Przegląd Chemiczny : organ Związku Inżynierów Chemików R.P., Polskiego Towarzystwa Chemicznego i Związku Chemików Polskich, 1939.06 nr 6

Rok III.

PRZEGLĄD CHEMICZNY

organ

Zwiqzku Inżynierów Chemików R. P.

o r a z

P o l s k i e g o T o w a r z y s t w a C h e m i c z n e g o i Z w i q z k u C h e m i k ó w P o l s k i c h

m i e s i ę c z n i k

/ . %

ZJAZD SEKCJI FACH. PRZEM.

ORGANICZNEGO Z. I. CH. R. P.

p o ś w i ę c o n y

M A S O M

P L A S T Y C Z N Y M

o r a z

I N N E A R T Y K U Ł Y

L i

Nr 6

w ó w

R e d a k c j a

A d m in is t r a c ja P o l i t e c h n i k a

„ H U T A P O K Ó J "

Śl q s k i e Z a k ł a d y G ó r n i c z o - H u t n i c z e

S p ó ł k a A k c y j n a w K a t o w i c a c h

p o leca stale w yrobu Huty Baildon:

wysokosprawne stale narzędziowe:

s t a l e s z y b k o t n ą c e s t a l e n a r z ę d z i o w e s t o p o w e s t a l e m a t r y c o w e s t a l e n a r z ę d z i o w e w ę g l o w e

wysokogatunkowe stale konstrukcyjne:

s t a l e c h r o r a o w o - n i k l o w e stale c h r o m o w o - m o l i b d e n o w e

s t a l e z a w o r o w e

s t a l e n i e r d z e w n e s t a l e k w a s o o d p o r n e s t a l e o g n i o o d p o r n e

ż e l a z o A r m c o

s t a l a u t o m a t o w ą

s t a l e r e s o r o w e

s t a l e w ę g l o w e d o u l e p s z a n i a

wysokogatunkowe stale specjalne:

s t a l e n a m a g n e s y t r w a ł e s t a l e na rd ze n ie e le ktro m a g n e só w s t a l e n i e m a g n e t y c z n e s t a l n i e ś ć i e r a l n ą m a n g a n o w ą d r u t y i t a ś m y o p o r o w e d r u t y d o s p a w a n i a a c e t y l e ­ n o w e g o i e l e k t r y c z n e g o W ie rtła d o m e ta lu — m etal tn ą c y „B a ild o n it" — e le k tro d y p o w lekane d o spa­

w an ia e le k try c z n e g o — r u r k i sta lo w e spawane i ciągnione — b e dn a rkę zim no w alco w an ą — o d le w y ze sta li nieścieralnej, kw a so o d p o rn e j i o g n io o d p o rn e j — o d k u c ia — m a try c e — w a ły w y k o rb io n e — stal g rz e b ie n io w ą do zb ro je n ia be ­ to n u — ła ń c u c h y — p iły — ło p a ty — ku le i cylpe p sy ze stali specjalnych.

S Z C Z E G Ó Ł O W E K A T A L O G I I O F E R T Y N A Ż Ą D A N IE .

o A e t y

Z e b ra n ie od czyło w o - dyskusyjne, pośw ięeone zagadnieniu mas plastycznych i dziedzin pokrew nych zo rg a n izo w an e p rze z Sekcję Fachowg Przem. O rg . Z . I. Ch. w K ato w icach dnia 11. X II. 1 9 3 8 r.

Dr J. POCHWALSKI: Tworzywa sztuczne i ich rola w gospodarce surowcowej Inż. M. GROCHOWSKI: Tworzywa plastyczne i ich znaczenie gospodarcze

i techniczne . . . . . . . . . .

Inż. B. GIZIŃSKI: Produkcja fenoli . . . . . . .

Dyskusja . . . . . . . . . . . .

Inż. A. M ERAYIGLIA C R IV E L L I: Tworzywa sztuczne oparte na kazeinie Inż. S. BLADO W SKI: Zastosowanie produktów syntetycznych w przemyśle

kablowym . . . . . . . . . . .

Inż. L. BORNSTEIN: Żywice fenoiowo-formaldehydowe i tworzywa na nich

oparte w elektrotechnice . . . . . . .

Dyskusja . . . . . . . . . . .

B. JAESCHKE: Żywice sztuczne jako podstawa nowoczesnych powłok

ochronnych . . . . . . . . . .

Dyskusja .

Inż. T. R A B E K : Kauczuk jako surowiec chemiczny .

Dyskusja . . . . . . . . . . . .

Inż. K. C Y B U LS K I: Charakterystyka i możliwości polskiego przemysłu ży­

wicznego . . . . . . . . . . .

Inż. S. STASIKOWSKI ^ Ekstrakcja karpiny smolnej trójchloroetylenem .

Dyskusja . . . . . . . . . . . .

Ogólne wnioski . . . . . . . . .

Prof. A. D O R A BIALS KA: Dwadzieścia lat chemii fizycznej w Polsce Dr E. ER D H EIM : Kilka uwag o badaniu aktywności ziem odbarwiających Dr E. E R D H EIM : Siła odbarwiania a skład chemiczny aktywowanych ziem

odbarwiających . . . . . . . . .

Dyr. HOLLAND-M ERTEN: Technika próżni . . . . . Bezpieczeństwo i Higiena Pracy:

Inż. Z. P IŁ A T : Urządzenia zapobiegające rozpylaniu sproszkowanych substan­

cji chemicznych przy pakowaniu do beczek i worków

Wiadomości bieżące . . . . . . . . . .

Przegląd literatury . . . . . . . . . .

Notatki bibliograficzne . . . . .

Biuletyn informacyjny literatury zagranicznej . . . . . .

Przegląd patentów polskich . . . . . . . . .

Zjazdy i wystawy . . . . . . . . . .

Komunikaty . . . . . . . . . . .

Podstawy Inżynierii Chemicznej — W. L. Badger i W. L. McCabe

A r k u s z d r u g i i tr z e c i.

W IADOMOŚCI PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO organ Związku Przemysłu Chemicznego R. P.

Rok X IV . N r 9, 10.

428

430 433 434 440 444

447 451 455 461 463 468 468 473 474 476

476 482

486 488

490 492 494 497 498 500 502 504

'f o O , ^

/f* V * P F E IF F E R A P O M P Y (/nr W Y S O K O P R Ó Ż N IO W E ^{D . R. P.}

D z ie ln o ś ć s s a n ia 1 - 3 0 0 m3/g o d z . P ró ż n ia 0,1 -0 ,0 0 0 0 0 1 m m H g . 5 0 ró ż n y c h ły p ó w

N o w o ś ć d la la b o ra to riu m

P o m p y » L a b o v a c «

^.

^.

^.

z m o to re m u n iw e rs a ln y m , k u rk ie m na ró ż y ssqce|, u p ro s zc zo n a z m ia n a o le jó w .

P ró ż n ia 0 ,0 5 m m H g. C iś n ie n ie 1 a tm . D zie ln o ść ssania 2 —4 m 3/g o d z.

ARTUR PFEIFFER. WETZLAR C98

F A B R Y K A C H E M I C Z N A Gazowni Miejskiej m.st.Warszawy

P R O D U K U J E I P O L E C A Kwasy karbolowe surowe od

20°/0 do 75 /„

Fenol krystaliczny Krezol jasny 100°/0 Ksylenole

Kwas karbolowy 99/100°/0 ciemny Smołę preparowaną

Smołę destylowaną Smoły drogowe Pak

Zaprawę smołową Lepnik smołowy

Lepnik smołowy z kalafonią Lakier bitumiczny (do żelaza) Emulsję smołową pyłochłonną Olej antracenowy

Olej kreozotowy (impregnacyjny) Benzol oczyszczony 90°/o

Olej płuozkowy Benzol surowy

Olej opałowy Toluen teolrn. czysty

Olej smołowy Frakcję toluolową

Karbolineum Ksylen teohn. czysty

D y re k c ja G a zo w ni M iejskiej m. st. W a rs z a w y ul. K re d y to w a 3. T e le fo n 665-90.

K i e r o w n i c t w o F a b r y k i C h e m i c z n e j ul. D w o rs k a 25. T e le fo n 600-12.

B i u r o S p r z e d a ż y F a b r y k i C h e m i c z n e j ul. D w o rs k a 25. T e le fo n 604-78.

Lizo!

Kreolinę Krezolan sodu Benzen techn. czysty

Benzol podwójnie rektyfikowany

Frakcję ksylolową Benzol motorowy Benzol ciężki

SoNent-Naftę oczyszczoną

„

surową I

n r v H

Naftalinę sublimowaną

Amoniak 0,910 chemicznie czysty

„ 0,910 techniczn. czysty

0,910 nieoczyszczony

„ 0,920 techniczn. czysty

„ 0,960 techniczn. czysty Amoniak skroplony 100°/0 Siarczan amonu

Czyścik ■ — płyn do czyszczenia szkła i metali.

ZJEDNOCZONE ZAKŁADY MATERIAŁÓW W Y B U C H O W Y C H I A Z O T U Sp. Akc.

W Ł A Z I S K A C H — G O R N Y C H

D y r e k c j a : Ł a z is k a — G ó rn e G /S l.

T e l e f o n y : G ó r n ś l . S i e ć A u t . 213-54 i 213-55.

A d re s te le g r.: „ Z j e d n o c z o n e “ Łaziska — G órn e . W y t w ó r n i e : M a te ria łó w W y b u c h o w y c h — Łaziska — G órne, st. ko l. B ra d a G /S l.

A z o tu , tlenu, u tw a rd z a ln ia o le jó w zw ie rzę cych i ro ś lin n y c h — W y ry , st. kol. Łaziska.

L O N T Ó W — J A W O R Z N O , S T . K O L . J A W O R Z N O .

2 M {Ł M ¥

HUTA

ZGODA

W s z e lk ie g o ro d z a ju u rz ą d z e n ia i a p a r a ty d la p rze m y s łu ch em ic zn e g o .

Z a p y t a n ia p ro s im y k ie r o w a ć p. a .:

W y d z ia ł S p r z e d a ż y W y ro b ó w H u ty Z g o d a , W s p ó ln o ta In te re s ó w , K a to w ic e , K o ś c iu s zk i 3 0 .

W S P Ó L N O T A I N T E R E S Ó W K A T O W I c g

APARATY I U R Z Ą D Z E N I A C H E M IC Z N E

C Y J N E , U G N IA T A R K I, P R Z E - T Ł O C Z K I, D O U B E L F O N Y , M IS Y Z Ż E L IW A K W A S O - L U G O - LU B O G N IO O D P O R N E G O .

I N N E D Z I A Ł Y P R O D U K C J I :

MASZYNY i URZĄDZENIA PRAL­

NICZE, MŁYNARSKIE, TURBINY WODNE, KOTŁY, RADIATORY DO CENTR. O G R ZEW AN IA ,

O D L E W Y Ż E L I W N E . Szczegóły w prospektach Z A K Ł A D Y P R Z E M Y S Ł O W E ... . " ' ' ~ T ~ —

S T .W E IG T S . A.

--- : Ł Ó D Ź , U L . S E N A T O R S K A 7 /9

Z a r z ą d M i e j s k i w R a d o m i u

o g ł a s z a k o n k u r s

na stanowisko kierownika Miejsk. Zakładu Badania Żywności

O d k a n d y d a ta w ym a g a n e je s t:

1. posiadanie o b y w a te ls tw a polskiego,

2. d y p lo m inżyniera, d o k to ra w zgl. m agistra chem ii, 3. p ra k ty k a z d z ie d z in y badania żyw ności,

4. n ie p rz e k ro c z o n y 40 ro k życia.

D o podania dołączyć należy o ry g in a ły w zglę d nie u w ie rz y te ln io n e od pisy d o k u m e n tó w , stw ie rd za ją cych pow yższe k w a lifik a c je oraz

a) w łasnoręcznie napisany życiorys,

b) d o k u m e n t stw ierd za jący stosunek do w ojska,

c) ś w ia d e ctw o z d ro w ia w yda n e przez lekarza urzędow ego.

Do pow yższego stanow iska p rzyw ią za ne jest w y n a g ro d z e n ie o d pow iadające V II-e j g ru p ie szcz.a w g u s ta w y z dn. 9 X . 1923 r. (D z. U. R. P. N r 116, poz. 924) w ra z z późniejszym i zm ianam i oraz 5°/o-owy d o d a te k sam orządow y.

S ta n o w isko do objęcia od 1 lipca 1939 r.

O fe rty składać należy w n ie p rze kracza ln ym te rm in ie do dn. 25 czerw ca 1939 r.

O fe r ty nie uw zględnione pozostaną bez o d p o w ie d z i.

S Ą C Z K I B Ł O N O W E

według prof. Zsigmondy’ego każdej wielkości pór dla roztworów wodnych i cieczy organicznych APARATURA SĄCZKÓW BŁONOWYCH dla

Sączenia i elektrosączenia dializy i elektrodializy Osmozy i elektroosmozy, KATALIZATO R Y NA Ni, Pt, Pd do hydrowania olejów i tłuszczów.

Membranfilter Gesellschaft Sartorius-Werke A. G.

G ö t t i n g e n (Niemcy)

Ż ą d a jc ie p ro s p e k tó w „ F i l i “ .

^ W y łą c z n e p rz e d s ta w ic ie ls tw o na P o ls k ę :

[ FFillFI CHI

, ILU ILL lilii

TCUECBAMV:jOŁÓW"STRZYBNICASTRZYBNICĄ, W OJ. ŚLĄSKIE

Pompy odśrodkow e

dla p rz e m y s łu c h e m ic z n e g o z m ateriałów kwasoodpornych

i ebonifowane

d o s ta rc z a F a b ry k a M a s z y n

Karol Ochsner i Syn

Bielsko

HUTA SZKŁA

Inż. W ładysława Skrzypińskiego

w N I E B O R O W I E

S ta cja k o le jo w a N IE B O R Ó W -P o c z ta B E Ł C H Ó W - T el. 2

SZKŁO BIAŁE, ORANŻOWE, PÓŁBIAŁE I ZIELO N E : BUTELKOWE, APTECZNE, DROGERYJNE, BALONY, RURKI I T. P.

Z q rz q d : W arszaw a, sk. p. 4 6 0 .

T o w a rz y s tw o P rz e tw o ró w D rz e w n y c h

„ J A R O T"

R u d n i k n/ S a n

e

D z ie r ż a w c a P rz e m y s ł C h e m ic z n y „ B O R U T A"

N ajw yższej jakości

T E R P E N T Y N A

K A L A F O N I A

w e w s z y s t k i c h

g a t u n k a c h .

Węgiel aktywny chłonny i odbarwiający B e z w o d n i k k w a s u o c t o w e g o 96°/o

C h l o r e k s i a r k i j a s n y

D w u e ł y l o a n i l i n ę E t y l o a n i l i n ę E t y l o b e n z y l o a n i l i n ę D w u c h l o r o e t a n

C h l o r h y d r y n ę e t y l e n u

w y r a b i a i d o s t a r c z a :

W y tw ó r n ia W ę g la Aktywnego

S k a r ż y s k o - K a m i e n n a 2.

Towarzystwo Z akład ó w C h e m i c z n y c h

„S TR E M " ^{Sp. Akc.}

W a r s z a w a , ul. M a z o w i e c k a Nr 7.

T e l e f o n y N r . : 6 3 5 -3 6 , - 5 8 4 -3 0 , - 3 0 3 -2 0 ,

u r u c h o m i ł o n o w e d z i a ł y p r o d u k c j i :

KLEJU PEREŁKOWEGO (najoszczędniejsza dla konsumenta i najwygodniejsza w uży­

ciu postać kleju), OLEJU KOPYTKOW EGO

OLEJU K O STNEG O

STEARYNIANuW = cynku (kosmetyczny i techniczny), magnezu (kosmetyczny)

glinu, wapnia, chromu, ołowiu,

stearooleatu glinu.

Rok III czerwiec 1939 Nr 6

P R Z E G L Ą D C H E M I C Z N Y

o rg a n

Z w i q z k u I n ż y n i e r ó w C h e m i k ó w R. P.

o r a z

P o l s k i e g o T o w a r z y s t w a C h e m i c z n e g o i Z w i q z k u C h e m i k ó w P o l s k i c h

Komiteł Redakcyjny:

Kazimierz,

Alicja,

i

Jerzy,

~ G i z i ń s k i

Bronisław,

Kazimierz,

Bohdan,

Tadeusz,

Roman,

Bogusław,

Stanisław,

Stanisław,

Kazimierz,

Zbigniew-

Zebranie odczyłowo-dyskusyjne, poświęcone za­

gadnieniu mas plastycznych i produktów wyjścio­

wych, żywic naturalnych i sztucznych oraz lakie­

rów, farb i dziedzin pokrewnych, zorganizowane przez Sekcję Fachowg Przem. Org. Z. I. Ch. R. P-

w Katowicach dnia 11. XII. 1938 r.

In ż . J . B o ja n o w s k i: Z a g a ja ją c 3-cie w 1938 r o k u ¡przez S e kcję F a chow ą P rz e m y s łu O rg a n ic z ­ nego zorganizow a ne zebranie, pośw ięcone t y m r a ­ zem za g a d n ie n iu mas p la s ty c z n y c h i p ro d u k tó w w y jś c io w y c h , ż y w ic n a tu ra ln y c h i sztu czn ych oraz la k ie ró w ! fa r b i d z ie d z in p o k re w n y c h , m ożna b y -celem p o d k re ś le n ia w ażności te m a tu s ch a ra k­

te ry z o w a ć go sło w a m i In ż. Tadeusza B rz o z o w s k ie ­ go i In ż . S ta n is ła w a B la d o w skie g o k tó re p rz y to ­ c z y li na p o czą tku -swego r e fe ra tu p t. M a te r ia ły s y n te ty c z n e w b u d o w ie k a b li i p rze w o d ó w e le k ­ try c z n y c h (P rze g lą d E le k tro te c h n ic z n y 1938 str.

176), a m ia n o w ic ie :

,,W te c h n o lo g ii chem icznej p rz e ż y w a m y obec­

n ie g w a łto w n y ro z w ó j jednego z d z ia łó w s yn te zy o rg a n iczn e j — w y ro b u mas sztucznych, k t ó r y ro z ­ m achem sw yim p rz y p o m in a okres szybkiego w z ro ­ s tu p r o d u k c ji b a rw n ik ó w s y n te ty c z n y c h w d r u ­ g ie j p o ło w ie u b iegłe go stulecia. J a k w te d y ta k i obecnie zaczęło się od n a śla d o w a n ia p ro d u k tó w n a tu ra ln y c h , w k r ó t k im je d n a k czasie okazało się, iż o trz y m a n e d ro g ą s yn te zy p ro d u k ty n ie ty lk o d o ró w n u je s w o im p ie rw o w z o ro m , lecz je pod w ie ­ lo m a w z g lę d a m i p rz e w y ż s z a ją “ .

R o zw ó j p rz e m y s łu mas sztucznych w Polsce na skalę fa b ry c z n ą m a za sobą za le d w ie k ilk a la t

p ra cy. Je że li te n d z ia ł n a b ie ra i u nas ró w n ie ż w ła ściw e g o m u rozm achu, to n a jp ra w d o p o d o b n ie j zaw dzięcza on ternu, że z n a la zł od samego począt­

k u d la swego ro z w o ju p ra w d z iw ie p rz y c h y ln e i tw ó rc z e w a ru n k i, k tó re są niezbędne i konieczne, aby każda d zie d zin a p rz e m y s łu m o g ła n a le ż y c ie rozrastać się i n a b ie ra ć o d p o w ie d n io zdrow ego p o ­ stępu.

P o w ra ca ją c -obecnie do naszego p o rz ą d k u dziennego, n a le ży p o d k re ś lić , że m im o iż p ro g ra m naszego ze b ra n ia je s t dość o b fity i b ędziem y m u ­

s ie li w y ka za ć dużo u m ie ję tn o ś c i o rg a n iz a c y jn e j i tre ściw e g o w d y s k u s ji w y p o w ia d a n ia się, to je d ­ n a k podane r e fe ra ty n ie w y c z e rp u ją w o g ó ln y c h zarysach całości zagadnienia.

N a le ża ło b y m ia n o w ic ie w k r ó tk ic h re fe ra ta c h u w z g lę d n ić także te m a ty ja k np.:

1. W y ró b mas s y n te ty c z n y c h , o p a rty c h na k a z e in ie ( g a la lt, k a lo lit, la k t e lit ) .

2. W y ró b mas s y n te ty c z n y c h o p a rty c h na m o c z n ik u (a m in o p la s ty ).

3. W y ró b m as s y n te ty c z n y c h , o p a rty c h na p o ch o d n ych ce lu lo zy.

4. P ro d u k c ja k a z e in y w Polsce.

5. S ynteza m ocznika.

S tr. 428 Przegląd Chem iczny N r 6

6. P ro d u k ty o p a rte na p o ch o d n ych p o lis ty - ro lu , p o lia k r y lu , p o liw in y lu itp .

7. P rz e m y s ł la k ie rn ic z y w Polsce itp .

N a le ż y przypuszczać, że w y m ie n i one zagad­

n ie n ia dadzą się w m ia rę p o trz e b y przez S ekcję u zu p e łn ić.

K ończąc ty m i s ło w y zagajenie dzisiejszego zebrania, p o z w o liłb y m sobie w im ie n iu S e k c ji F a ­

chow ej P rz e m y s łu O rganicznego serdecznie p o ­ d zię ko w a ć za w ło żo n e t r u d y P anom P re le g e n to m z prośbą o dalszą z S ekcją w spó łp ra cę oraz także pow litać w s z y s tk ic h ta k lic z n ie p rz y b y ły c h p rz e d ­

D r J E R Z Y P O C H W A L S K I

s ta w ic ie li n a u k i i p rz e m y s łu , a także C zło n kó w Z w ią z k u z ko le g ą prezesem D y r. D r B. Rogą n ą czele.

N a przew odniczącego zebrania p o p ro s iłb y m k o l. In ż. B. G iz iń skie g o prezesa Z w . In ż. Chem.

R. P. na O krę g Ś ląski.

P. In ż. B. G iz iń ś k i p r z y w ita ł w s z y s tk ic h obec­

n y c h w im ie n iu O k rę g u Śląskiego i za p ro s ił do s to łu p re z y d ia ln e g o k o l. In ż. K . C yb u lskie g o z Ch. I. B. i k o l. In ż. S. W ie rz b ic k ie g o , d y r. Oddz.

„L ig n o z y “ , K r y w a łd , po czym p rz y s tą p io n o do obrad.

Tworzywa sztuczne i ich rola w gospodarce surowcowej

M ó w i i pisze się dziś w ie le i n ie s te ty n ie za w ­ sze m ądrze, o p la n o w e j gospodarce i s a m o w y s ta r­

czalności, o in te rw e n c jo n iź m ie i a u ta rk ii. P o n ie ­ w aż słow a te w cią g u m o je g o r e fe ra tu p o w ta rza ć się będą w ie lo k ro tn ie , c h c ia łb y m z g ó ry zazna­

czyć, że w s z e lk ie łączące się z n im i te o rie i d o k ­ t r y n y e konom iczne są m i n a jz u p e łn ie j obce i że te m a t m ó j tr a k tu ję je d y n ie z p u n k tu w id z e n ia n ie u n ik n io n y c h p o trz e b m ilita r n y c h P o lski, u w a ­ żając w s z e lk i in te rw e n c jo n iz m i tz w . planow ość, ja k o z ło konieczne, narzucone n a m is tn ie ją c y m i dziś na ś w ie c ie , a szczególnie w naszym n a jb liż ­ szym sąsiedztw ie, w a ru n k a m i. Nasze położenie ge­

o g ra fic z n e i p o lity c z n e i im p e ria liz m p rz e m y s ło w y naszych sąsiadów zmusza nas do w y s iłk u p rz e k ra ­ czającego znacznie m o ż liw o ś c i ekonom iczne n a ­ szego p o k o le n ia . J e d n a k społeczeństw o p o ls k ie skie w o b lic z u a r m ii i je j p o trz e b s ta je z w a rte je d n o m y ś ln e i o fia rn e , je ś li chodzi o p o trz e b y p o d n ie sie n ia obro n n o ści k r a ju , jego s a m o w y s ta r­

czalności s u ro w c o w e j i p rz e m y s ło w e j. N ie m n ie j je d n a k to pod n ie sie n ie o bronno ści k r a ju m u si być p rze p ro w a d zo n e ja k n a jm n ie js z y m i o fia ra m i i ja k n a jle p ie j uzasadnione gospodarczo.

D zie d zin ą ta k ie g o u p rz e m y s ło w ie n ia , gospo­

d arczo n ie w ą tp liw ie uzasadnioną i zd o ln ą w a ln ie p rz y c z y n ić się do znacznego p o d n ie sie n ia sam o­

w y s ta rc z a ln o ś c i su ro w co w e j, je s t p ro d u k c ja tw o ­ r z y w sztucznych w Polsce. G ospodarkę s u ro w co ­ w ą, posiadającą znaczenie d la obronności k r a ju , w in n a cechować ja k n a jw ię k s z a zdolność ró żn o - ro d n y c h m o ż liw o ś c i w y m ie n n y c h i zastępczych w d z ie d z in ie w sze lkie g o ro d z a ju tw o r z y w o za­

sto so w a n iu p rz e m y s ło w y m . N ie w ie m , czy is tn ie je in n a jakaś d zie d zin a w y tw ó rc z o ś c i, k tó r a stw a rza pod t y m w zg lę d e m ró w n ie obszerne i ró w n ie k o ­ rz y s tn e m o żliw o ści. To też znaczenie silnego p rz e ­ m y s łu tw o r z y w sztu czn ych w id z ę n ie ty le w sa­

m e j m o ż liw o ś c i zastępow ania tego czy in nego p ro ­ d u k tu m a te ria łe m p la s ty c z n y m , ile przede w s z y s t­

k im w d aleko id ą c y c h m o żliw o ścia ch ta k ie g o p o ­ w ie d z ia łb y m „ v ir e m e n t“ w ra m a ch narodow ego b u d ż e tu surow cow ego. M o ż liw o ś c i te ob ra zu je n a m n a jle p ie j n ie słych a n a rozpiętość zastosowań tw o r z y w sztu czn ych w ro z m a ity c h dziedzinach.

Z je d n e j s tro n y p ro d u k u je się ze sztucznych m a ­ te ria łó w p la s ty c z n y c h np. z a k rę tk i do fla k o n ó w z p e rfu m a m i, a z d ru g ie j z zu p e łn ie podobnego m a te ria łu ca łą k a ro s e rię sam ochodową. G u z ik i, z a m k i b łyska w iczn e , n a s z y jn ik i, b ra n s o le tk i czy in n ą g a la n te rię , a jednocześnie p a n e w k i w a lc o w n i żelaza, t r y b y cich o b ie żn e w m aszynach i sam o­

chodach lu b łoża k a ra b in o w e .

B ogactw o m o żliw o ści, k tó re o b ra z u je n a m ta rozpiętość zastosowań pod w zg lę d e m w y m ia ro ­ w y m , c h a ra k te ru p rz e d m io tu , w y m o g ó w w y t r z y ­ m a ło ścio w ych , ro zm a ito ści zastępow anych tw o rz y w

itd ., daje plastyczne w y o b ra ż e n ie o znaczeniu tw o r z y w sztucznych d la g o sp o d a rki su ro w c o w e j za ró w n o w w a ru n k a c h is tn ie ją c y c h ograniczeń d e w iz o w o -w a lu to w y c h ja k i d la c e lo w e j gospo­

d a rk i w o je n n e j. M ożna śm ia ło pow iedzieć, że nie m a tw o rz y w a , k tó re b y ło b y pod w zg lę d e m sto­

sow alności b a rd z ie j, albo choćby ró w n ie „ p la ­ styczn e “ i „ g ię tk ie “ , ja k tw o rz y w o sztuczne. Z a ­ ra ze m — co ró w n ie ż n ie s ły c h a n ie u ła tw ia tę zm ienność i p rzystosow alno ść — ce ch u je je n a d ­ zw y c z a jn a ła tw o ś ć i p ro s to ta p rz e ró b k i, k tó ra w w ię kszości w y p a d k ó w u m o ż liw ia przejście z tw o r z y w in n y c h , -czy to m e ta lic z n y c h , c z y m i­

n e ra ln y c h , c z y też o rg a n iczn ych n a tu ra ln y c h , na tw o rz y w a p la s ty c z n e sztuczne, bez w ię k s z y c h in - w e s ty c y j, częstokroć n a w e t bez żadnych inw -esty- c y j p rz y zastosow aniu n o rm a ln y c h is tn ie ją c y c h ju ż urządzeń o u ży w a ln o ś c i w szechstronne j.

Co p ra w d a , m ó w im y tu o tw o rz y w a c h sztucz­

N r 6 Przegląd Chemiczny Str. 429

n y c h w te n sposób, ja k b y ro zch o d ziło się o je d e n ja k iś m a te ria ł. W rzeczyw isto ści, ja k zresztą w s k a z u je ju ż n a to lic z b a m noga, rozchodzi się 0 m a te ria ły bardzo s iln ie zróżn iczko w a n e zarów no pod w zg lę d e m s t r u k t u r y ja k i ch e m izm u . Do tw o r z y w sztucznych zalicza się przecież za ró w n o tw o rz y w a na p o d s ta w ie fe n o li i fo rm a lin y , ja k 1 p rz e tw o ry n a p o d sta w ie ro z m a ity c h e s tró w ce­

lu lo z y , p o lis ty ro l, k w a s p o lia k r y lo w y w z g lę d n ie m e ta k ry lo w y , ró żn o ro d n e pochodne w in y lo w e , ja k octa n i c h lo rk i, sztu czn y róg, pochodne i k o n d e n ­ s a ty m o c z n ik o w o -fo rm a lin o w e i w ie le jeszcze in ­ n ych . A je d n a k to w spólne tra k to w a n ie m a sw oje uzasadnienie, gdyż mimo', że c h a ra k te ry i w ła ­ sności poszczególnych tw o r z y w sztu czn ych n ie p o k ry w a ją się, a częściowo n a w e t rozchodzą się dość znacznie, m a ją je d n a k w ie le ze sobą w s p ó l­

nego.

O prócz m ożności zastępow ania tw o r z y w m e ­ ta lic z n y c h , m in e ra ln y c h czy też n a tu ra ln y c h orga­

n ic z n y c h tw o rz y w a m i p la s ty c z n y m i sztucznym i, is tn ie je jeszcze bardzo d a le k o idąca w ym ie n n o ść tw o r z y w sztu czn ych p o m ię d zy sobą. W w ie lu w y ­ padkach p rz e d m io ty m ogą b y ć w y ra b ia n e np. za­

ró w n o ze sztucznego ro g u , z mas fe n o lo w o -fo rm a - lin o w y c h , a c e tylo ce lu lo zy, ce lu lo id u , p o lis ty ro lu , pochod nych a k ry lo w y c h lu b mas m o czn iko w o - fo rm a lin o w y c h . D e c y d u ją c y m i w w y b o rz e m a te ­ r ia łu mogą być bardzo ro z m a ite p u n k ty w id ze n ia . M ogą to b y ć np. W zględy k a lk u la c y jn e , w z g lę d y w y g o d y i p ro s to ty p ro d u k c ji, w y g lą d u z e w n ę trz ­ nego, zastosow ania is tn ie ją c y c h urządzeń, w ła ­ sności w y trz y m a ło ś c io w e , cie p ln e lu b e le k try c z n e itp . Z p u n k tu w id z e n ia gosp o d a rki su ro w c o w e j is tn ie je w ię c zn o w u d a le ko idąca m o żliw o ść p la ­ now o ści zastosow ania tw o r z y w ze w z g lę d u na ic h ro z m a itą podstaw ę surow cow ą. Is tn ie je p rz y ty m n a ogół stosunkow o duża ła tw o ś ć p rze rzu ca n ia p ro d u k c ji z je d n e j bazy s u ro w co w e j n a in n ą np. s y n te tyczn e ż y w ic e fe n o lo w o - fo rm a lin o w e w y ra b ia się z. fe n o lu i fo rm a lin y , p rz y c z y m fe n o l może b yć o trz y m y w a n y ze s m o ły w ę g lo w e j lu b d ro g ą s y n te z y z b enzolu . W ra m a c h d alszych m o ­ ż liw o ś c i le ż y p rz y t y m synteza b e n zo lu z gazów zie m n ych . F o rm a lin a w y ra b ia n a je s t z, m e ta n o lu , k tó r y o trz y m y w a n y b y ć może ja k o p ro d u k t su­

chej d e s ty la c ji d re w n a , d ro g ą c a łk o w ite j s yn te zy lu b przez u tle n ie n ie m e ta n u . N ie k tó re m a te ria ły sztuczne o trz y m y w a n e b yć m ogą z a ce tyle n u , k t ó r y z n o w u w y ra b ia n y być może z k a rb id u lu b n p . z gazów z ie m n ych lu b k o kso w ych . P rz y k ła ­ d ó w ta k ic h m ożna b y p rz y to c z y ć jeszcze w ie le .

Z tego, co p o w ie d z ia łe m o znaczeniu i zale­

ta ch tw o r z y w sztu czn ych d la g o sp o d a rki p la n o w e j oraz dążeń sam ow ystarczalno ściow ych, n ie n a le ży je d n a k w ycią g a ć W niosku, że tw o rz y w a sztuczne

są tw o ra m i c ie p la rn ia n y m i, k tó ry c h r o z k w it spo­

w o d o w a n y został je d y n ie w p ły w e m sztucznego w y h o d o w a n ia pod osłoną ce ł o ch ro n n y c h i pod słońcem a u ta rk ii. D ążenia sa m ow ystarczalno ści s ta n o w iły niezaprzecza lnie p e w ie n bodziec dla ro z ­ w o ju zastosow ania i w y tw ó rc z o ś c i sztucznych tw o r z y w n a te re n ie N ie m ie c, jednakże bodaj jeszcze s iln ie js z y i z d ro w s z y ro z w ó j osiągnął p rz e ­ m y s ł tw o r z y w sztu czn ych w lib e ra ln e j i n ie o g ra ­ n iczo n e j pod w zg lę d e m w a lu to w y m czy s u ro w ­ c o w y m A n g lii. T a k i sam im p o n u ją c y ro zro st p rz e ­ m y s łu m a te ria łó w p la s ty c z n y c h d a je się zaobser­

w o w a ć także w A m e ry c e lu b np. w A u s tr a lii. D o ­ w o d z i to, że p rz e m y s ł m a te ria łó w p la s ty c z n y c h je s t p rz e m y s łe m z d ro w y m i gospodarczo uzasad­

n io n y m , n ie w y m a g a ją c y m o ch ro n y, lecz r o z w i­

ja ją c y m się doskonale w w a ru n k a c h ekonom icz­

nego lib e ra liz m u . N a le ż y s tw ie rd z ić to i p o d k re ­ ś lić ze s p e c ja ln y m naciskiem , gdyż znaczenie fa k ­ tu , że zw iększenie obronności k r a ju i s a m o w y s ta r­

czalności gospodarczej i s u ro w c o w e j sp o tyka się na p o lu sztucznych tw o r z y w ze z d ro w y m i ekono­

m ic z n ie te n d e n c ja m i ro z w o ju przem ysłow ego , że p o w s ta ł i ro z w ija się je d y n ie d z ię k i in ic ja ty w ie p ry w a tn e j, n ie e ta ty s ty c z n e j, n ie w spom aganej p rze z P aństw o, m a d la w a ru n k ó w p o ls k ic h zna­

czenie n ie z w y k le doniosłe.

P ew ne zastrzeżenia co do sto su n kó w p o ls k ic h m uszę t u je d n a k poczynić, n ie m ożna b o w ie m p o ­ m in ą ć fa k tu , że na ra z ie jeszcze n ie k tó re o k o lic z ­ ności p ro d u k c ji n ie p rz e d s ta w ia ją się u nas z p u n k tu w id z e n ia ekonom icznego k o rz y s tn ie . W w a ru n k a c h naszych is tn ie je d z is ia j m n ó stw o n ie n o rm a ln o ści, k tó re n ie z m ie rn ie u tru d n ia ją p ra ­ ce nad ro zb u d o w ą w y tw ó rc z o ś c i tw o r z y w sztucz­

n ych. R egulow a na i ograniczon a m ię d zyn a ro d o w a w y m ia n a d ó b r i ce n y d u m p in g o w e p o w o d u ją , ja k wszędzie ta k i w te j d ziedzinie , w ie le p e rtu rb a c ji.

N ie n o rm a ln ie w y s ó k ie są u nas przede w s z y s tk im ceny sam ych surow ców . T a k np. w c h w ili ro zp o ­ częcia p ro d u k c ji m a te ria łó w sztu czn ych w P o l­

sce cena fo r m a lin y w y n o s iła ok. 1,50 z ł za kg, podczas g d y jednocześnie w, N iem czech w y n o s iła ona 32 fe n ig i. M im o iż cena fo r m a lin y w Polsce obniżona została od czasu tego dość znacznie, je st ona w cią ż jeszcze w ie lo k ro tn ie Wyższa od ceny n ie m ie c k ie j. Podobnie, choć n ie co m n ie j ja s k ra ­ w ię , p rz e d s ta w ia się ró żn ica cen m ię d z y fe n o le m w Polsce i za granicą. P rz y p o ró w n y w a n iu cen n ie m ie c k ic h z p o ls k im i n a le ży p rz y ty m m ieć na uwadze, że o fic ja ln y k u rs m a r k i n ie m ie c k ie j n ie o d z w ie rc ie d la b y n a jm n ie j rzeczyw istego sto su n ku w a rto ś c i, g d yż fa k ty c z n ie m a rk a pod w zg lę d e m s iły k u p n a ró w n a je s t złotem u. K onieczne w n ie ­ k tó r y c h w y p a d k a c h i z n ie k tó ry c h w z g lę d ó w cła ochronne stw a rza ją , zwłaszcza d la w y tw ó r n i z a j­

Str. 430 Przegląd Chemiczny N r 6

m u ją c y c h m o n o p o listyczn e s ta n o w iska w k ra ju , sztucznie k o rz y s tn ą k o n iu n k tu rę i p row adzą do za sto ju w dążeniach do' zd o b ycia k o n k u re n c y jn o ­ ści n a r y n k u ś w ia to w y m .

S p o ty k a się często z u p e łn y b ra k zro zu m ie n ia w łasnego in te re s u i k ró tko w zro czn o ść po d w z g lę ­ dem k s z ta łto w a n ia cen w y ra b ia n y c h p ro d u k tó w . Z a ró w n o surow ce ja k i n ie k tó re tw o rz y w a sztucz­

ne są na s k u te k tego droższe w Polsce n iż za g ra ­ nicą, a z d ro w a dążność do w y ró w n a n ia cen k r a jo ­ w y c h z cenam i r y n k ó w ś w ia to w y c h n a p o ty k a na pow ażne tru d n o ś c i. In te re s u ją c y je s t np. nastę­

p u ją c y p rz y k ła d dobrze o b ra z u ją c y p anują ce u nas sto su n ki. Jedna z f i r m k ra jo w y c h , zapoznaw szy się za g ra n ic ą z p o w o d ze n ie m fu te ra łó w do o k u ­ la ró w p ra s o w a n y c h z m asy fe n o lo w o -fo rm a lin o w e j i znęcona d o b ry rh ic h w y g lą d e m , n ie o rie n tu ją c się p r z y t y m w e w łasnościach i c h a ra k te rz e m a ­ te ria łu , p o s ta n o w iła w p ro w a d z ić ic h w y ró b w P o l­

sce. M a s y fe n o lo w o -fo rm a lin o we, posiadające d o ­ sko n a łe w ła sn o ści w ro z m a ity c h zastosow aniach te ch n iczn ych , n a d a ją się w w ie lu w y p a d k a c h r ó w ­ n ie ż i do zastosow ania w g a la n te rii oraz do p rz e d ­ m io tó w u ż y tk u codziennego. Te o sta tn ie zastoso­

w a n ia uzasadnione są je d n a k t y lk o w ów czas, g d y w y p ro d u k o w a n e p rz e d m io ty są o d p o w ie d n io ta ­ n ie . T a k np. w s p o m n ia n e fu te r a ły do o k u la ró w zyśkać b y m o g ły duże pow odzenie, o ile cena ic h n ie p rz e k ra c z a ła b y jednego złotego. S to su n ko w o kru ch o ść m asy fe n o lo w o -fo rm a lin o w e j p o w o d u je m ia n o w ic ie , że p rz y ty m szczególnym zastosowa­

n iu m a te ria ł n ie w ą tp liw ie u s tę p u je pod w zg lę d e m trw a ło ś c i fu te ra ło m s k ó rz a n y m lu b te k tu ro w y m . P rzew yższać je może n a to m ia s t pod w zg lę d e m e s te ty k i w y g lą d u oraz ceny, je d n a k m n ie jsza

In ż. M IE C Z Y S Ł A W G R O C H O W S K I

Tworzywa plastyczne i ich

T w o rz y w a m i p la s ty c z n y m i n a z y w a m y p ro ­ d u k ty techniczne , ó trz y m y w a n e n a po d sta w ie sy n te z y o rg a n iczn e j lu b p rz e ró b k i chem icznej su­

ro w c ó w n a tu ra ln y c h . Co do n a z w y ogóln e j ty c h tw o rz y w , to ta n ie je s t w k r a ju jeszcze ustalona.

F ra n c u z i i A n g lic y n a z y w a ją je m a te ria ła m i p la ­ s ty c z n y m i -— N ie m c y tw o r z y w a m i sztu czn ym i.

P oniew aż n a jw a ż n ie js z ą cechą ty c h tw o r z y w je s t ic h plastyczność a c z k o lw ie k różnego ro d z a ju w ró ż n y c h stadiach, nazw a „ tw o r z y w a p la s ty c z ­ n e “ naszym zdaniem je s t ra c jo n a ln a i zgadza się z d u c h e m ję z y k a p o lskiego . N azw a „ m a te r ia ły “

trw a ło ś ć fu te r a łu zró w n o w a żo n a b yć m u s i odpo- w ie d b io n is k ą ceną. F irm a o k tó r e j m ow a, n ie o rie n tu ją c się, ja k ju ż w s p o m n ia łe m p o w y ż e j, w w łasnościach m a te ria łu , p rz y ję ła stosunkow o bardzo w y s o k ą cenę za w sp o m n ia n e fu te r a ły . N a s k u te k o b liczone j n a k r ó tk ą m e tę k a lk u la c ji z y ­ sku fu te r a ły te w sprzedaży d e ta lic z n e j koszto­

w a ły 5,— zł. N ie m ożna się d z iw ić , że im p re za ta sko ńczyła się c a łk o w ity m niepow o dzeniem . G d y b y n a to m ia s t fu te r a ły te sprzedaw ane b y ły po 80 groszy lu b m a k s im u m p o 1 zł, b y ły b y n ie ­ w ą tp liw ie u z y s k a ły spore pow odzenie. W y m a g a ­ ło b y to je d n a k s u m ie n n ie js z e j i na dalszą m etę ob liczo n e j k a lk u la c ji.

U z d ro w ie n ie ty c h s to s u n k ó w i 1 osiągnięcie r e n ­ to w n o ści p rz e m y s łu sztu czn ych tw o r z y w w P o l­

sce uzyska ć m ożna d o p ie ro drogą syste m a tyczn e j i żm u d n e j p ra c y na d sp row adzen iem cen p ro d u k ­ tó w w y jś c io w y c h i co za ty m idzie, odnośnych p rz e tw o ró w , do p o z io m u r y n k u św iatow ego , drogą system atycznego u ś w ia d a m ia n ia p rz e m y s łu p rz e ­ tw ó rcze g o i k o n su m e n ta je g o w y ro b u o w ła s n o ­ ściach i W a rto ści now oczesnych tw o r z y w p la s ty c z ­ n ych , o n o w y c h m o ż liw o ścia ch k o n s tru k c y jn y c h i p ro d u k c y jn y c h , ja k ie o,ne s tw a rz a ją i zapozna­

w a n ia ja k najszerszych w a rs tw społeczeństw a — a w szczególności te c h n ik ó w , in ż y n ie ró w i p rz e ­ m y s ło w c ó w — z k o rz y ś c ia m i, ja k ie przez ic h za­

stosow anie osiągnąć można. M ie jm y w ię c nadzieję, że d zisiejsze nasze z e b ra n ie o ta k o b fity m p ro g ra ­ m ie p rz y c z y n i się o ż y w io n ą d y s k u s ją do rozsze­

rz e n ia te j znajom ości, a ty m sa m ym do podnie sie­

n ia r o li sztu czn ych tw b r z y w w naszej gospodarce s u ro w c o w e j, a co za tym i id zie , ogólnego p ogoto­

w ia su ro w co w e g o P o ls k i.

znaczenie g o s p o d a rc z e i t e c h n i c z n e

je s t d la nas obcą, a n azw a „ tw o r z y w a sztuczne“

za w ie ra sama w sobie zaprzeczenie, g d yż tw o r z y ­ w o ja k o ta k ie je s t sztuczne, samo zaś sło w o „ t w o ­ rz y w o “ n ie je s t w y sta rcza ją ce do o k re ś le n ia r o ­ d z a ju p ro d u k tu technicznego.

Produkcja tworzyw plastycznych.

Ś w ia to w a p ro d u k c ja tw o r z y w p la s ty c z n y c h W ynosi obecnie ok. 250 000 t ro czn ie o w a rto ś c i ok. jednego m ilia rd a z ło ty c h p rz y p rz e c ię tn e j ce­

n ie 4 z ł za 1 kg. P ie rw sze m ie jsce z a jm u ją S ta n y Z jednoczon e A m e r y k i P ó łn o cn e j. D ru g ie m iejsce

N r 6 Przegląd Chemiczny S tr. 431

T a b e la 1.

P o d z i a ł t w o r z y w p l a s t y c z n y c h .

Tw orzyw a term opla- nitrocelulozow e

styczne Celulozowe acetylocelulozowe

inne

polibutadienow e poliw inylow e

Syntetyczne poliakrylow e

polichlorow in ylow e mieszane i inne

fenoplasty żyw ice lane

bez napelniaczy żywice do prasowania

am inoplasty żyw ice lane

miesz. do prasowania

T w orzyw a term icznie nieodwracalne

fenolow o-farm al-

napełn. organiczne

drobny proszek s k ra w k i

p ła ty

z napełniaczami

dehydowe

napełn. nieorgan.

p y ł w łókna s k ra w k i

karbemidowo-

napełn. organiczne

drobny proszek skra w ki

p ła ty form aldehydowe

napełn. nieorgan.

p y ł w łókna skra w ki T w orzyw a anilinow e bez napetniaczy

z napełniaczam i

kazeinowe w łókniste

T w orzyw a utwardzone form aldehydem

prasowane

skrobiowe

m ieszanki do prasowania prasowane żyw icach naturalnych

Tw orzyw a do praso­

wania oparte na : żyw icach bitum icznych

lepiszczach m ineralnych (szkło wodne, borany ołowiu, cement itd.)

p rz y p a d a N iem com . N a trz e c im zaś m ie js c u stoi A n g lia . N a to m ia s t ja k o e k s p o rte r N ie m c y w y s tę ­ p u ją n a p ie rw s z y m m ie jscu . W N iem czech siedem is tn ie ją c y c h obecnie d u ż y c h w y t w ó r n i now ocze­

snych tw o r z y w p la s ty c z n y c h p ro d u k u je ok. 4 000 t m iesięcznie, g d y w 1 Polsce is tn ie ją c e 2 duże i 1 m a ­ ła w y tw ó r n ie p ro d u k u ją łą czn ie ty lk o ok. 45 t m iesięcznie. N a g ło w ę o b y w a te la N ie m ie c p r z y ­ pada za te m ok. 5 k g tw o r z y w p la s ty c z n y c h ro c z ­ nie, g d y w Polsce za le d w ie 12 g ra m ó w . Co się t y ­ czy ilo ś c i is tn ie ją c y c h z a k ła d ó w p rz e tw ó rc z y c h tw o r z y w p la s ty c z n y c h , to obecnie N ie m c y p osia­

d a ją np. sam ych p ra s o w n i m ieszanek przeszło 1 200, g d y w Polsce m a m y za le d w ie 60 p ra so w n i.

T a k n ie k o rz y s tn y d la nas stosunek tłu m a c z y ć n a ­

le ż y n ie ty lk o s ła b y m u p rz e m y s ło w ie n ie m nasze­

go k r a ju , lecz w dużej m ie rze m a łą znajom ością lu b n ie ra z n a w e t c a łk o w itą n ie zn a jo m o ścią u nas ty c h now oczesnych tw o rz y w .

Znaczenie gospodarcze tworzyw plastycznych.

N a to m ia s t znaczenie gospodarcze tw o r z y w p la s ty c z n y c h w z ra s ta n ie o m a l z k a ż d y m d niem . Przede w s z y s tk im tw o rz y w a p la styczn e d a ją sze­

ro k ie m o ż liw o ś c i d la ra c jo n a ln e j g o sp o d a rki k r a ­ jo w e j w ogólności i su ro w c o w e j w szczególności.

Będąc tw o rz y w e m p ie rw s z o rz ę d n y m n ie t y lk o za­

s tę p u je w zu p e łn o ści c a ły szereg k o s z to w n y c h su­

ro w c ó w i p ro d u k tó w sp ro w a d za n ych z za g ra n icy lecz ró w n ie ż pozw ala na zaoszczędzenie su ro w có w

S tr. 432 Przegląd Chemiczny N r 6

i p ro d u k tó w k r a jo w y c h na p o trz e b y wyższego rz ę ­ du, ja k obronność k r a ju i gospodarkę pań stw o w ą . M ó w im y t u o s p ro w a d za n ych z z a g ra n ic y s u ro w ­ cach ja k m iedź, cyna, n ik ie l, ch ro m , ka u c z u k i p ro d u k ta c h g o to w y c h m e ta lo w y c h , ce ra m icz­

n y c h itp . oraz k r a jo w y c h suro w ca ch ja k że liw o , żelazo, o łó w , c y n k i n ie z lic z o n e j ro z m a ito ś c i t ło ­ czonych, fre z o w a n y c h , o d le w a n y c h z m e ta li itp . P rz y szerokim ' w y z y s k a n iu tw o r z y w p la s ty c z n y c h osiągam y da le ko idącą sam ow ystarczalno ść su­

ro w c o w ą i to w w ie lu dziedzina ch p rz e m y s ło w y c h , a co za te m id z ie p rz y c z y n ia m y się do re d u k c ji p o z y c ji d e fic y to w y c h b ila n s u hand lo w e g o P a ń ­ stw a.

Tego ro d z a ju u n ie za le żn ia n ie się szczególnie cenne je s t na czas w o jn y . T w o rz y w a plastyczne d a ją się ła tw o i ta n io w y k o rz y s ta ć w procesie p rz e tw a rz a n ia i n ie w y m a g a ją d u ż y c h in w e s ty c ji, a w ię c p rz y c z y n ia ją się do p o w s ta w a n ia w k r ó t ­ k im czasie lic z n y c h w a rs z ta tó w p ra c y , zarów no d u ż y c h ja k i śre d n ich i m a ły c h , co pociąga za sobą re d u k c ję bezrobocia, zw iększenie oszczędności u o b y w a te li, a w ię c p odnie sienie się k u lt u r y m a ­ te ria ln e j w k r a ju i d a le j zw iększenie k o n s u m c ji ogólne j i p rz e m y s ło w e j tw o r z y w p la styczn ych . S zyb kie u p rz e m y s ło w ie n ie k r a ju d o p ro w a d zić m u s i nas ró w n ie ż w o d n ie sie n iu do tw o r z y w p la ­ s ty c z n y c h do z e w n ę trz n e j ekspansji h a n d lo w e j.

W reszcie ro z w ó j p rz e m y s łu w y tw a rz a ją c e g o tw o ­ rz y w a p la s ty c z n e p rz y c z y n ia się ró w n ie ż do w zm ożonego ro z w o ju p rz e m y s łu przetw órczego oraz w y tw a rz a ją c e g o su ro w ce podstaw ow e do p ro d u k c ji tw o r z y w p la s ty c z n y c h ja k fe n o l, k r e ­ zole, fo rm a lin a , u ro tro p in a , c h lo r, a ce tyle n , e ty ­ len, ro z p u s z c z a ln ik i, p la s ty fik a to r y , napełniacze, b a r w n ik i itp .

Znaczenie techniczne tworzyw plastycznych.

T w o rz y w a p la styczn e n ie są n a m ia s tk a m i lu b s u ro g a ta m i lu b tz w . „E rs a tz a m i“ lecz tw o r z y ­ w a m i p e łn o w a rto ś c io w y m i i n ie ra z n ie z a s tą p io n y ­ m i. J e d n a k ażeby tw o rz y w a te s p e łn ia ły swe za­

dania, niezbędne je s t przede w s z y s tk im ra c jo n a ln e ic h zastosowanie, co je s t m o ż liw e ty lk o po d o k ła d ­ n y m p o zn a n iu w łasności ta k w ie lk ie j ilo ś c i i ró ż ­ n orodno ści ty c h tw o rz y w . Cechą c h a ra k te ry s ty c z ­ ną tw o r z y w now oczesnych je s t b ra k zastosowań u n iw e rs a ln y c h tw o rz y w a , a to je s t ty m b a rd z ie j cenne, że do każdej p o trz e b y te c h n ic z n e j m oże­

m y dobrać n a jb a rd z ie j w ła ś c iw e tw o rz y w o . T w o ­ rz y w a nowoczesne m a ją tę zaletę, że przede w s z y s tk im w y ró ż n ia ją się p ro s to tą i ta n io ścią p rz e ró b k i ora z m asow ością p ro d u k c ji p r z y je d n o ­ czesnej p re c y z y jn o ś c i w y k o n a n ia .

T w o rz y w a plastyczne, w y s tę p u ją :

1. w postaci p ro s z k ó w i k a w a łk ó w , d a ją cych

się fo rm o w a ć przez pra so w a n ie lu b w try s k iw a n ie na gorąco p o d n is k im w zg lę d n ie w y ż s z y m ciś n ie ­ n ie m , w fo rm a c h s ta lo w y c h ;

2. p ły t, p rę tó w , r u r i k s z ta łte k o ró ż n y c h w y ­ m ia ra c h , przeznaczon ych do o b ró b k i m ech a n icz­

n e j ja k cięcie, w ie rc e n ie , toczenie i fre z o w a n ie ; 3. b lo k ó w i ro z m a ity c h o d le w ó w ró ż n e j w ie l­

kości do o b ró b k i m echaniczne j ja k ad 2;

4. p ły t, f o l i i do k le je n ia , w y k ła d a n ia , o b ra m o - w y w a n ia itd .;

5. m asy fo rm ie rs k ie j do fo rm o w a n ia na z im n o lu b gorąco d u żych a p a ra tu r;

6. k a w a łk ó w , p ro szkó w , p ły n ó w , ro z tw o ró w do sporządzania p re p a ra tó w do k le je n ia , im p re g ­ n a c ji itd .

P rz e ró b k a i obró b ka tw o r z y w n ie w y m a g a sp e c ja ln y c h i k o s z to w n y c h m aszyn i urządzeń lecz w y s ta rc z ą obecnie stosowane pow szechnie m a ­ s z y n y do o b ró b k i m e ta li, ro g u i drze w a . T w o rz y ­ w a posiadają n a ogół bardzo w y s o k ie w a rto ś c i w y ­ trz y m a ło ś c i m e chaniczne j na gięcie, uderzenie, zerw a n ie , zgniecenie o ra z do b rą elastyczność. Sze­

re g tw o rz y w ' posiada w ie lk ą odporność c ie p ln ą , in n e z n ó w są d o s k o n a ły m i iz o la to ra m i c ie p ln y m i, bądź e le k try c z n y m i. M ię d z y tw o rz y w a m i z n a jd u ­ je m y w ie le o d p o rn y c h n a w ilg o ć , w odę lu b o o g ó l­

n y c h w łasnościach c h e m o -o d p o m ych . P ew ne g r u ­ p y tw o r z y w posiada ją z n a k o m itą p rz e jrz y s to ś ć ja k szkło o p o d o b n ych w łasnościach o p tyczn ych .

Z n a n e są ró w n ie ż tw o r z y w a p rze źro czyste , przepuszczające p ro m ie n ie k ró tk o -fa lo w e podob­

n ie ja k k w a rc . Do tego w y lic z e n ia ró ż n o ro d n y c h w łasności tw o r z y w n a le ży dodać ic h w y s o k ie w ła ­ sności estetyczne i d e ko ra cyjn e .

T w o rz y w a p la styczn e obecnie z y s k a ły szero­

k ie p ra w a o b y w a te ls tw a w n a jro z m a its z y c h dzie­

dzinach te c h n ik i i p rz e m y s łu . T w o rz y w a te s k u ­ tecznie zastępują s u ro w ce egzotyczne ja k k a u c z u k (g łó w n ie w y ro b y tw a rd e , d rze w a d e k o ra c y jn e i tw a rd e , s z y ld k re ty , masę p e rło w ą i k o ra lo w ą , kość słoniow ą, róg, surow ce zagraniczne ja k m e­

ta le k o lo ro w e , t j. m iedź, cynę, n ik ie l, c h ro m i ic h stopy, k a m ie n ie k o lo ro w e , ag a ty, s e rp e n ty n y , g ra ­ n ity , m a la c h ity i m a rm u ry . Z a s tę p u ją b u rs z ty n y , ko p a le i in n e ż y w ic e n a tu ra ln e . W w ie lu w y p a d ­ kach w y p ie ra ją m asy sztuczne ja k szkło, porce­

la n a it d 1. Z m e ta li tw o rz y w a p la styczn e w y p ie r a ją w w ie lu w y p a d k a c h ja k o b a rd z ie j ra c jo n a ln e : że­

liw o , żelazo, c y n k , o łów , s to p y ic h itp .

T w o rz y w a plastyczne s tw a rz a ją n ie zliczo n ą ilość n o w y c h m o ż liw o ś c i te c h n ic z n y c h i k o n s tru k ­ c y jn y c h , ja k b u d o w a ło ż y s k i cich o b ie żn ych t r y ­ bów , ja k u szla ch e tn ia n ie d re w n a , p o w ie rz c h n i d rz e w n y c h i in n y c h , ja k b u d o w a d u że j a p a ra tu ry i p ra so w a n ie c a łk o w ity c h k a ro s e rii samochodo­

w y c h i sa m o lo to w y c h it p . ’

N r 6 Przegląd Chemiczny S tr. 433

In ż. B R O N IS Ł A W G IZ IŃ S K I

P r o d u k c

P ro d u k c ja fe n o lu i k re z o lu w Polsce ściśle się w ią że z p ro d u k c ją s m o ły w k o k s o w n ia c h i ga­

zow niach. Z w łaszcza k o kso w n ie , p ro d u k u ją c e p o ­ n a d 90% ogólne j ilo ś c i sm o ły w ę g lo w e j, są po d ­ staw ą p r o d u k c ji fe n o li.

F e n o l i k re zo le w y s tę p u ją w sm ole w ę g lo w e j w ró ż n y c h ilo ściach, zależnie od ja k o ś c i w ęgla, a g łó w n ie od te m p e ra tu ry ko kso w a n ia . W n iż ­ szych i w w y s o k ic h te m p e ra tu ra c h p rze w a ża ją znacznie kre zo le , w te m p e ra tu rz e ok. 1100° p rz e ­ w aga k re z o li je s t m niejsza. W y d z ie la n ie fe n o li ze s m o ły usku te czn ia się d z ia ła n ie m łu g u , z k tó re g o następnie w y trą c a się fe n o l, k re zo le i ksyle n o le . Przez fra k c jo n o w a n ie o trz y m u je się fe n o l te c h ­ n ic z n ie c zysty i m ieszaninę k re z o li. W ra zie p o ­ trz e b y o trz y m u je się te c h n ic z n ie c z y s ty o rto - k re z o l.

W y tw a rz a n y fe n o l odp o w ia d a w y m o g o m I.

G. F a rb e n in d u s trie , z k tó ry c h dotychczas k o rz y ­ sta p rz e m y s ł w b ra k u norm . p o ls k ic h . K re z o le od­

p o w ia d a ją w y m o g o m F a rm a k o p e i P o ls k ie j i N ie ­ m ie c k ie j (P h G. 4 i 6). O d p o w ie d n ie n o rm y w y ­ m agają, b y fe n o l b y ł b ia ły , o te m p e ra tu rz e k rz e p ­ n ię cia w g ra n ic a c h 39— 41°, ro zp u szcza ln y w łu g u . O rto -k re z o l p o w in ie n m ie ć te m p e ra tu rę k rz e p ­ n ię c ia p o w y ż e j 29°. K re z o le podzielo ne są na 4 g ru p y :

1. k re z o l s u ro w y 98/100% , w rz ą c y w 95%

w g ra n ica ch 190— 205°, k o lo ru żółtego do b ru n a t­

nego, rozp u szcza ln y w łu g u ;

2. k re z o l s u ro w y b a k e lito w y I, z a w ie ra ją c y p o n a d 38% m e ta -k re z o lu (k re z o l s u ro w y w z b o ­ gacony w m e ta -k re z o l);

3. k re z o l s u ro w y b a k e lito w y I I , z a w ie ra ją c y p o n a d 4 0 % m e ta -k re z o lu (j. w .) ;

4. m e ta -k re z o l, m iesza n in a k re z o li, z a w ie ra ­ ją c a ponad 50% m e ta -k re z o lu .

P oniew aż p ro d u k c ja fe n o lu i k re z o lu o d b y w a się jednocześnie, p rz e to m o żliw o ści ró w n o m ie r­

nego ic h z b y tu , w y w ie r a ją p o w a żn y w p ły w n a k o ­ szta w y tw ó rc z e .

Zaznaczyć tu ta j należy, że z b y t k re z o li je st znacznie ¡tru d n ie js z y n iż fe n o lu , m im o znacznie niższej ic h ceny.

Ze s m o ły k o k s o w n i i g a zo w n i — z w lic z e ­ n ie m s m o ły Śląska Z a olziańskieg o — m ożna w y ­ d z ie lić 75— 85 t fe n o lu m iesięcznie. Z a p o trze b o ­ w a n ie k ra jo w e na fe n o l stale w zra sta ją ce , z w ła ­ szcza od k ilk u la t, g d y p o d ję to p ro d u k c ję mas p la s ty c z n y c h w o p a rciu o fe n o l i fo rm a lin ę , je st

j a f e n o l i

jeszcze znacznie m n ie jsze od n ie c a łk o w ic ie w y ­ k o rz y s ta n y c h m o ż liw o ś c i p ro d u k c y jn y c h (część sm o ły z a o lzia ń skie j e k s p o rtu je m y za g ra n ic ę ).

E k s p o rt fe n o lu w y n o s i ok. 3 5 % p ro d u k c ji i s k ie ro w a n y je s t g łó w n ie do N ie m ie c.

P ro d u k c ja k re z o li je s t w iększa, n iż p ro d u k c ja fe n o lu i w y n ie ś ć może 120— 150 t m iesięcznie, g d y b y p rze ra b ia ć w s z y s tk ą sm ołę, w y tw a rz a n ą w Polsce.

Z a p o trz e b o w a n ie k ra jo w e je s t stale bardzo m a łe i w y n o s i 15— 2 0 % p ro d u k c ji.

Podane c y f r y p ro d u k c ji w ska zu ją , że m a m y n a d m ia r fe n o lu i k re z o li. M a łe je d n a k k ra jo w e zu życie ty c h p ro d u k tó w nasuw a p y ta n ie , czy za­

znaczający się od k ilk u la t w z ro s t za potrzebo w a­

n ia n a fe n o l n ie p rz e k ro c z y n a k ilk a la t m o ż li­

w o ści p ro d u k c y jn y c h .

W skazałem na je d n o źró d ło — smołę, z k tó r e j , obecnie o trz y m u je m y fe n o l i kre zo le . W p ra w d z ie nasze k o k s o w n ie są w y k o rz y s ta n e w przeszło 90% , ale n ie k tó re d o b u d o w u ją now e piece lu b zostaną przeb u d o w a n e , co w p ły n ie na zw iększe­

nie p ro d u k c ji sm oły.

Poza sm ołą je st je d n a k d ru g ie bardzo p o ­ w ażne źró d ło fe n o lu i k re z o li, dotychczas n ie eksploatow ane. Jest n im w o d a pogazowa, p rz e ra - _ b ia n a w N iem czech, a w Polsce ty lk o n a k o k s o w n i

H ohenegger w K a rw in ie .

W y d z ie la n ie fe n o lu i k re z o li z w o d y pogazo­

w e j polega na e k s tra k c ji ic h w p rz e c iw p rą d z ie za pom ocą w ę g lo w o d o ró w , k tó re po o d d e stylo w a m u w ra c a ją do obiegu. O p ie ra ją c się na d a n ych za­

w a rto ś c i fe n o lu i k re z o li w w od zie pogazow ej i na w s p ó łc z y n n ik a c h p ro d u k c y jn y c h oraz n a d a n y c h . k o k s o w h i H ohene gger m ożna o k re ś lić w ysokość

• p ro d u k c ji z tego źródła.

Z w y lic z e ń w y n ik a , że będzie m ożna o tr z y ­ m ać ok. 65 t m iesięcznie fe n o lu i ok. 50 t k re z o li.

Z e sta w ia ją c su m a ryczn ie m o ż liw o ś c i p ro d u k ­ c y jn e z obu źródeł, o trz y m a m y p ro d u k c ję fe n o lu w ynoszącą ok. 150 t m iesięcznie, a k re z o li ok. 200 t.

m iesięcznie.

J e ś li zatem obecnie zapotrzebow ainie k ra jo w e na fe n o l w zro śn ie 5-pio k ro tn ie , to jeszcze nie p rz e k ro c z y m o ż liw o ś c i w y tw ó rc z y c h .

P rze d w cze sn ym je s t p rze to m ó w ić o p o trz e ­ b ie p ro d u k c ji fe n o lu syntetyczneg o, k o s z to w n ie j­

szego od fe n o lu w y tw a rz a n e g o ze sm oły. Je ś li się je d n a k o ty m m ó w i, to s tw ie rd z ić należy, że m o ż liw o ś c i s y n te z y fe n o lu z benzenu są bardzo duże, o d p o w ie d n io do w ie lk o ś c i p ro d u k c ji benzolu

S tr. 434 Przegląd Chemiczny N r 6

surow ego, w ynoszącego ok. 47 tys. rocznie, z k tó ­ rego m ożna o trz y m a ć ok. 70% benzenu te c h n ic z ­ n ie czystego, surow ca w y jś c io w e g o do p ro d u k c ji fe n o lu .

P ię k n y ro z w ó j p rz e m y s łu mas p la s ty c z n y c h oraz duże m ożliw ości, w ro z w o ju p rz e m y s łu f a r ­ m aceutycznego, o p a rty c h n a fe n o lu m a ją w P o l­

sce tr w a łą podstaw ę surow cow ą.

D Y S K

P . In ż . K . M u s z k a t: R e fe ra t D r P o c h w a l- skiego b y ł b a rd zo p ię k n y co d o fo rm y , u ję c ia i jego tre ści. W ty c h b la ska ch u d e rz y ł m n ie je d ­ n a k p e w ie n cień, k t ó r y u tr u d n ia d o k ła d n ie z ro ­ z u m ie n ie p rzedstaw ion ego zagadn ienia cen su­

ro w c ó w .

P re le g e n t p o d n ió s ł w s w o im re fe ra c ie k w e ­ s tię w y s o k ic h cen s u ro w c ó w do w y ro b u p rz e d ­ m io tó w z m as p la s ty c z n y c h , a co za t y m id z ie w y s o k ie k s z ta łto w a n ie się ceny ty c h w y ro b ó w . O tóż sądzę, że d o p ó k i n ie w ie m y , ja k i u d z ia ł w koszcie w ła s n y m s ta n o w i k o s z t su ro w có w , n ie p o tr a fim y p rz y w ią z a ć do tego zagadnienia od­

powiedniej^ w a g i.

Je że li w e ź m ie m y pod uw agę te nieszczęsne fu te r a ły , o k tó r y c h w s p o m n ia ł p re le g e n t, k tó re k o s z to w a ły 5,— z ł za sztukę, b io rą c p rz e c ię tn ą cenę tw o rz y w a n a 4,— z ł/k g , to je ż e li za ło żym y, że je d n a s z tu k a w a ż y ok. 50 g, w ów czas cena su­

ro w c a w y n o s i 20 gr, co s ta n o w i 5 % ogóln e j c e n y sprzedażne j. J e ż e li n a to m ia s t p r z y jm ie m y cenę 1 s z tu k i w w yso ko ści 1,— z ł to w te d y ko szt su-, ro w c a będzie się w y ra ż a ł c y frą 20% . W y d a je się w ięc, że u d z ia ł k o s z tó w surow ca w koszcie w ła ­ s n y m gotow ego p rz e d m io tu je s t bardzo n ie w ie lk i.

Z a p y tu ję zatem p. D r P ochw alskieg o, ja k się ta s p ra w a p rz e d s ta w ia , ja k i je s t u d z ia ł k o sztu su­

ro w c a w ce n ie sprzedażnej gotow ego w y ro b u . P . In ż . J . K r z y ż k ie w ic z : C h c ia łb y m w k r ó t ­ k ic h słow ach, w z w ią z k u z o m a w ia n y m i zagadnie­

n ia m i m as p la s ty c z n y c h , po ru szyć s p ra w ę gospo­

d a rk i s u ro w c o w e j w k ra ju .

Z naczenie tw o r z y w p la s ty c z n y c h d la gospo­

d a r k i k r a jo w e j b y ło ju ż dostatecznie u w y p u k la n e przez re fe re n tó w . P o d kre ślę ty lk o , że na o s ta tn ie j A c h e m ie w 1937 r. N ie m c y p rz e c iw s ta w ili g ru p ę m as i tw o r z y w p la s ty c z n y c h (K u n s ts to ffe ) g ru ­ p ie .m etali, d z ię k i n a s tę p u ją c y m z a le to m i w ła ­ snościom : 1. m o żliw o ść p ro d u k o w a n ia z p o dsta­

w o w y ćh ¡surowców i z w ią z k ó w k r a jo w y c h (w z g lę ­ d y a u ta rk ic z n e i d e w iz o w e ); 2. m o żliw o ść stoso­

w a n ia imas ja k o tw o r z y w o w y s o k ic h za le ta ch m e ­ ch a n iczn ych do w y ro b u części m aszyn i u rządzeń fa b ry c z n y c h , m ogących zastąpić ró ż n o ra k ie m e ­ ta le i in n e m a te r ia ły dotychczas stosow ane; 3. od­

porność n a różne, a zw łaszcza na chem iczne c z y n ­

ił S J A

n ik i k o ro z y jn e . To też N ie m c y , idąc k o n s e k w e n ­ tn ie po l i n i i sam odzielności gospodarczej1, w y k o ­ rz y s tu ją c a łk o w ic ie w s z y s tk ie źró d ła w y tw ó rc z o ­ ści fe n o li i k re z o li, n ie p o z w a la ją c na żadne m a r­

n o tra w s tw o , p o m im o że m a ją do d y s p o z y c ji ok.

21 000 t fe n o li i k re z o li ro czn ie . Przede w s z y s tk im je s t w sposób' te c h n ic z n ie ra c jo n a ln y p rz e ra b ia n a cała p ro d u k c ja k o k s o w n i i g a zo w n i po d k o n tro lą M in . G ospoda rki, poza tym : w y d o b y w a się fe n o le z w ó d p o d e s ty la c y jn y c h w k o kso w n ia ch , w czasie dalszego z a p o trze b o w a n ia u ru c h a m ia się d o p ie ro sy n te ty c z n e w y tw ó r n ie fe n o lu z, benzoilu.

W p rz e c iw ie ń s tw ie do N ie m ie c naszą gospo­

d a rk ę s m o ła m i ce ch u je b ra k p la n o w o ś c i i m a rn o ­ tra w s tw o . T y lk o p rz e m y s ł k o k s o w n ic z y , a poza ty m G a zo w n ia W arszaw ska p rz e ra b ia ją sm o ły w sposób ra c jo n a ln y . W s z y s tk ie in n e d e s ty la rn ie i ga zo w n ie k ra jo w e i gdańskie p rz e ra b ia ją s m o ły w sposób w ysoce p r y m ity w n y , m a rn u ją c bezpo­

w ro tn ie n a jc e n n ie js z e związki., za w a rte w; smole- s u ro w e j1, ja k fe n o le , a n tra ce n , n a fta le n , b e n z o n i- t r y l, ż y w ic e k u m a ro n o w e itd . M a rn o tra w io n e p ro ­ d u k ty w yn o szą w sum ie s e tk i i tysią ce to n ro c z ­ nie. N p. 1938 r. p rz e w id y w a n y p rz e ró b sm ół su-, ro w y d h n a obszarze R ze czyp o sp o lite j (w ra z z G d a ń skie m ) w y n ie s ie ok. 156 000 t. Z tego.

w sposób ra c jo n a ln y zostanie p rz e ro b io n y c h t y lk o 8 0 % — ok. 125 500 t (7 5 % p rz e m y s ł k o k s o w n ic z y + 5 % G a zo w n ia W a rsza w ska ), reszta 2 0 % t j. ok.

30 500 t je s t p rz e ro b io n a w sposób n ie ra c jo n a ln y . U w z g lę d n ia ją c , że w te j ilo ś c i z n a jd u je s ię ok. 24 000 t sm ół g a zo w n iczych i k o k s o w n ic z y c h i p r z y jm u ją c na 7 % p rz e c ię tn ą zaw artość n a jc e n ­ n ie js z y c h z w ią z k ó w c h e m iczn ych w sm ole — otrzyim lu je m y ok. 1 700 t p ro d u k tó w , k tó r e n ie w chodzą w o rb itę g o s p o d a rk i k ra jo w e j bądź n a ry n e k w e w n ę trz n y , bądź na e ksp o rt, ale osta­

tecznie częściowo przechodzą do w ó d g ru n to w y c h i rz e k , zanieczyszczając je i psując sm a k w ó d do picia . W p ro d u k ta c h ty c h będzie z a w a rty c h ok.

150— 200 t fe n o li,

J a k d o tą d n ie n a stę p u je w k r a ju lik w id a c ja tego szko d liw e g o sta n u rzeczy, a n a w e t istn ie je - m o ż liw o ś ć zw ię ksze n ia n ie ra c jo n a ln e g o p rz e ro b u sm ół su ro w y c h .

N ie ra c jo n a ln y sta n g o sp o d a rki s m o ło w e j w k r a ju je s t p o d trz y m y w a n y przez p e w ie n p a ­