Wykłady z matematyki inżynierskiej, wersja rozszerzona: z rozwiązanymi zadaniami
Funkcje dwóch zmiennych, pochodne cząstkowe
JJ, IMiF UTP
17
f (x , y )
DEFINICJA.
Funkcja dwóch zmiennych określona w zbiorze D ⊂ R2, to przyporządkowanie każdemu punktowi (x , y ) ∈ D dokładnie jednej liczby rzeczywistej f (x , y ).
DEFINICJA.
Wykres funkcji f : D → R, to zbiór
W = {(x , y , z) : z = f (x , y ), (x , y ) ∈ D}.
PRZYKŁAD. Naszkicuj wykres funkcji z = x + y
2.
D = R2
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
−4
−2 0 2 4 0 5 10 15 20
x y
z
−2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
PRZYKŁAD. Naszkicuj wykres funkcji f (x , y ) = 4 + x
2− y
2.
−2 −1.5 −1 −0.5 0 0.5 1 1.5 2
−2
−1 0 1 2 2 4 6
x y
z
0 2 4 6 8 f (x , y )
ZADANIE 1.
Narysuj dziedzinę funkcji f (x ) =
q4 − x
2− y
2.
Wyrażenie pod pierwiastkiem parzystego stopnia musi być nieujemne: 1 − x2− y2 4, co oznacza, że x2+ y2¬ 4.
Równanie x2+ y2 = 22 opisuje okrąg o promieniu 2 i środku w punkcie (0, 0). Nasza nierówność (¬) wyznacza obszar ograniczony tym okręgiem, zatem dziedziną jest następujące koło:
x y
0 1 2 3
ZADANIE 2.
Narysuj dziedzinę funkcji f (x ) =
2−y1+
x +11·
q9 − x
2− y
2.
Wyrażenie pod pierwiastkiem parzystego stopnia musi być
nieujemne: 1 − x2− y2 9, co oznacza, że x2+ y2¬ 9. Ponadto mianowniki nie mogą być zerami: y 6= 2, x 6= −1.
Dziedziną jest zbiór:
x y
0 1 2 3
−1 1 2
ZADANIE 3.
Narysuj dziedzinę funkcji f (x ) =
q4x
2+ y
2− 1.
Wyrażenie pod pierwiastkiem parzystego stopnia musi być nieujemne: x2+ y2− 1 0, co oznacza, że x2+ y2 1.
x y
0 1 2 3
ZADANIE 4. Narysuj
dziedzinę funkcji f (x ) = ln(4 − y
2) − arc sin
13x .
Warunki do spełnienia: liczbalogarytmowana musi być dodatnia, a liczba, której liczymyarcus sinuspowinna być z przedziału
domkniętego od −1 do 1, zatem
( 4 − y2 > 0
−1 ¬ 13x ¬ 1 . Obie nierówności te łatwo rozwiązać:
x y
0 1 2 3
1
ZADANIE 4. Narysuj
dziedzinę funkcji f (x ) = ln(4 − y
2) − arc sin
13x .
Warunki do spełnienia: liczbalogarytmowana musi być dodatnia, a liczba, której liczymyarcus sinuspowinna być z przedziału
domkniętego od −1 do 1, zatem
( 4 − y2 > 0
−1 ¬ 13x ¬ 1 . Obie nierówności te łatwo rozwiązać: −2 < y < 2,
x y
0 1 2 3
1
ZADANIE 4. Narysuj
dziedzinę funkcji f (x ) = ln(4 − y
2) − arc sin
13x .
Warunki do spełnienia: liczbalogarytmowana musi być dodatnia, a liczba, której liczymyarcus sinuspowinna być z przedziału
domkniętego od −1 do 1, zatem
( 4 − y2 > 0
−1 ¬ 13x ¬ 1 . Obie nierówności te łatwo rozwiązać: −2 < y < 2, −3 ¬ x ¬ 3.
x y
0 1 2 3
1
ZADANIE 4. Narysuj
dziedzinę funkcji f (x ) = ln(4 − y
2) − arc sin
13x .
Warunki do spełnienia: liczbalogarytmowana musi być dodatnia, a liczba, której liczymyarcus sinuspowinna być z przedziału
domkniętego od −1 do 1, zatem
( 4 − y2 > 0
−1 ¬ 13x ¬ 1 . Obie nierówności te łatwo rozwiązać: Dziedzina:
x y
0 1 2 3
1
Otoczenie punktu
DEFINICJA.
Otoczeniepunktu P0(x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Q = {(x , y ) : (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
Sąsiedztwo punktu (x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Sδ(x0, y0) = {(x , y ) : 0 < (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
P0
Otoczenie punktu
DEFINICJA.
Otoczeniepunktu P0(x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Q = {(x , y ) : (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
Sąsiedztwo punktu (x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Sδ(x0, y0) = {(x , y ) : 0 < (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
P0
Otoczenie punktu
DEFINICJA.
Otoczeniepunktu P0(x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Q = {(x , y ) : (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
Sąsiedztwo punktu (x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Sδ(x0, y0) = {(x , y ) : 0 < (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
P0
Otoczenie punktu
DEFINICJA.
Otoczeniepunktu P0(x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Q = {(x , y ) : (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
Sąsiedztwo punktu (x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Sδ(x0, y0) = {(x , y ) : 0 < (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
P0
Otoczenie punktu
DEFINICJA.
Otoczeniepunktu P0(x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Q = {(x , y ) : (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
Sąsiedztwo punktu (x0, y0) o promieniu δ > 0, to zbiór Sδ(x0, y0) = {(x , y ) : 0 < (x − x0)2+ (y − y0)2< δ2}.
P0
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem wewnętrznym zbioru D, gdy
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem wewnętrznym zbioru D, gdy
istnieje otoczenie tego punktu zawarte w zbiorze D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem wewnętrznym zbioru D, gdy
istnieje otoczenie tego punktu zawarte w zbiorze D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem wewnętrznym zbioru D, gdy
istnieje otoczenie tego punktu zawarte w zbiorze D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem brzegowymzbioru D, gdy
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem brzegowymzbioru D, gdy
każde otoczenie tego punktu zawiera jakiś punkt ze zbioru D i jakiś punkt nienależący do D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem brzegowymzbioru D, gdy każde otoczenie tego punktu zawiera jakiś punkt ze zbioru D i jakiś punkt nienależący do D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem brzegowymzbioru D, gdy każde otoczenie tego punktu zawiera jakiś punkt ze zbioru D i jakiś punkt nienależący do D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem brzegowymzbioru D, gdy każde otoczenie tego punktu zawiera jakiś punkt ze zbioru D i jakiś punkt nienależący do D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem brzegowymzbioru D, gdy każde otoczenie tego punktu zawiera jakiś punkt ze zbioru D i jakiś punkt nienależący do D;
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem skupieniazbioru D, gdy w każdym sąsiedztwie tego punktu istnieje jakiś punkt ze zbioru D.
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem skupieniazbioru D, gdy w każdym sąsiedztwie tego punktu istnieje jakiś punkt ze zbioru D.
Punkty
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem skupieniazbioru D, gdy w każdym sąsiedztwie tego punktu istnieje jakiś punkt ze zbioru D.
Punkty
!
DEFINICJA. Punkt (x0, y0) nazywamy:
punktem skupieniazbioru D, gdy w każdym sąsiedztwie tego punktu istnieje jakiś punkt ze zbioru D.
Zbiory
DEFINICJA.
Zbiór wszystkich punktów wewnętrznych zbioru D townętrzetego zbioru.
Zbiory
DEFINICJA.
Zbiór wszystkich punktów wewnętrznych zbioru D townętrzetego zbioru.
Zbiory
DEFINICJA.
Zbiór wszystkich punktów wewnętrznych zbioru D townętrzetego zbioru.
Zbiory
DEFINICJA.
Zbiór wszystkich punktów brzegowych zbioru D tobrzeg tego zbioru.
Zbiory
DEFINICJA.
Zbiór wszystkich punktów brzegowych zbioru D tobrzeg tego zbioru.
Zbiory
DEFINICJA.
Zbiór wszystkich punktów brzegowych zbioru D tobrzeg tego zbioru.
Zbiory
Zbiór D jestotwarty, gdy każdy jego punkt jest punktem wewnętrznym tego zbioru.
Zbiory
Zbiór D jestotwarty, gdy każdy jego punkt jest punktem wewnętrznym tego zbioru.
Zbiory
Zbiór D jest domknięty, gdy zawiera wszystkie swoje punkty skupienia.
Zbiory
Zbiór D jest domknięty, gdy zawiera wszystkie swoje punkty skupienia.
Zbiory
Zbiór D jest domknięty, gdy zawiera wszystkie swojepunkty skupienia.
Zbiory
Zbiór D jest domknięty, gdy zawiera wszystkie swoje punkty skupienia.
Zbiory
Zbiór D nazywamyobszarem, gdy jest otwarty i gdy każde dwa punkty tego zbioru można połączyć łamaną zawartą w tym zbiorze.
Zbiory
Zbiór D nazywamyobszarem, gdy jest otwarty i gdy każde dwa punkty tego zbioru można połączyć łamaną zawartą w tym zbiorze.
Ciągłośc funkcji
DEFINICJA.
Załóżmy, że dziedziną funkcji f (x , y ) jest zbiór D. Ponadto niech (x0, y0) ∈ D będzie punktem skupienia zbioru D.
Mówimy, że funkcja f jest ciągła w punkcie (x0, y0), gdy
^
>0
_
δ>0
^
(x ,y )∈D∩Sδ(x0,y0)
f (x0, y0) − < f (x , y ) < f (x0, y0) + .
Załóżmy, że każdy punkt ze zbioru D jest punktem skupienia tego zbioru.
Funkcja f jest ciągła w zbiorze D, gdy jest ciągła w każdym punkcie tego zbioru.
POCHODNA,
przypomnienie z pierwszego semestru
DEFINICJA.
Załóżmy, że funkcjaf (x ) jest określona w pewnym otoczeniu punktu x0. Jeżeli istnieje skończona granica
h→0lim
f (x0+ h)−f (x0)
h ,
to nazywamy ją pochodną funkcji f w punkcie x0 i oznaczamy f0(x0).
POCHODNA CZĄSTKOWA
DEFINICJA. Załóżmy, że funkcjaf (x , y )jest określona w pewnym otoczeniu punktu (x0, y0). Jeżeli istnieje skończona granica
h→0lim
f (x0+ h, y0) − f (x0, y0)
h ,
to nazywamy ją pochodną cząstkową funkcji f względem zmiennej x w punkcie (x0, y0) i oznaczamy fx0(x0, y0) lub ∂x∂f(x0, y0).
Podobnie definiujemy pochodną cząstkową fy0 = ∂f∂y funkcji f względem zmiennej y w punkcie (x0, y0):
fy0(x0, y0) = lim
h→0
f (x0, y0+ h) − f (x0, y0)
h .
Pochodne te nazywamy pochodnymi cząstkowymi pierwszego rzędu.
POCHODNA CZĄSTKOWA
DEFINICJA. Załóżmy, że funkcjaf (x , y )jest określona w pewnym otoczeniu punktu (x0, y0). Jeżeli istnieje skończona granica
h→0lim
f (x0+ h, y0) − f (x0, y0)
h ,
to nazywamy ją pochodną cząstkową funkcji f względem zmiennej x w punkcie (x0, y0) i oznaczamy fx0(x0, y0) lub ∂x∂f(x0, y0).
Podobnie definiujemy pochodną cząstkową fy0 = ∂f∂y funkcji f względem zmiennej y w punkcie (x0, y0):
fy0(x0, y0) = lim
h→0
f (x0, y0+ h) − f (x0, y0)
h .
Pochodne te nazywamy pochodnymi cząstkowymi pierwszego rzędu.
POCHODNA CZĄSTKOWA
DEFINICJA. Załóżmy, że funkcjaf (x , y )jest określona w pewnym otoczeniu punktu (x0, y0). Jeżeli istnieje skończona granica
h→0lim
f (x0+ h, y0) − f (x0, y0)
h ,
to nazywamy ją pochodną cząstkową funkcji f względem zmiennej x w punkcie (x0, y0) i oznaczamy fx0(x0, y0) lub ∂x∂f(x0, y0).
Podobnie definiujemy pochodną cząstkową fy0 = ∂f∂y funkcji f względem zmiennejy w punkcie (x0, y0):
fy0(x0, y0) = lim
h→0
f (x0,y0+ h) − f (x0,y0)
h .
Pochodne te nazywamy pochodnymi cząstkowymi pierwszego rzędu.
Pochodna cząstkowa
(liczenie bezpośrednio z definicji)PRZYKŁAD. Oblicz, z definicji, fx0 oraz fy0, gdy f (x , y ) = x2y .
fx0(x , y ) = lim
h→0
f (x + h, y ) − f (x, y ) h
= lim
h→0
(x + h)2y − x2y
h = lim
h→0
x2y + 2xhy + h2y − x2y h
= lim
h→0(2xy + hy ) = 2xy
fy0(x , y ) = lim
h→0
f (x ,y + h) − f (x ,y)
h = lim
h→0
x2(y + h) − x2y h
= lim
h→0
x2y + x2h − x2y
h = x2
Pochodna cząstkowa
(liczenie “normalne”)Z poprzedniego przykładu (i z definicji pochodnej) wnioskujemy, że przy liczeniu pochodnej względem x jako zmienną przyjmujemy tylko x , a y traktujemy tak jak stałą. Podobnie, licząc pochodną względem y zmienną jest tylko y , a x taktujemy jak stałą. To samo dotyczy pochodnych cząstkowych funkcji większej liczby zmiennych.
Pamiętamy o wzorach: pochodna stałej to zero; pochodna stałej razy funkcja, to stała razy pochodna funkcji.
PRZYKŁAD. Oblicz fx0 oraz fy0, gdy f (x , y ) =x2y.
fx0(x , y ) =2xy, tutaj y to stała w iloczynie - zostaje, a(x2)0= 2x; dla ułatwienia będę zaznaczał (x2)0x = 2x dla podkreślenia, że zmienną jest x (pochodną liczymy względem x ), podobnie (y2)0y = 2y (tu pochodną liczymy względem y ).
fy0(x , y ) = x2, tutaj x2 to stała w iloczynie - zostaje, a (y )0y = 1, podobnie jak x0 = (x )0x = 1.
Pochodna cząstkowa
(liczenie “normalne”)Z poprzedniego przykładu (i z definicji pochodnej) wnioskujemy, że przy liczeniu pochodnej względem x jako zmienną przyjmujemy tylko x , a y traktujemy tak jak stałą. Podobnie, licząc pochodną względem y zmienną jest tylko y , a x taktujemy jak stałą. To samo dotyczy pochodnych cząstkowych funkcji większej liczby zmiennych.
Pamiętamy o wzorach: pochodna stałej to zero; pochodna stałej razy funkcja, to stała razy pochodna funkcji.
PRZYKŁAD. Oblicz fx0 oraz fy0, gdy f (x , y ) =x2y.
fx0(x , y ) = 2xy , tutaj y to stała w iloczynie - zostaje, a (x2) = 2x ; dla ułatwienia będę zaznaczał (x2)0x = 2x dla podkreślenia, że zmienną jest x (pochodną liczymy względem x ), podobnie (y2)0y = 2y (tu pochodną liczymy względem y .
fy0(x , y ) =x2·1= x2, tutaj x2 to stała w iloczynie - zostaje, a (y )0y = 1, podobnie jak x0 = (x )0x = 1.
Pochodna cząstkowa,
kolejne przykłady, to jest proste, jak dobrze popatrzymy co jest zmienną
POLECENIE.
Oblicz wszystkie pochodne cząstkowe (pierwszego rzędu) funkcji:
ZADANIE 1. f (x , y ) = x2ey + y3sin x .
fx0(x , y ) = 2xey + y3cos x , fy0(x , y ) = x2ey+ 3y2sin x . ZADANIE 2. f (x , y ) = x5arctgy − x7y8.
fx0(x , y ) = 5x4arctgy − 7x6y8, fy0(x , y ) = x5·1+y1 2 − x7· 8y7. ZADANIE 3. f (x , y ) = arctg(x6+ y9).
fx0(x , y ) = 1+(x61+y9)2 · 6x5, fy0(x , y ) = 1+(x61+y9)2 · 9y8.
tradycyjnie: pochodna funkcji złożonej, to pochodna funkcji zewnętrznej (to co wnawiasie- funkcja wewnętrzna - pozostaje, stosujemy wzór (arctgx)0= 1
1+x2)) razy pochodna funkcji wewnętrznej (pojawiły się różne pochodne
“wnętrza”, bo raz zmienną jest x , drugi raz y ).
Pochodna cząstkowa,
kolejne przykłady, to jest proste, jak dobrze popatrzymy co jest zmienną
POLECENIE.
Oblicz wszystkie pochodne cząstkowe (pierwszego rzędu) funkcji:
ZADANIE 4. f (x , y , z) = 2x6+ 3y5+ 4z4. fx0(x , y , z) = 2 · 6x5 = 12x5,
tu zarówno y jak i z traktujemy jak stałą, a pochodna stałej to zero;
fy0(x , y , z) = 3 · 5y4 = 15y4, fz0(x , y , z) = 4 · 4z3= 16z3. ZADANIE 5. f (x , y , z) = x6y5z4.
fx0(x , y , z) = 6x5y5z4,
tu zarówno y jak i z traktujemy jak stałą, a pochodna stałej razy funkcja to stała razy pochodna funkcji;
fy0(x , y , z) = x6· 5y4z4, fz0(x , y , z) = x6y5· 4z3.
Pochodna cząstkowa,
kolejne przykłady, to jest proste, jak dobrze popatrzymy co jest zmienną
POLECENIE.
Oblicz wszystkie pochodne cząstkowe (pierwszego rzędu) funkcji:
ZADANIE 6. f (x , y , z) = sin(2x + 3y2+ z) · ln(1 + x2+ y6+ z4).
Zastosujemy wzór na pochodną iloczynu: pochodna pierwszej funkcji razy druga dodać pierwsza funkcja razy
pochodna drugiej. Każdy z tych czynników jest funkcją złożoną - stosujemy odpowiedni wzór (pochodna funkcji
zewnętrznej, dla tego argumentu jaki był, razy pochodna funkcji wewnętrznej, na przykład
(sin(2x + 3y2+ z))0x= cos(2x + 3y2+ z) · 2, tu pochodna “wnętrza” (względem x ) to 2 · 1 + 0 + 0).
fx0 =
2·cos(2x +3y2+z)·ln(1+x2+y6+z4)+sin(2x +3y2+z)·1+x2+y16+z4·2x, fy0 =
3·2y ·cos(2x +3y2+z)·ln(1+x2+y6+z4)+sin(2x +3y2+z)·1+x2+y16+z4·6y5, fz0 =
1·cos(2x +3y2+z)·ln(1+x2+y6+z4)+sin(2x +3y2+z)·1+x2+y16+z4·4z3.
Pochodna cząstkowa,
kolejne przykłady, to jest proste, jak dobrze popatrzymy co jest zmienną
POLECENIE.
Oblicz wszystkie pochodne cząstkowe (pierwszego rzędu) funkcji:
ZADANIE 7. f (x , y , z) = xx3+z2sin y4+y.
Zastosujemy wzór na pochodną ilorazu: pochodna licznika razy mianownik odjąć licznik razy pochodna
mianownika, całość dzielona przez kwadrat mianownika. Zauważmy jednak, że zarówno pochodna licznika jak i
mianownika zależy od tego, względem której zmiennej ją liczymy, na przykład: (x2sin y )0x= 2x sin y ,
(x2sin y )0y= x2cos y , (x2sin y )0z= 0 (pochodna stałej to zero, w ostatnim nawiasie nie ma z).
fx0 = (2x sin y )(x3+z4+y )−x2sin y ·3x2 (x3+z4+y )2 , fy0 = (x2cos y )(x(x33+z+z44+y )−x+y )2 2sin y ·1,
fz0 = 0·(x3+z(x4+y )−x3+z4+y )2sin y ·4z2 3 = −4x(x3+z2z43+y )sin y2.
Pochodne wyższych rzędów
DEFINICJA.
Załóżmy, że n 2 jest liczbą naturalną . Pochodna cząstkowa n-tego rzędu to pochodna cząstkowa pochodnej cząstkowej rzędu n − 1.
PRZYKŁAD. Oblicz pochodne cząstkowe drugiego rzędu funkcji f (x , y ) = x2y .
fx0 =2xy, fy0=x2, fxx00 = fx00x = 2xy)0x = 2y , fyy00 = (fy0)0y = (x2)0y = 0, fxy00 = (fx0)0y = (2xy)0y = 2x , fyx00 = (fy0)0x = (x2)0x = 2x
TWIERDZENIE.
Jeżeli pochodne mieszane fxy00, fyx00 są ciągłe w pewnym obszarze, to są równe.
To już ostatni przykład
PRZYKŁAD. Oblicz pochodne cząstkowe drugiego rzędu funkcji f (x , y ) = x11+ xy + y12+ 1500100900.
Oczywiście zaczynamy od obliczenia pochodnych pierwszego rzędu. Zamiast fx0(x , y ) będę zapisywał krócej: fx0.
fx0 = 11x10+ 1 · y + 0 + 0 =11x10+ y, fy0 = 0 + x · 1 + 12y11+ 0 =12y11+ x.
Teraz kolej na pochodne z pochodnych.
fxx00 = (fx0)x = (11x10+ y)0x = 11 · 10x9+ 0 = 110x9, fyy00 = (fy0)0y = (12y11+ x)0y = 12 · 11y10= 132y10.
Zgodnie z twierdzeniem z poprzedniego slajdu na wyliczenie pochodnej mieszanej fxy00= fyx00 mamy dwie
możliwości: albo liczymy (fx0)0y, albo (fy)0x. Podam obie możliwości, by było widać jak liczymy, ale w zadaniach
będziemy korzystać tylko z jednej z nich.
(fx0)0y = (11x10+ y)0y = 0 + 1 = 1, (fy)0x = (12y11+ x)0x = 0 + 1 = 1, Zatem fxy00 = 1.