi na to, ¿e spe³nia funkcjê ekonomiczn¹ warunkuje realizacjê potrzeb jednostek i grup spo-

³ecznych (Pietrasiñski: 1996).

Realizowany wspó³czenie, w okresie za- awansowanych technologii i opartej na wiedzy organizacji spo³eczeñstwa, spo-

³eczny podzia³ pracy wymaga od ludzi odpowiednich, coraz to wiêkszych kom- petencji, czyli wiedzy i umiejêtnoci, jak równie¿ w³aciwej postawy wobec pracy.

Od tych bowiem czynników zale¿y, w jakim stopniu wykonywana przez poszcze- gólne jednostki praca bêdzie s³u¿y³a wszystkim, zarówno odbiorcom rezultatów pracy, jak i jej wykonawcom.

Postêpuj¹ca globalizacja w znacznym stopniu dotyczy gospodarki i tym samym rynku pracy. W zwi¹zku z tym równie¿

podzia³ pracy dokonywany jest w skali makrospo³ecznej. Rzutuje to na zachowania ludzi na tym coraz bardziej ponadlo- kalnym i ponadpañstwowym rynku pracy.

Wymaga to od nich specyficznych kom- petencji, czêsto zasadniczo odmiennych od tych, które rz¹dz¹ rynkami lokalnymi (Parzêcki: 2001).

Na przestrzeni dziejów ludzkich pracy nadawano ró¿n¹ wartoæ i ró¿ne znaczenie. Wspó³czenie wraz ze zmianami cy- wilizacyjnymi, na które praca zawodowa jest szczególnie wra¿liwa, niezbêdne s¹ kolejne jej przewartociowania oraz sys- tematyczna weryfikacja jej wartociowa- nia. Ma bowiem oto miejsce:

Przejcie od pojêcia zak³adu pracy, w którym musi siê pracowaæ do za- k³adu, w którym chce siê pracowaæ, Przejcie od zarz¹dzania biurokratycz- nego i dogmatycznego do zarz¹dzania uczestnicz¹cego,

Przejcie od rozdrabniania zadañ (i prac w okruchach) do ich scalania, Przejcie od traktowania ludzi jako zwy- k³ych wykonawców zadañ do traktowania ludzi jako osób dojrza³ych, sa- modzielnych i odpowiedzialnych, Przejcie od ostrych podzia³ów miê- dzy specjalnociami do mylenia w ka- tegoriach celów jednocz¹cych pracow- ników ró¿nych specjalnoci,

Przejcie od w¹skiej perspektywy zainteresowania miejscem pracy do szer- szej perspektywy kszta³towania jako-

ci ¿ycia (Bañka: 1996, s. 211).

1.1 Znaczenie pracy zawodowej

w okresie postkapitalistycznym

(13)

Przedstawione przejcia dotycz¹ce zmian w interpretacji ró¿nych obszarów pracy ukazuj¹, jak niekiedy s¹ one znacz¹ce w ka¿dym z nich odrêbnie i w samej pracy zawodowej. Warto przy tym zwróciæ uwagê, ¿e wiat pracy pozostaje wci¹¿

i nieprzerwanie w trakcie procesu ci¹g³ych zmian, których zaawansowanie nie jest wszêdzie równomierne. To powoduje, ¿e sytuacjê pracy nale¿y w ka¿dym przypadku rozpatrywaæ indywidualnie, z uwzglêd- nieniem jej dynamicznoci i uwarunkowañ

rodowiskowych.

Wspó³czenie obserwujemy sytuacjê, gdy ludzi zamierzaj¹cych pracowaæ jest wiê- cej ni¿ miejsc pracy. Jest to skutkiem przy- rostu liczby ludnoci w wieku produkcyj- nym z jednej strony, a z drugiej coraz wiêkszym udzia³em techniki w procesach pracy, przede wszystkim produkcyjnej.

Prowadzi to do skracania siê czasu pracy i do wyd³u¿ania siê czasu wolnego, jakim dysponuj¹ ludzie. Ponadto osoby, które z racji wieku powinny zakoñczyæ karierê zawodow¹ wci¹¿ s¹ sk³onne pra- cê zawodow¹ wykonywaæ, na co coraz czêciej pozwala im dobry stan zdrowia.

Podejcie to jest spowodowane g³ównie wzglêdami ekonomicznymi, jednak¿e wi¹-

¿e siê te¿ z chêci¹ dalszego pozostania aktywnym i czynnym.

Uzasadnienie du¿ego znaczenia wykonywania pracy zawodowej znajdujemy w teo- riach psychologicznych bezrobocia, któ- re wyprowadzane s¹ od wykazania funkcji zatrudnienia (Jahoda, Fineman, Burchell). Przyk³adem jest koncepcja Ja- hody, wed³ug której praca zawodowa prowadzi do nastêpuj¹cych dowiadczeñ:

Regularnoæ pracy, godzin pracy prowadzi do odpowiedniej organizacji czasu powiêcanego pracy zawodowej oraz pozosta³ego;

Nabywanie dowiadczeñ spo³ecznych poprzez przebywanie wród ludzi i powi¹zanie z nimi szeregiem wspólnych zadañ i spraw;

Uczestnictwo w zbiorowym i sensow- nym dzia³aniu;

Mo¿liwoæ regularnej aktywnoci (Ja- hoda: 2007).

Niezale¿nie od ró¿nych za³o¿eñ teoretycz- nych i od dokonywania wzajemnej krytyki przez autorów poszczególnych teorii mo¿- na wyci¹gn¹æ wniosek, ¿e uczestnictwo w pracy zawodowej jest znacz¹ce dla prawid³owego funkcjonowania cz³owieka.

Zjawisko pozostawania bez pracy, a tym samym zakres czasu wolnego bêdzie narastaæ i wymaga kszta³towania umie- jêtnoci korzystania z niego tak, aby w mo¿liwie najwiêkszym stopniu kompen- sowaæ deficyt pracy zawodowej. W per- spektywie mo¿e prowadziæ do koniecznoci edukacji do czasu wolnego, do aktywnego ¿ycia bez pracy zawodowej.

Nieumiejêtnoæ znalezienia siê w takiej sytuacji mo¿e stanowiæ powa¿ny problem wymagaj¹cy profesjonalnego wsparcia, na co zwraca siê uwagê ju¿ od kilkudziesiê- ciu lat (Mikroelektronika: 1987). Niezale¿- nie jednak od tego, praca zawodowa z racji wielu funkcji jakie spe³nia w przysz³o-

ci w dalszym ci¹gu bêdzie poszukiwanym dobrem przez nowoczesnego cz³owieka, dowiadczeniem niezbêdnym do wspó³- czesnego, wiadomego, samosterowne- go ¿ycia.

(14)

1

Praca jest niezbêdna tak poszczególnym ludziom, jak i ca³ym spo³ecznociom. Sta- nowi znacz¹c¹, trudn¹ do zakwestiono- wania formê aktywnoci z uwagi na to,

¿e spe³nia liczne funkcje, wród których szczególn¹ jest funkcja osobotwórcza.

Wynika to st¹d, ¿e:

Praca ma materialn¹ moc twórcz¹ w tym sensie, ¿e jest ród³em egzy- stencji ludzkiej, jest sposobem tworze- nia przez cz³owieka jego w³asnego

¿ycia,

Praca jest podstaw¹ moralnego rozwoju cz³owieka,

W wyniku pracy powstaj¹ materialne warunki realizacji i rozwoju cz³owieka, Praca ma moc kulturo- i socjotwórcz¹, zawiera jako nieod³¹czny swój moment wspó³pracê oraz wspó³dzia³a- nie ludzi i grup ludzkich,

Obecnie dziêki nowoczesnej techni- ce praca staje siê dzia³aniem coraz bardziej zaporedniczonym, rodzi i zu-

¿ywa, tworzy i potrzebuje coraz bardziej rozwiniêtych form regulacji, a w konsekwencji prowadzi do dosko- nalenia umys³u cz³owieka (Furmanek:

2008, s. 57).

Wród wielu funkcji realizowanych przez pracê zawodow¹ zwrócenia uwagi wymagaj¹ nastêpuj¹ce:

wyznaczanie poziomu i charakteru aktywnoci cz³owieka;

wyznaczanie jego pozycji zawodowej i spo³ecznej;

stanowienie ród³a dochodów umo¿li- wiaj¹cych realizacjê i rozwój potrzeb;

stanowienie ród³a satysfakcji i samo- stanowienia;

sprzyjanie rozwojowi osobowoci we wszystkich jej sferach;

umo¿liwianie realizacji zainteresowañ i zami³owañ.

Cz³owiek w samej swej naturze jest istot¹ aktywn¹. Aktywnoæ tê wyznaczaj¹ jego potrzeby. Analizuj¹c wyznaczniki pracy najczêciej odwo³ujemy siê do typologii potrzeb A. Maslowa, który wyró¿ni³ potrzeby ni¿szego rzêdu /potrzeby biologicz- ne-popêdy/ i potrzeby wy¿szego rzêdu spo³eczne, do których zalicza siê potrze- bê afiliacji, poznawcz¹, uznania i presti-

¿u, prze¿yæ estetycznych. W procesie pracy cz³owiek ma mo¿liwoæ realizacji w³asnych potrzeb usytuowanych na wszystkich poziomach drabiny Maslo- wa oraz rozwijania swoich zainteresowañ.

Znajduje w jego trakcie satysfakcjê, czu- je w³asn¹ przydatnoæ i u¿ytecznoæ, roz- wija siê poprzez ci¹g³e rozwi¹zywanie problemów.

Na skali wartoci praca mo¿e przyjmo- waæ ró¿ne stany od praca z³em koniecznym do praca sensem ¿ycia

(Szewczuk: 1978). W tym pierwszym praca jest traktowana jako przykre zadanie, niepo¿¹dany obowi¹zek. Jest konieczno-

ci¹, do której pracownik podchodzi nie- chêtnie, bez zaanga¿owania i zainteresowania. Dotyczy to osób, dla których aktualnie wykonywana praca nie tylko nie stanowi wartoci autotelicznej, ale stanowi koniecznoæ, pod prêgierzem której pozostaj¹ niezale¿nie od w³asnej woli.

W tej grupie znajduj¹ siê pracownicy, któ- rzy z ró¿nych powodów trafili do zawo-

(15)

dów lub podjêli pracê, której nie akcep- tuj¹, która ich nie interesuje, a czêsto mêczy i wywo³uje poczucie uprzedmio- towienia. Ci pracownicy, gdyby zaistnia³a mo¿liwoæ sk³onni byliby pracê zmie- niæ, a w przypadku jej utraty odczuliby ulgê. Z tej grupy mog¹ siê rekrutowaæ osoby d³ugotrwale bezrobotne, bowiem w przypadku dowiadczania przerwy w pracy, raczej nie byliby doæ aktywni, aby podj¹æ j¹ na nowo. Mog¹ oni nawet wykazywaæ opór w poszukiwaniu pracy, bêd¹cy w tym przypadku form¹ obrony przed kolejnym zatrudnieniem, kojarz¹cym im siê z sytuacj¹ trudn¹ i niepo¿¹dan¹.

W drugim przypadku sporód uznawanych wartoci tylko i wy³¹cznie praca jest wa¿- na, ma dla jednostki znaczenie. Na niej siê wiêc koncentruje, w niej realizuje siê najpe³niej, jej siê powiêca. Gdy pracy zabraknie, a z takimi zjawiskami wspó³- czenie mo¿na wielokrotnie siê spotkaæ, dana jednostka tego sensu nie znajduje, braku pracy nie potrafi jej skompenso- waæ ¿adna inna forma aktywnoci. Trud- na sytuacja bezrobotnych w licznych przypadkach jest potêgowana nie tylko przez brak pracy lecz te¿ przez jej utratê. Oso- by wczeniej pracuj¹ce znajduj¹ siê wiêc w innej sytuacji ni¿ te, które nigdy nie pracowa³y lub dla których praca stanowi-

³a z³o konieczne.

Systematykê tê ilustruje poni¿szy wykres.

Pracoholik w sytuacji poradniczej mo¿e wiêc wykazywaæ opór, jednak¿e w tym przypadku jest on nastêpstwem utraty dobra dla niego najwa¿niejszego. Strata pracy przez tak¹ osobê wi¹¿e siê bowiem z poczuciem, ¿e wiat siê rozpad³, ¿e stra- ci³a ona grunt pod nogami. Szczególnie w pierwszej fazie po utracie zatrudnienia gwa³townie przek³ada siê na spadek sa- mooceny i d¹¿enie do wycofania siê.

Podjêcie kolejnej pracy mo¿e byæ wów- czas traktowane jako kolejne zagro¿enie, potencjalne ród³o kolejnej pora¿ki i na- stêpnej sytuacji traumatycznej, która znowu mo¿e siê zdarzyæ, bowiem ju¿ jeden raz mia³a miejsce.

Praca kszta³tuje osobowoæ cz³owieka, bowiem dziêki niej ma on mo¿liwoæ kszta³- towania swojego wyobra¿enia o wiecie i o swoim na nim miejscu, wartociowa- nia go. Poprzez pracê cz³owiek podpo- rz¹dkowuje sobie wiat, realizuje, regulu- je i kontroluje wymianê materii z przyro- d¹. Tworzy tym samym siebie, bowiem relacje ze rodowiskiem pracy zachodz¹ce w trakcie procesu pracy s¹ wzajemne, wyniki pracy, jej efekty wymuszaj¹ na cz³o- wieku dalsz¹ aktywnoæ, zmiany sposo- bów pracy, tworzenie nowych narzêdzi i sposobów ich obs³ugi. Praca przyczy- nia siê wiêc do rozwoju jednostki. Mo¿e te¿ przynosiæ konsekwencje negatywne,

Rys. 1. Wartociowanie pracy zawodowej Praca z³em

koniecznym Obszar

poredni Obszar

optymalny Obszar

poredni Praca

sensem ¿ycia

(16)

1

powodowaæ ró¿nego typu zagro¿enia, któ- rych unikniêcie wymaga legitymowania siê odpowiednimi kompetencjami (Bañka:

1997).

Praca wyznacza pozycjê spo³eczn¹ i zawodow¹ jednostki. Wi¹¿e siê ona bowiem z organizacj¹ spo³eczn¹, z której wynika- j¹ przypisane poszczególnym cz³onkom spo³ecznoci role spo³eczne. S¹ one bardzo ró¿norodne, maj¹ charakter formalny i nieformalny. Jednak¿e jednym z g³ów- nych wyznaczników tych ról jest w³anie praca. W oparciu o sposób realizacji pracy wartociowani s¹ ludzie, oceniane s¹ ich osi¹gniêcia i mo¿liwoci. Zwi¹zana z prac¹ pozycja zawodowa wyznacza stosunek innych ludzi do jednostki. Osoby uwa¿a- ne za dobrych specjalistów, rzetelnych pracowników ciesz¹ siê spo³ecznym szacunkiem i wiêkszym zaufaniem, chêtniej s¹ im powierzane przez ludzi wa¿ne dla nich zadania i potrzeby, czêciej te¿ wy- biera siê ich na przedstawicieli spo³eczeñ- stwa do rad, samorz¹dów i innych orga- nów wybieralnych.

Praca jest wreszcie ród³em dochodów dla pracownika i jego rodziny. Warunkuje wiêc jego egzystencjê, wyznacza jej poziom ¿ycia. Umo¿liwia realizacjê potrzeb, jak i ich redukcjê w przypadku niewystar- czaj¹cych dochodów.

Wszystkie wymienione funkcje wystêpuj¹ we wzajemnym zwi¹zku i rzutuj¹ na wy- sok¹ rangê pracy w ludzkim ¿yciu. Po- szukiwanie sposobów w³aciwego warto-

ciowania pracy i prawid³owego jej usy- tuowania wród innych form aktywnoci czêsto wymaga koniecznoci odwo³ania

siê do pomocy innych. Wynika to st¹d,

¿e zarysowana z³o¿onoæ spraw i proble- mów zwi¹zanych z brakiem pracy, koniecznoci¹ jej pozyskania, przygotowania siê do niej, jak i jej wykonywania niekiedy czyni ludzi bezradnymi, stawia ich w trudniej- szej sytuacji ¿yciowej. Wraz z tym wiêk- szej rangi nabieraj¹ specjalici, którzy w oparciu o swoje kwalifikacje w sposób profesjonalny mog¹ wspomóc cz³owieka na ka¿dym etapie drogi ¿yciowej i w obliczu ka¿dego problemu zwi¹zanego z prac¹ zawodow¹ wsparciem w postaci porady opartej na racjonalnych przes³an- kach. Coraz wiêksza czêæ spo³eczeñstwa przy podejmowaniu decyzji o szczegól- nym znaczeniu dla siebie i swoich naj- bli¿szych odwo³uje siê do opinii specjali- stów, nie poprzestaj¹c na intuicji i dobrych radach znajomych. Odnosi siê to równie¿

do problemów zwi¹zanych z prac¹ zawodow¹, niestety w najmniejszym stopniu do osób dowiadczaj¹cych d³ugotrwa-

³ego bezrobocia. Jak w wielu innych obszarach ¿ycia spo³ecznego ci, którzy najbardziej potrzebuj¹ porady zazwyczaj nie s¹ ni¹ zainteresowani, a nawet opie- raj¹ siê pomocy doradcy. W przypadku osób d³ugotrwale bezrobotnych poradnictwo jest wiêc zadaniem szczególnie trud- nym, bowiem ich stopieñ identyfikacji z ro- l¹ bezrobotnego jest ju¿ wysoki, znacznie przewy¿szaj¹cy przywi¹zanie do odmiennej, zasadniczo przeciwstawnej roli pracownika. Wraz z tym ma miejsce znaczne prawdopodobieñstwo wyst¹pienia oporu zwi¹zanego przede wszystkim z nie- chêci¹ do zmiany sytuacji, w której osoba siê znajduje.

(17)

W ca³ym okresie cywilizacji ludzkiej praca zawodowa odgrywa³a niepodwa¿aln¹ rolê, pomimo, ¿e nadawano jej ró¿n¹ wartoæ i znaczenie. Wspó³czenie nie ulega w¹tpliwoci, ¿e praca zawodowa z uwagi na realizowane przez ni¹ funkcje stanowi niezbêdn¹ formê aktywnoci cz³o- wieka, bowiem realizuje wa¿ne, niezbêd- ne dla godnego ¿ycia funkcje.

Ostatni okres cywilizacji ludzkiej zwany poprzemys³owym, z uwagi na przesuniê- cie g³ównego ciê¿aru pracy cz³owieka ze sfery produkcji do us³ug, cechuj¹ znaczne przewartociowania dotycz¹ce pracy zawodowej. Zmieniaj¹ siê zawody, powsta- j¹ nowe formy organizowania pracy, nie- stabilny jest rynek pracy.

Z³o¿onoæ pracy zawodowej realizowanej w warunkach wspó³czesnego wiata jest zwi¹zana z procesami globalizacyjnymi, z przenikaniem siê kultur, z dezintegracj¹ i z indywidualizowaniem siê ludzkich bio- grafii (Karney: 2007). Przemiany zachodz¹ce wspó³czenie na wiecie maj¹ zna- miona kryzysów dotykaj¹cych ró¿nych obszarów ¿ycia. Od lat wspó³czesny wiat charakteryzuj¹ trzy kryzysy kryzys pañ- stwa, odchodz¹cego od swojej opiekuñ- czej formu³y, kryzys pracy zwi¹zany g³ównie z deficytem miejsc pracy oraz kryzys to¿samoci dotykaj¹cy osamot- nionego w realizacji swojego ¿ycia cz³o- wieka (Kargulowa: 2005). Ka¿dy z nich zwi¹zany jest z prac¹ zawodow¹ i ogra- niczeniami dotycz¹cymi realizowanych przez ni¹ funkcji.

Specyfika sytuacji pracy w Polsce na pro- gu nowego wieku nie tylko wynika z prze- s³anek globalnych, le¿¹cych poza Polsk¹, ale i przemian zachodz¹cych w niej samej, a wiêc charakterystycznych wy³¹cznie dla naszego kraju. Ró¿ne zawi³oci

¿ycia, jakie za sob¹ ta specyfika niesie,

³¹cznie wyznaczaj¹ z³o¿onoæ sytuacji pracy zawodowej we wspó³czesnych pol- skich warunkach (Bauman, Kwiatkowski, S³omczyñski). W pocz¹tkowym okresie wdra¿ania gospodarki rynkowej w Polsce szczególnie mocno interweniowa³y nieko- rzystne spo³eczne procesy i zjawiska, m.in.

niespójny system pomocy spo³ecznej, nie- bywale niski poziom edukacji demogra- ficznej i rodzinnej, niedostateczna ochro- na potencja³u populacyjnego. Wszystkie te negatywne zjawiska wzajemnie siê wzmacnia³y i generowa³y kolejne niepo-

¿¹dane konsekwencje, wród których szczególnie uci¹¿liwe sta³o siê bezrobocie. W pocz¹tkowym okresie gospodarki rynkowej uwa¿ano, ¿e bezrobocie w Pol- sce w latach 1991-1992 jest zjawiskiem specyficznym, nie poddaj¹cym siê ¿ad- nej z dotychczas znanych klasyfikacji.

Stanowi ogromne marnotrawstwo si³ ludzkich, któremu towarzyszy dewastacja i de- kapitalizacja maj¹tku narodowego oraz dramatyczny spadek stopy ¿yciowej ro- dzin objêtych zwolnieniami z pracy (Raj- kiewicz: 1992). Pomimo znacznego up³y- wu czasu wyst¹pienie wspomnianych zjawisk w latach dziewiêædziesi¹tych pozostawi³o piêtno na sposobie ¿ycia Polaków i wp³ynê³o na zachowania i postawy ludzi. Jest to nastêpstwem sytuacji wyjciowej i szeregu niekorzystnych uwa- runkowañ tej sytuacji, co spowodowa³o,

¿e niektóre z nich rozci¹gaj¹ siê do dzi.

1.2 Praca zawodowa w Polsce

na pocz¹tku XXI wieku

(18)

1

Sytuacja pracy w Polsce nie odbiega znacz¹co od sytuacji w innych krajach euro- pejskich, przy czym jest uwarunkowana w g³ównej mierze czterema grupami przyczyn:

Dynamicznie zachodz¹cym postêpem technicznym, szczególnie w dziedzi- nie mikroelektroniki i informatyki;

Procesami globalizacyjnymi, otwarciem Polski na wiat, szczególnie wejciem Polski w sk³ad Unii Europejskiej, przenikaniem kultur;

Przemianami transformacyjnymi zachodz¹cymi od 1989 roku;

Kryzysem gospodarczym pocz¹tków XXI wieku.

Wskazane trzy pierwsze grupy czynników nieustannie zmieniaj¹ w sposób nieprze- widziany swoj¹ dynamikê, zmieniaj¹ swój zakres treciowy i pojemnoæ, wzajemnie na siebie oddzia³uj¹, czêsto wzmacniaj¹ siê, co prowadzi do generowania nowych zjawisk w ¿yciu spo³ecznym, w gospo- darce i ekonomii i do nowych dowiad- czeñ ludnoci.

Wspomniane procesy trwaj¹ od kilkuna- stu lat i trudno je okreliæ jako chwilowe lub przejciowe. Rzutuj¹ one na sytuacjê pracy, na drogi rozwojowe i sytuacjê osób przygotowuj¹cych siê do niej, bêd¹cych w ró¿nym wieku i znajduj¹cych siê na ró¿nych szczeblach edukacji ustawicznej, osób bezrobotnych poszukuj¹cych pracy, jak i aktualnie pracuj¹cych. Do trzech zarysowanych grup czynników dodaæ nale¿y jeszcze czwarty kryzys gospodarczy. Kryzys gospodarczy wspó³czesnego wiata, który zacz¹³ siê w 2008 roku w USA szybko dotar³ do Europy, obejmu- j¹c równie¿ Polskê. Jednym z dotkliwszych jego nastêpstw s¹ trudnoci w utrzyma- niu zatrudnienia na dotychczasowym poziomie, co w rezultacie prowadzi do znacznego wzrostu bezrobocia oraz do poczucia niepewnoci i zagro¿enia utrat¹ pracy przez wielu pracowników. Dotyczy to w szczególnoci zatrudnienia w banko- woci oraz w sferze produkcji materialnej, ale równie¿ przenosi siê na inne sektory gospodarki. Równoczenie nale¿y siê li- czyæ z tym, ¿e osoby dotychczas bezrobotne, szczególnie d³ugotrwale bezrobotne, mog¹ mieæ jeszcze wiêksze problemy z ponownym wejciem na rynek pracy.

(19)

W licznych rozprawach i raportach dotycz¹cych wspó³czesnych przemian spo-

³ecznych i gospodarczych, problematyka pracy i bezrobocia jest podejmowana czêsto, przy czym dominuje koncentro- wanie siê na problemach ekonomicznych i na funkcjonowaniu rynku pracy (Beck, Giddens, Drucker, Kabaj, Drozdowski).

Zwraca siê m.in. uwagê na sukcesywne redukowanie miejsc pracy w przemyle, a zw³aszcza w produkcji. Tam czynnoci wykonywane niegdy przez ludzi zostaj¹ zast¹pione przez maszyny lub w ogóle s¹ eliminowane dziêki stosowaniu uk³a- dów i podzespo³ów o wysokim i bardzo wysokim stopniu integracji, co ma szcze- gólnie miejsce w przemyle elektronicz- nym i w lad za tym w wielu innych ga³ê- ziach produkcji, które elektronikê wyko- rzystuj¹. Wyranie wzrasta natomiast liczba miejsc pracy w zawodach us³ugowych, zw³aszcza w sferze us³ug spo³ecznych (Bednarczyk: 2005). Tam jednak¿e wystê- puje zapotrzebowanie na inne przygoto- wanie zawodowe, a zadania zawodowe s¹ du¿o bardziej z³o¿one. Wymaga to od pracowników i kandydatów na nich du¿o staranniejszego wykszta³cenia ni¿ w przypadku pracy w zawodach robotniczych oraz czêsto posiadania innych cech osobowych, co m.in. wykaza³ w swojej koncepcji John Holland (Paszkowska-Rogacz: 2003).

Pomimo d³ugiego ju¿ czasu przechodze- nia do gospodarki rynkowej, wynosz¹cego blisko 20 lat, pozosta³oci minionego okresu wci¹¿ mocno warunkuj¹ polsk¹ rzeczywistoæ spo³eczn¹ i gospodarcz¹.

Spore znaczenie ma w tym przypadku mentalnoæ ludzi ukszta³towanych w minionych, zasadniczo innych ni¿ obecne

warunkach i wobec innych oczekiwañ.

W rodowiskach zawodowych dochodzi do konfrontowania siê pokolenia okresu gospodarki centralnie kierowanej z oso- bami, które na rynek pracy wchodzi³y w pocz¹tkowym okresie transformacji, jak i tych, którzy nie dowiadczali polskiej spe- cyfiki sprzed 1989 roku. Wyranie zmienia siê oblicze m³odzie¿y, która jest sta- ranniej wykszta³cona, bardziej samodzielna i odwa¿na, jednak¿e i wród ludzi m³o- dych czêsto mo¿na dostrzec lady prze- sz³oci bêd¹ce rezultatem wp³ywów rodowiskowych oraz oddzia³ywañ wycho- wawczych rodziców i ich pokolenia.

Dotyczy to w szczególnoci tych przypad- ków, gdzie przemiany nie wp³ynê³y na zmianê postaw i na aktywnoæ, co ma najczêciej miejsce w rodowiskach pro- wincjonalnych, ma³omiasteczkowych i wiej- skich. Tam najczêciej zauwa¿alne jest dziedziczenie braku aspiracji, bezradno-

ci i uzale¿nienia od pomocy spo³ecznej (Wo³k: 2002). Takich przypadków jest naj- wiêcej wród osób d³ugotrwale bezrobotnych. Najczêciej rekrutuj¹ siê one ze ro- dowisk, w których nie ma tradycji podej- mowania wysi³ku skierowanego na zmianê istniej¹cej sytuacji, a w przypadkach po- dejmowania takich wysi³ków, koñczy³y siê one zazwyczaj niepowodzeniem i w rezultacie prowadzi³y do pog³êbienia siê fru- stracji, a potem do stagnacji i biernoci.

Zmienia siê struktura wiekowa spo³eczeñ- stwa, które starzeje siê, a wraz z tym przy- bywa osób w wieku poprodukcyjnym.

Pomimo falowego odp³ywu na przypie- szone emerytury wiele osób wci¹¿ jest zainteresowanych kontynuowaniem aktywnoci zawodowej.

1.3 Wspó³czesne polskie bezrobocie

(20)

1

W powojennej Polsce bezrobocie wyst¹- pi³o po raz pierwszy w latach dziewiêæ- dziesi¹tych jako bezporednie nastêpstwo wprowadzania gospodarki rynkowej. Po- dobnie jak i w innych krajach wiata, rów- nie¿ w Polsce bezrobocie jest zjawiskiem spo³ecznym zachodz¹cym w nastêpstwie wyst¹pienia deficytu pracy. Specyfika polskiego wspó³czesnego bezrobocia wi¹-

¿e siê z tym, ¿e do roku 1989 mia³o w Pol- sce miejsce pe³ne zatrudnienie i spo³e- czeñstwo polskie przywyk³o do tego przy- wileju, a jednoczenie w obliczu zmiany sta³o siê bezradne i bezbronne.

Podejmowane próby wyjaniania i wska- zywania cech i przyczyn wspó³czesnego polskiego bezrobocia prowadz¹ do jego rozgraniczenia na dobrowolne i przymusowe. Z ekonomicznego punktu widze- nia bezrobocie dobrowolne, polegaj¹ce na niepodejmowaniu pracy pomimo istniej¹cych mo¿liwoci zatrudnienia, wi¹¿e siê z wysokoci¹ poziomu p³acy realnej oraz z wysokoci¹ poziomu p³atnoci pañ- stwa realizowanych w ramach polityki rynku pracy (podwy¿szone zasi³ki dla bezrobotnych, opieka spo³eczna i inne wiad- czenia, g³ównie materialne). Stosunkowo niskie p³ace realne, przy sporych mo¿li- wociach skorzystania z os³onowych form pomocy pañstwa sprawiaj¹, ¿e ludzie s¹ bardziej kapryni przy podejmowaniu pracy. Kalkulacja materialna powci¹ga wiele osób przed podjêciem zatrudnienia, bowiem wi¹¿e siê z koniecznoci¹ pod- porz¹dkowania siê re¿imowi pracy.

Bezrobocie przymusowe za to takie, gdy przy danym poziomie p³acy realnej pracownicy nie s¹ w stanie podj¹æ pracy,

mimo gotowoci jej podjêcia (Dach: 1993, s. 24). Ka¿dy z wymienionych rodzajów bezrobocia generuje osoby zagro¿one d³ugoterminowym brakiem pracy. Bezro- botni z jednej, jak i drugiej grupy mog¹ wykazywaæ sk³onnoci do oporowania przed zmian¹ swojego statusu, przy czym w ka¿dym przypadku na gruncie innych dowiadczeñ i innej motywacji.

D¹¿¹c do ukazania przebiegu zmienno-

ci bezrobocia w okresie transformacji wy- ró¿nione zosta³y trzy fazy bezrobocia re- jestrowanego (Polska: 2005, s. 116):

1990-1993 (gwa³towny wzrost bezrobocia o 2,6 mln osób);

1994-1998 (spadek o ponad 1,1 mln osób);

1998-2002 (wzrost o 1,3 mln osób).

Po roku 2002 poziom bezrobocia w Pol- sce obni¿a³ siê systematycznie, jednak¿e w 2008 roku zacz¹³ znowu wzrastaæ w zwi¹zku ze wiatowym kryzysem eko- nomicznym i szacuje siê, ¿e w koñcu 2009 roku stopa bezrobocia wynosiæ bêdzie ok.

13%.

Bezrobocie wystêpuje wówczas, gdy liczba chêtnych do pracy przekracza liczbê miejsc pracy. Jest wiele sposobów defi- niowania bezrobocia i bezrobotnego, w zale¿noci od przyjêtej perspektywy i zastosowanych kryteriów. O bezrobociu mówimy w kontekcie pracy zawodowej

jako o deficycie mo¿liwoci pracy, przy czym praca rozumiana jest jako p³atne zajêcie, ale te¿ jako praca w okrelonym zawodzie (Giddens: 2006, s. 430). Ana- liza tego zjawiska z pozycji wsparcia i po-

(21)

mocy osobie nie maj¹cej zatrudnienia wymaga skupienia na niej uwagi. Osobê uznaje siê za bezrobotn¹, je¿eli wbrew w³asnej woli pozbawiona jest p³atnego zatrudnienia lub zarobkowego zajêcia (Reszke: 1999, s. 12). Takie podejcie zak³ada, ¿e osoba dowiadczaj¹ca braku pracy jest zainteresowana podjêciem pracy. W rzeczywistoci jest jednak ró¿- nie, tote¿ ka¿da, równie¿ ta próba defi- niowania bezrobocia ma pewne s³abe strony. Nie ma bowiem pewnoci, czy zawsze tak jest w rzeczywistoci. Nie zawsze bowiem osoba, która nie ma pracy, jest zainteresowana jej wykonywaniem, jak te¿

nie zawsze osoba deklaruj¹ca gotowoæ jej podjêcia i wykonywania rzeczywicie zamierza j¹ wykonywaæ. W przypadku analizy relacji cz³owiek praca zawodowa, podobnie jak w innych obszarach dotycz¹cych cz³owieka, jego cech i za- chowañ wa¿ne jest indywidualne potrak- towanie ka¿dego przypadku. Ka¿dy cz³o- wiek jest bowiem niepowtarzaln¹ indywi- dualnoci¹, która realizuje swoje ¿ycie indywidualn¹ cie¿k¹. Znajduj¹c siê w kolejnych sytuacjach czêsto zachowuje siê inaczej, ni¿ uprzednio, nawet w sytuacjach bardzo podobnych do minionych. To na- kazuje osobom pracuj¹cym z ludmi uwzglêdnianie tego w swoich oddzia³y- waniach, co w ca³ej rozci¹g³oci odnosi siê te¿ do pracy z bezrobotnymi.

Motywacja do pracy spada wraz z wyd³u-

¿aniem siê czasu pozostawania bez pracy. Jest to nastêpstwem wielu niekorzystnych zjawisk, które staj¹ siê udzia³em niepracuj¹cych. Tworz¹ one syndromy wzajemnie siê wzmacniaj¹cych czynników, utrudniaj¹cych tym samym walkê z nimi.

Zwraca siê uwagê na rozleg³e konsekwencje dowiadczania bezrobocia dla funkcjonowania spo³ecznego jednostki. Wród nich wymienia siê wysokie koszty wiad- czeñ socjalnych, podwy¿szone podatki, niewykorzystany potencja³ ludzkiej pracy, poczucie zagro¿enia bezrobociem ludzi zatrudnionych oraz nasilenie siê spo³ecznej patologii (np. rozwody, trudnoci wy- chowawcze z dzieæmi bezrobotnych, prze- stêpczoæ m³odocianych itp.) (Reszke:

1999).

Osoby dowiadczaj¹ce bezrobocia przy- stosowuj¹ siê do nowej sytuacji, przecho- dz¹c przez szereg kolejnych etapów.

Pocz¹tkowym jest najczêciej szok, na- stêpnie przychodzi faza depresji i g³êbo- kiego pesymizmu, niezadowolenia z siebie i utraty nadziei na znalezienie pracy

(Giddens: 2006, s. 432).

Jednostka nie maj¹ca mo¿liwoci wykonywania pracy zawodowej nie jest w stanie zaspokoiæ ró¿nych potrzeb, np. ma- terialnych (ze wzglêdu na brak sta³ego dochodu), spo³ecznych (izolacja, osamot- nienie), czy te¿ potrzeb natury psychicz- nej (poczucie pokrzywdzenia, bezradno-

ci i niepowodzenia, pesymizm). Wraz z utrat¹ pracy cz³owiek nie tylko wiele tra- ci. Jest to równie¿ moment, w którym za- czyna siê obawiaæ utraty szeregu innych wartoci, maj¹cych dla niego okrelone znaczenie. Bezrobocie to sytuacja, w której obok poczucia braku i deprywacji jedno- stce towarzyszy wiêksze lub mniejsze poczucie zagro¿enia (Chudzicka-Czupa-

³a: 2004, s. 19).

(22)

1

Dowiadczanie bezrobocia ujawnia zak³ó- cenia funkcjonowania jednostki pozbawio- nej pracy wynikaj¹ce z braku realizacji tzw. funkcji ukrytych pracy (pozaekono- micznych), do których zalicza siê presti¿

oraz mo¿liwoæ uczestnictwa w ¿yciu spo-

³ecznym (Jahoda: 2007).

W literaturze rzadko pomija siê negatywne skutki znalezienia siê bezrobotnego w grupie osób pozbawionych pracy. Gru- pa taka w sprzyjaj¹cych warunkach mo¿e stanowiæ grupê wsparcia i wp³ywaæ po- zytywnie, czego przyk³adem jest dzia³al- noæ klubów pracy. Nale¿y siê jednak li- czyæ równie¿ z negatywnymi konsekwencjami jej oddzia³ywania wzmacnianie poczucia beznadziejnoci, wzmacnianie rezygnacji i wprowadzanie w nastrój przy- gnêbienia, upewnianie siê o w³asnej niemocy w oparciu o dowiadczenia innych bezrobotnych. Od sk³adu grupy oraz postaw i zachowañ jej cz³onków zale¿y wiêc, czy jest ona kreatywna, czy te¿ nakrêca spiralê niemocy i zgnunienia. W grupie mo¿e wiêc mieæ miejsce zarówno dyna- mizowanie jej cz³onków, jak te¿ wzbudza- nie poczucia niezadowolenia, niemocy i pesymizmu prowadz¹ce do zachowañ oporuj¹cych. Szczególnie dotyczy to osób podatnych na wp³ywy innych, skorych do niezadowolenia i narzekania.

Grupami takimi mog¹ byæ grupy s¹siedz- kie, kole¿eñskie, np. grupy osób zwolnio- nych w ramach zwolnieñ grupowych. Po- zostawienie ich samym sobie i oddzia³y- waniu grupy mo¿e prowadziæ do budowania biernych postaw oraz do za- chowañ oporuj¹cych i kwestionuj¹cych.

Okres pozostawania bez zatrudnienia mo¿e byæ bardzo ró¿ny i wynosiæ od kilku dni do wielu lat, a nawet przeci¹gaæ siê na ca³e doros³e ¿ycie cz³owieka. Ka¿- dy przypadek dowiadczania braku pracy niesie szereg negatywnych nastêpstw, przy czym ich si³a i zasiêg oraz znaczenie dla jednostki s¹ zdeterminowane czynnikami sytuacyjnymi, w przypadku ka¿dego cz³owieka interweniuj¹cymi inaczej oraz cechami osobowymi dowiadczaj¹cej ich jednostki. Nie ulega w¹tpliwoci, ¿e biografia zawodowa zawiera- j¹ca przerwy w pracy spowodowane bezrobociem w mniejszym stopniu sprzyja pozyskaniu pracy ni¿ biografia osoby wci¹¿ pracuj¹cej, nawet w sytuacjach, gdy praca wykonywana by³a na innym ni¿ poszukiwane stanowisko i w innym charakterze.

Im d³u¿ej trwa przerwa w pracy, tym bardziej zmniejszaj¹ siê szanse na zatrudnienie i utrzymanie pracy przez jednostkê.

S¹ tego liczne i z³o¿one przyczyny i uwarunkowania. Podkreliæ jednak nale¿y, ¿e maj¹ one charakter indywidualny, w ka¿- dym jednostkowym przypadku wynikaj¹ ze splotu indywidualnych uwarunkowañ.

Nie mo¿na wiêc przyj¹æ, ¿e osoba, któ- ra ma za sob¹ d³ugi sta¿ pozostawania bezrobotn¹, a przy tym by³a pasywna w poszukiwaniu pracy jest zupe³nie bez szans na uzyskanie zatrudnienia. Luka w C.V. jest niepo¿¹dana, ale nie zawsze musi oznaczaæ biernoæ kandydata do pracy. Zdarza siê bowiem, ¿e przerwa w zatrudnieniu jest zwi¹zana ze strate- gi¹ budowania w³asnych zasobów i wi¹-

¿e siê np. z nabywaniem dowiadczenia jako wolontariusz lub poprzez termino-

(23)

wanie pod okiem wybitnego specjalisty, nie zawsze potwierdzone formalnymi do- kumentami.

Podobnie wygl¹da sytuacja przeciwstawna

osoby wci¹¿ maj¹ce pracê mog¹ j¹ utra- ciæ np. na skutek losowy i mieæ niezale¿- nie od w³asnych zalet powa¿ne trudnoci z pozyskaniem nowej. To z kolei mo¿e wynikaæ z braku zapotrzebowania na pracownika legitymuj¹cego siê nieokrelonymi kwalifikacjami, dotychczas przydatnymi w poprzednim miejscu pracy. Taki pracownik mo¿e pozostawaæ w przekonaniu o swojej wysokiej przydatnoci i reago- waæ oporuj¹co na otrzymywane propozy- cje, jeli go one w pe³ni nie satysfakcjo- nuj¹. W przypadku przeci¹gania siê takiego stanu rzeczy mo¿e popaæ w pu³apkê bezrobocia d³ugotrwa³ego ze wszystkimi jego konsekwencjami.

Wraz z wprowadzaniem w polskiej gospo- darce zasad rynkowych pojawi³o siê bezrobocie zjawisko spo³eczne w powojennej historii Polski zupe³nie nowe. Wpro- wadzi³o ono znaczny niepokój wród Polaków, czêsto zaskakiwanych dowiad- czaniem utraty pracy, dotychczas gwa- rantowanej przez pañstwo. W pierwszych latach gospodarki rynkowej doæ powszechna by³a bezradnoæ wobec poszukiwania pracy, a proste dzia³ania zwi¹zane z jej poszukiwaniem stanowi³y powa¿- ny, czêsto niemo¿liwy do rozwi¹zania problem. Z czasem wypracowane i za- adaptowane zosta³y sposoby walki z bezrobociem, co przyczyni³o siê do umo¿li- wienia licznym bezrobotnym pozyskania zatrudnienia. Wy³oni³a siê jednak¿e spo- ra grupa osób, których czas braku kon-

taktu z prac¹ zawodow¹ wyd³u¿y³ siê do wielu miesiêcy, z czasem równie¿ do lat.

Bezrobotni ci maj¹ najwiêksze k³opoty z pozyskaniem pracy. Stanowi¹ oni znaczny odsetek bezrobotnych. Podobna sytuacja ma te¿ miejsce w innych krajach, równie¿ wysokorozwiniêtych. D³ugotrwale bezrobotni, podobnie jak i bezrobotni w ogóle, nie stanowi¹ jednorodnej grupy, której cz³onkowie podlegaliby tym samym prawid³owociom, tote¿ analizy w tym zakresie wymagaj¹ uwzglêdnienia indywidualnych ró¿nic pomiêdzy nimi.

Bezrobocie jest przedmiotem zaintereso- wañ na gruncie ró¿nych dyscyplin wiedzy. Najczêciej wi¹zane jest z ekonomi¹, w obrêbie której postrzegane jest przed- miotowo (Jura-Krawczyk: 2000, s. 38).

Socjologowie rozpatruj¹ je z punktu wi- dzenia spo³ecznych nastêpstw dowiadczania braku pracy (Socjologia: 1999, s. 17). Pedagodzy zajmuj¹ siê bezrobociem pod k¹tem przygotowania ludzi do w³aciwego pokierowania swoj¹ karier¹ zawodow¹ oraz do radzenia sobie z brakiem pracy, a tak¿e pod k¹tem w³aciwego wzoru osobowego bezrobotnego ro- dzica (Furmanek: 2008, Wo³k: 2009). Dla polityków spo³ecznych bezrobocie stanowi jednoczenie zjawisko i ród³o problemów socjalnych. Bezrobocie znajduje siê rów- nie¿ w krêgu zainteresowañ psychologów z uwagi na powa¿ne nastêpstwa psychicz- ne pozostawania bez pracy (Bañka: 1995, Ratajczak: 2007).

Niezale¿nie od ró¿nych podejæ i interpretacji mo¿na mówiæ o bezrobociu jako o zjawisku spo³eczno-gospodarczym i jako o sytuacji dowiadczanej przez jednost-

(24)

1

kê. W pierwszym przypadku jest przedmiotem zainteresowania ekonomistów, socjologów, politologów i polityków, w drugim zajmuj¹ siê nim g³ównie psycholo- gowie, politycy spo³eczni i pedagodzy.

Poradnictwo zawodowe adresowane do osób bezrobotnych wymaga uwzglêdnia- nia obu przypadków, przy czym pierwszy z nich jest wa¿ny z uwagi na zrozumienie jego z³o¿onoci i stanowi uwarunkowania bezrobocia dowiadczanego w wymiarze jednostkowym, prze¿ywanego przez po- szczególnych ludzi.

Bezrobocie nie mo¿e byæ jednoznacznie interpretowane i klasyfikowane, ma bowiem ró¿ne oblicza i prowadzi do ró¿nych nastêpstw.

Wraz z wyd³u¿aniem siê czasu pozostawania bez pracy ponad rok czasu mówi- my o bezrobociu d³ugotrwa³ym okrela- nym jako chroniczne. W wiêkszoci przy- padków na skutek ró¿nych okolicznoci i uwarunkowañ osoba, która na d³u¿ej po- zostanie w gronie bezrobotnych wchodzi w rolê niepracuj¹cego i identyfikuje siê z ni¹, co sprawia, ¿e stan ten staje siê jej bli¿szy i pozornie bezpieczniejszy ni¿ podjêcie zatrudnienia. Jakkolwiek wiêc o d³ugotrwa³ym bezrobociu mówimy kie- ruj¹c siê kryterium czasu, to jednak odnosi siê to do interpretacji ekonomicznej, natomiast subiektywnie d³ugotrwa³e bezrobocie jest stanem samowiadomoci jednostki prowadz¹cym do samokonsty- tuowania swojego statusu. Wraz z tym maj¹ miejsce liczne konsekwencje zarów- no o charakterze spo³ecznym, ekonomicz- nym jak i jednostkowym, indywidualnym.

W literaturze definiuje siê bezrobocie d³u- gotrwa³e jako pozostawanie bez pracy, pomimo woli jej podjêcia, w okresie d³u¿- szym ni¿ 12 miesiêcy (G³êbicka: 2001, s. 91). Bezrobocie d³ugotrwa³e ma wiêc miejsce wówczas, gdy bezrobotny poszukuje zatrudnienia przez 12 miesiêcy lub d³u¿ej (OECD, Employment Outlook, Pa- ris 2000). Nale¿y dodaæ, ¿e poszukuje go bezskutecznie, niekiedy jedynie markuj¹c poszukiwania. Mieczys³aw Kabaj zwraca uwagê, ¿e bezrobocie d³ugotrwa³e wy- stêpuje w dwóch podstawowych formach:

W formie ci¹g³ej pozostawania bez pracy i poszukiwania jej przez okres 12 miesiêcy lub d³u¿ej,

W formie bezrobocia wielokrotnego, które w okresie kilku lat trwa ³¹cznie d³u¿ej ni¿ 12 miesiêcy (Kabaj: 2001, s. 9).

Autorzy raportu na temat d³ugotrwa³ego bezrobocia zwracaj¹ uwagê na niejedno- znacznoæ pojêcia bezrobocie d³ugotrwa-

³e wynikaj¹c¹ z ró¿nic definicyjnych.

Wskazuj¹, ¿e prowadzi to do ró¿nych sposobów kwalifikowania osób, których ono dotyczy i w lad za tym do ró¿nic zarówno w przedstawianych danych ilo-

ciowych, jak i w dostêpie do wiadczeñ adresowanych do d³ugotrwale bezrobotnych.

Okres pozostawania bez pracy mo¿e byæ ró¿ny, przy czym czas pozostawania bez pracy znacz¹co ró¿nicuje bezrobotnych.

Ludzie pozbawieni pracy d³u¿ej ni¿ 1 rok ró¿ni¹ siê od ludzi przejciowo bezrobotnych. Po pierwsze, nastêpuje swoista profesjonalizacja statusu bezrobotnego,

(25)

czyli bezrobocie staje siê w coraz wiêk- szym stopniu sposobem ¿ycia. Po wtóre, aktywizacja bezrobotnych d³ugookreso- wych jest znacznie trudniejsza ni¿ bezrobotnych krótkookresowych (Kabaj: 1995, s. 23). Osoba, która dowiadcza braku kontaktu z prac¹ zawodow¹ przez okres przekraczaj¹cy 1 rok tak dalece redukuje swoje kompetencje pracownicze, ¿e jest bardzo ma³o prawdopodobne, ¿e odzyska pe³n¹ zdolnoæ do pracy. Inwestowanie w takiego pracownika jest inwestycj¹, któ- ra mo¿e siê nigdy nie zwróciæ. Niestety, im d³u¿szy jest okres braku kontaktu z pra- c¹, tym wiêksze jest zagro¿enie, ¿e bê- dzie on trwa³ dalej, przeci¹gaj¹c siê niekiedy na lata. Wraz z wyd³u¿aniem siê okresu bezrobocia kompetencje zawodowe i motywacja do pracy coraz bardziej siê os³abiaj¹ i zostaj¹ zdominowane przez coraz bardziej umacniaj¹ce siê czynniki negatywne zarówno o obiektywnym jak, i subiektywnym charakterze. Oczywicie udzia³ ka¿dego z nich ma charakter indywidualny, podobnie jak ich si³a i wp³yw.

Bezrobocie d³ugotrwa³e zwane bezrobociem chronicznym stanowi znaczny udzia³ w ogólnym bezrobociu. Ilustruje to poni¿- sze zestawienie.

Jak wskazuj¹ dane zawarte w powy¿szej tabeli bezrobocie d³ugotrwa³e stanowi³o nieprzerwanie od pocz¹tków gospodarki

rynkowej znacznie powy¿ej 40% wszystkich bezrobotnych. W marcu 2009 roku odsetek bezrobotnych pozostaj¹cych bez pracy przez okres d³u¿szy ni¿ 12 miesiê- cy wynosi³ 44,3% ogó³u bezrobotnych.

By³o to 782,4 tys. Osób z ró¿nych powo- dów nie wykonuj¹cych czêsto od lat ¿ad- nej pracy zawodowej.

D³ugotrwa³e bezrobocie jest najbardziej zagra¿aj¹cym dla dowiadczaj¹cej go jednostki, tote¿ wymaga aktywnego prze- ciwdzia³ania zarówno ze strony samej jednostki, jak te¿ ze strony spo³eczeñstwa i pañstwa. Jeli bowiem wzi¹æ pod uwa- gê znaczne redukowanie siê potencja³u zawodowego jednostki, powinno siê pod- j¹æ wszelkie mo¿liwe kroki, aby nie dopu-

ciæ do przeci¹gania siê okresu pozostawania bez pracy. Z tego wiêc powodu szczególn¹ uwagê nale¿y zwróciæ na wspieranie osób zagro¿onych bezrobociem d³ugoterminowym. Nale¿¹ do nich g³ównie osoby starsze, m³odzie¿, kobiety, mieszkañcy wsi i ma³ych miasteczek, osoby o niskim poziomie wykszta³cenia oraz legitymuj¹cy siê zawodami nierynkowymi.

Potêgowanie siê zagro¿enia bezrobociem d³ugoterminowym wystêpuje w przypadku osób, które nale¿¹ równoczenie do kilku wymienionych powy¿ej grup ryzyka, np. niewykszta³cony, nie maj¹cy zawodu mieszkaniec wsi w starszym wieku.

Tabela 1. Bezrobocie d³ugookresowe na tle bezrobocia ogó³em w Polsce w latach 2000-2005

Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 03. 2009

Bezrobocie d³ugookresowe [%] 44,7 48,3 51,2 52,5 52,2 50,2 44,3

ród³o: Opracowanie w³asne

(26)

(27)

Osoba d³ugotrwale bezrobotna jako klient oporuj¹cy