"Tradycja, styl, obyczaj. Szkice krytyczne", Zbigniew Żabicki, Warszawa 1963, Książka i Wiedza, s. 512, 4 nlb. : [recenzja]

Zenon Skuza

"Tradycja, styl, obyczaj. Szkice

krytyczne", Zbigniew Żabicki,

Warszawa 1963, Książka i Wiedza, s.

512, 4 nlb. : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 55/4, 621-624

w a n y m a t e r i a ł f a k to g r a f ic z n y z a m y k a się w la ta c h 1944— 1948, je d n a k w n io s k i s tą d p ły n ą c e a k tu a l n e s ą w sp ó łc z e ś n ie i d la w sp ó łc z e sn o śc i.

W p ro c e s ie ro z w o ju k u lt u r y p o ls k ie j w o k re s ie p o w o je n n e g o d w u d z ie s to le c ia d o s trz e g a a u to r h is to r y c z n ą c iąg ło ść, c h o c ia ż n ie m o ż n a je j d o s trz e c w p o lity c e k u lt u r a l n e j. P o li ty k a k u ltu r a l n a P P R . p ro w a d z o n a w la t a c h 1944— 1948 o p ie r a ła s ię n a a u te n ty c z n y m p o z n a n iu z a c h o d z ą c y c h p rz e m ia n . R ó w n o c z e ś n ie siln ie , ch o ć n ie b ez w a h a ń , o d d z ia ły w a ła id e o lo g ic z n ie , z d o b y w a ją c sto p n io w o tw ó rc ó w d la n o w e j h ie r a r c h i i w a rto ś c i. P o lity k a k u l t u r a l n a l a t p ię ć d z ie s ią ty c h z d o k tr y n e r s k im i s c h e m a ta m i n io s ła s z e re g n ie s łu s z n y c h , b łę d n y c h p o s u n ię ć i z w a lk i o s o c ja lis ty c z ­ n ą k u lt u r ę n ie w y s z ła zw y c ię sk o . J e d n a k w o k re s ie ty m r o z w in ę ła s ię „ m a te r ia ln a p o ś r e d n ia i b e z p o ś r e d n ia b a z a rz e c z y w is te g o ro z w o ju k u l t u r y s o c ja lis ty c z n e j” (s. 359). O d te j s tr o n y p r z y g o to w a n y g r u n t, p rz y ró w n o c z e s n y m o d e jś c iu od b łę d ­ n y c h z a sa d , a n a w ią z a n iu do d o św ia d c z e ń , w ła ś n ie z l a t 1944— 1948, u m o ż liw ił d a l­ szy s z y b k i i p o m y ś ln y ro z w ó j n a s z e j k u ltu r y . O w ą d o m in a n tą p ro c e s u k u ltu ro w e g o w P o ls c e p o w o je n n e j, s ta n o w ią c ą o je g o h is to ry c z n e j c iąg ło ści, je s t ro z w ó j s o c ja ­ lis ty c z n e g o s ty lu . T y m o p ty m is ty c z n y m a k c e n te m k o ń c z y a u to r sw o je k o le jn e ro z w a ż a n ia .

L k ł a d a j ą się o n e w tw ó rc z ą te o r e ty c z n ie i m e to d o lo g ic z n ie cało ść. N ie ty lk o p o s tu lu ją in t e g r a c j ę h u m a n is ty k i. S ą ró w n o c z e ś n ie te g o p o s tu la tu re a liz a c ją . To, co s p a ja sz e ro k o z a ry s o w a n ą p ro b le m a ty k ę , o k re ś lić m o ż n a m ia n e m „ so c jo lo g ic z n e j w y o b r a ź n i”. O n a o rg a n iz o w a ła ta k ż e p o p rz e d n ie p r a c e a u to r a , u k ła d a ją c e się w p e w ie n c h a r a k te r y s ty c z n y ciąg , k o n s e k w e n tn ie z m ie rz a ją c y — ja k m n ie m a m — k u p e łn e j te o r ii k u lt u r y . M a r y l a H o p f i n g e r Z b i g n i e w Ż a b i c k i , T R A D Y C JA , S T Y L , O B Y C Z A J. S Z K IC E K R Y ­ T Y C Z N E . (W a rsz a w a ) 1963. „ K s ią ż k a i W ie d z a ”, s. 512, 4 n lb . M e ta fo ry c z n y t y t u ł p r a c y Z b ig n ie w a Z a b ic k ie g o s u g e r u je n ie ja k o p u n k t w y j ­ ś c ia w je j o m a w ia n iu — je s t n im w ła ś n ie p r ó b a w y ja ś n ie n ia o w ej m e ta fo ry . W y ja ś n ie n ie to w y m a g a u p r z e d n ie j r e k o n s tr u k c ji p rz e d m io tu b a d a ń i s to s o w a n e j m e to d y b a d a w c z e j o ra z w y s z u k a n ia p rz y c z y n , k tó r e s p r a w iły , że p r z e d m io t ów z y s k a ł ta k i e w ła ś n ie u ję c ie . C h c ą c z ro z u m ie ć p ro c e s s t a w a n ia się n o w e j rz e c z y w is to ś c i k u lt u r a l n e j w P o l­ sce, m u s im y z id e n ty fik o w a ć w s z y s tk ie z a s a d n ic z e c e c h y w y ró ż n ia ją c e w s p ó ł­ c z e sn o ś ć od s t a n u n ie g d y s ie jsz e g o . D o p rz e p r o w a d z e n ia ta k ie g o z a b ie g u k o n ie c z ­ n a je s t k o n f r o n ta c ja z e s tr u k tu r a liz o w a n y c h m o d e li d ia m e tr a ln i e ró ż n y c h od s ie ­ b ie rz e c z y w is to ś c i k u ltu r o w y c h . R e k o n s tr u k c ja m o d e lu w y m a g a w sz a k ż e z n a ­ le z ie n ia cech k o n s ty tu ty w n y c h , o k re ś la ją c y c h t a k a n ie in a c z e j w y g lą d te g o w ła ­ śn ie m o d e lu . C h c ą c z k o le i o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , „co z n a c z y ” d a n y m o d el, n ie w y s ta r c z y d o k o n a ć jeg o o p isu , n a le ż y o d k ry ć d o m in a n tę , o rg a n iz u ją c ą w o k ó ł sie b ie p o sz c z e g ó ln e je g o e le m e n ty .

U p ra s z c z a ją c b a rd z o , w y p a d n ie stw ie rd z ić , że s łu s z n y m w ty m w y p a d k u z a ­ b ie g ie m m e to d o lo g ic z n y m je s t z a p ro p o n o w a n a i s to s o w a n a p rz e z Ż a b ic k ie g o m e ­ to d a so c jo lo g ic z n a , s y t u u ją c a p r o b le m a ty k ę k u lt u r y w s p ó łc z e s n e j w k o n te k ś c ie s z e rs z y c h s t r u k t u r s p o łe c z n y c h , w y z n a c z o n y c h p rz e z m e to d y b a d a w c z e so cjo lo g ii. N a g r u n c ie ty c h b o w ie m m e to d is tn ie je — z d a n ie m Ż a b ic k ie g o — m o żliw o ść in t e g r a c ji b a d a ń i o s ią g a n ia p e łn ie js z y c h r e z u lta tó w w b a d a n ia c h n a d k u lt u r ą i m a t e r i a łe m h is to ry c z n o lite ra c k im . P rz e d m io t b a d a ń s tą d w y n ik a ją c y n ie b ę d z ie

s ię s p r o w a d z a ł je d y n ie d o a n a liz y s a m y c h s t r u k t u r a rty s ty c z n y c h . P rz e d m io te m ty m czy n i Ż a b ic k i p r o c e s k s z ta łto w a n ia s ię w sp ó łc z e s n e g o m o d e lu k u l t u r y m a s o w e j w P o lsce, u w ik ła n y w sk o m p lik o w a n e , e m p iry c z n ie p o tw ie r d z a ln e w s p ó ł­ z a le ż n o śc i i z w ią z k i z o g ó ln y m r y tm e m p rz e m ia n d o k o n y w a ją c y c h się po r e w o ­ lu c j i s p o łe c z n e j w la ta c h 1945— 1946 i n a s tę p n y c h , z s z e ro k o r o z u m ia n ą tr a d y c ją , z p o lity k ą k u ltu r a l n ą , f o r m u łu ją c ą w g e n e r a ln y sp o só b je g o k ie r u n e k i tr e ś c i.

D b a ło ść o p ry n c y p ia w s p ó łc z e s n e j k u lt u r y m a s o w e j w P o ls c e , o je j w y s o k i p oziom a rty s ty c z n y , o a u te n ty c z n e w a r to ś c i — k a ż e k r y t y k o w i p o s ta w ić z n a k w ą tp ie n ia w o b e c ty c h w s z y s tk ic h e le m e n tó w , k tó r e n ie m ie sz c z ą s ię w s y s te m ie w a rto ś c i m o g ą c y c h a k ty w n ie u c z e stn ic z y ć w p ro c e s ie s t a w a n i a s ię n o w e j rz e c z y w is to śc i k u lt u r a l n e j.

Z e sp ó ł ta k ic h w ła ś n ie e le m e n tó w o k re ś la Ż a b ic k i ja k o tr a d y c ję , k tó r ą n a le ż y p rz e z w y c ię ż a ć , n ie s ta w i a o n a b o w ie m p rz e d rz e c z y w is to ś c ią p ło d n y c h p o z n a w c z o p y ta ń , je j h is to rio z o fic z n e p ro p o z y c je n ie tłu m a c z ą z ło ż o n y c h p ro b le m ó w w s p ó ł­ czesn eg o ży c ia sp o łe c z n e g o i in d y w id u a ln e g o , n ie o d p o w ia d a ją n a is to tn e p y ta n i a filo z o fic z n e w y n ik a ją c e ze w s p ó łc z e s n e j s y tu a c ji. D o te j w ła ś n ie tr a d y c ji k w a li­ f i k u ją się w ró w n y m s to p n iu p e w n e w a r to ś c i e p o k h is to ry c z n ie o d le g ły c h , ja k n p . p o z y ty w is ty c z n e w id z e n ie rz e c z y w is to ś c i i p rz e z n ie im p lik o w a n e p ro g r a m y lite r a c k ie o ra z ic h re a liz a c je , a ta k ż e ta k i e w a rto ś c i, k tó r e u c h o d z ą n a w e t z a w sp ó łc z e sn e , a le s ą n a g ru n c ie s y s te m u w a r to ś c io w a n ia k r y t y k a o d rz u c a n e .

D o w a rto ś c i, k tó r e m o g ą i p o w in n y s ię z n a le ź ć w m o d e lu k u lt u r y m a s o w e j w P o lsc e , a u to r , n a jo g ó ln ie j b io rą c , z a lic z a w s z y s tk ie z ja w is k a p o s ia d a ją c e a u t e n ­ ty c z n e w a rto ś c i, s ta w ia ją c e w s p ó łc z e s n e j rz e c z y w is to ś c i p ło d n e p o z n a w c z o p y ­ ta n ia — n a w e t je ś li ic h filo z o fic z n e r o z s trz y g n ię c ia d a le k ie s ą od p ra w d y , w ar-- to śc i, k tó r e id e o w o w y w o d z ą s ię z tr a d y c ji r e w o lu c y jn y c h d o św ia d c z e ń p r o l e ta ­ r i a t u i p a r t ii k o m u n is ty c z n y c h , k tó r e p o m a g a ją w p r z e z w y c ię ż a n iu p o z o sta ło śc i m ie s z c z a ń s k ic h n a w y k ó w i s ty lu życia, d e m a s k u ją m e c h a n iz m p o w s ta w a n ia s p o ­ łe c z n e g o z ła i k tó r e c z e rp ią c u m ie ję tn ie z d o św ia d c z e ń e k s p e r y m e n ta ln e j p ro z y , p o ezji, d r a m a tu p e łn ią p o ż y te c z n ą f u n k c ję w y c h o w a w c z ą .

T a k w ła ś n ie p o ję ta w s p ó łc z e s n o ść i je j p ro b le m y s ta n o w ią w p ra c y Ż a - b ic k ie g o oś c e n tr a ln ą . J e s t rz e c z ą o c z y w istą , że do je j u k o n s ty tu o w a n ia d o p ro w a ­ d z iła te g o k r y t y k a o k re ś lo n a m e to d a b a d a w c z a , z a w sz e w s p ie r a ją c a się o pew m e o g ó ln e p rz e s ła n k i, m ia n o w ic ie o h ie r a r c h ię w a r to ś c i w y n ik łą ze s ty lu k u lt u r y m a s o w e j w P o lsce.

„[...] » k u ltu r a m a s o w a — p isze Ż a b ic k i, p o s łu g u ją c s ię s f o rm u ło w a n ie m Ż ó ł­ k ie w s k ie g o — n ie je s t ty lk o p ro d u k te m in d u s tria liz a c ji« , le c z » z ja w ia się ja k o z a m ie rz o n y , o rg a n iz a c y jn ie p rz y g o to w a n y i ro z w ija n y r e z u l t a t r e w o lu c ji s p o łe c z ­ n ej« [...]” (s. 66). Ze s tw ie rd z e n ia te g o w y n ik a p rz e ś w ia d c z e n ie a u to r a o n ie c e lo w o śc i w y s n u ­ w a n ia o b a w p rz e d m o lo c h e m k u l t u r y m a s o w e j, k tó r y n ie s ie z a g ła d ę k u ltu r z e w y so k o a r ty s ty c z n e j (e lita rn e j). T u z n a jd u je s ię ró w n ie ż p u n k t w y jś c ia w d y s k u ­ s ji n a d ty m w ła ś n ie ty p e m k u lt u r y z te o r ia m i k a ta s tr o f is t ó w (C. G re e n b e rg , D. M a c d o n a ld ) i ro d z im y m i k a ta s tr o f ic z n y m i i h u r r a o p ty m is ty c z n y m i te o r ia m i n a te m a t k u lt u r y m a s o w e j w P o ls c e (G o łu b iew , W o ź n ia k o w sk i, K is ie le w s k i i in n i, zob. sz k ic e : „ T y g o d n i k P o w s z e c h n y ” o k u l t u r z e m a s , P o l i t y k a , k r y t y k a i te o r ia ). W ty m k o n te k ś c ie ta k ż e r o z p a tr y w a n e k r y t e r iu m ilo śc io w e , ilo śc io w y c h p r z e ­ m ia n , w y s tę p u je u Ż a b ic k ie g o , p o d o b n ie ja k u Ż ó łk ie w s k ie g o (P e r s p e k t y w y l i t e ­ r a t u r y X X w i e k u ) i K ło s k o w s k ie j (K u l t u r a m a s o w a ) , w f u n k c j i z a sa d n ic z e g o k r y ­ te r iu m w y z n a c z a ją c e g o r e a l n ą m o ż liw o ść ro z w o ju k u l t u r y w P o lsc e . T a k n p .

Ż a b ic k i a n a liz u ją c s y tu a c ję k u l t u r a l n ą i l i te r a c k ą d o c h o d z i d o p o d o b n y c h u o g ó l­ n ie ń , ja k w y ż e j w z m ia n k o w a n i te o r e ty c y , a m ia n o w ic ie u p o w s z e c h n ie n ie k u l ­ tu r y — m o ż liw e d z ię k i śro d k o m m a s o w e j k o m u n ik a c ji — n ie o z n acza je j u p a d k u , w y ja ło w ie n ia . W P o ls c e n ie m a m y do c z y n ie n ia ze z ja w is k ie m k o m e r c ja liz a c ji i c e ­ lo w e j h o m o g e n iz a c ji k u ltu r y , c h a r a k te r y s ty c z n y m d la k a p ita lis ty c z n y c h sto s u n k ó w sp o łe c z n y c h , w s z e lk a z a te m s ta n d a r y z a c ja , u n if ik a c ja w a r to ś c i n ie w ie d z ie w k i e ­ r u n k u o b n iż a n ia p u ła p u w a rto ś c i, lecz sy s te m a ty c z n e g o jeg o p o d w y ż s z a n ia . W y ­ b ó r b o w ie m — j a k w s k a z u ją e m p iry c z n e f a k t y — w ty m w ła ś n ie k ie r u n k u idzie.

Z d e c y d o w a n ie p o tę p ia a u to r w s z e lk ą ła tw iz n ę , w tó rn o ś ć , n ie a u te n ty c z n o ś ć , k w a lif ik u ją c te z ja w is k a do rz ę d u k ic z u . P is z e Ż a b ic k i: „ K ic z e m są p rz e d e w s z y s t­ k im (choć n ie w y łą c z n ie ) te z ja w is k a p a r a - k u l t u r a l n e , k tó r e w w a r u n k a c h w s p ó ł­ c z e sn y c h u s iłu ją z a k o n s e r w o w a ć n ie a k tu a ln e ju ż d ziś lu b sz y b k o s ię d e z a k tu a li­ z u ją c e m ie s z c z a ń s k ie s te r e o ty p y so c jo lo g ic z n e , in te le k tu a ln e , o b y c z a jo w e [...]. J e d ­ n a k ż e n a s z a p o lity k a k u l t u r a l n a n ie ty lk o (ja k a m e r y k a ń s k a m a s s c u l t u r e ) a p e lu ­ je d o u tr w a lo n y c h w m a s a c h n a w y k ó w i p o trz e b , a le ró w n o c z e ś n ie n a w y k i te i p o tr z e b y n a d a l k s z t a łt u je i tw o r z y ” (s. 67, 68). W ty m m o m e n c ie czas n a u ja w n ie n ie k o le jn e g o e le m e n tu o m a w ia n e j k s ią ż k i. W k o n s tr u k c ji, k tó r e j d o m in a n tę s ta n o w ią p ro b le m y w sp ó łc z e s n o śc i (o b ję to śc io w o z a jm u ją o n e n a w e t n a jw ię c e j m ie js c a ), f u n k c jo n u je on n a jc z ę ś c ie j sa m o d z ie ln ie , z a w sz e je d n a k u z u p e łn ia ją c g łó w n y to k ro z w a ż a ń a u to r a . E le m e n t t e n tw o rz ą : z je d n e j s tr o n y — s f e r a p rz e z w y c ię ż a n y c h p rz e z a u to r a w a r to ś c i ( „ tr a d y c ji”), z d r u g ie j zaś — m e c h a n iz m f o r m o w a n ia n o w e j św ia d o m o śc i k u l t u r a l n e j („ o b y ­ c z a ju ”), s ta n o w ią c e g o e g z e m p lif ik a c ję „ z a m ie rz o n e g o , o rg a n iz a c y jn ie p rz y g o to w a ­ nego i r o z w ija n e g o r e z u l ta t u re w o lu c ji s p o łe c z n e j” (s. 66). O b y czaj ów je s t — z d a n ie m Ż a b ic k ie g o — rz e c z y w is ty m o b ra z e m św ia d o m o śc i k u l t u r a l n e j (zb io ro w ej), s to p n ia r o z w o ju s o c ja lis ty c z n e g o s ty lu k u l t u r y m a s o w e j w P o lsc e . M ó w ią c z a te m o s ty lu te j kultury-, w p ro w a d z a Ż a b ic k i z a g a d n ie n ia r y n k u w y d a w n ic z e g o i c z y te l­ n ic z e j re c e p c ji. S z k o d a je d n a k , że p ro b le m o m ty m n ie p o św ię c ił w ię c e j u w a g i, że n ie p o d a ł c h o c ia ż b y p e w n e j ilo śc i sp o s trz e ż e ń m ó w ią c y c h o s t a w a n i u s i ę n o w e g o m o d e lu w ró ż n y c h ś r o d o w is k a c h — w ic h re g io n a ln y c h z a b a rw ie n ia c h . W y d a je się b o w ie m , że o tr z y m a lib y ś m y w ó w c z a s jeszcze w n ik liw ie j so c jo lo g ic z n ie u m o ty w o w a n e s tu d iu m n a d w s p ó łc z e s n ą k u l t u r ą i je j d ro g a m i ro z w o jo w y m i.

W ró ć m y jeszcze d o o m a w ia n y c h w y ż e j p ro b le m ó w ' o ra z re la c ji, ja k ie m ię d z y n im i z a c h o d z ą , i p o s ta w m y — z g o d n ie z to k ie m ro z w a ż a ń a u to r a — n a s tę p n e p y ta n ia : ja k ie je s t s ta n o w is k o k u l t u r y m a s o w e j w o b e c tr a d y c ji? k tó r e e le m e n ty tr a d y c ji m o g ą i p o w in n y b y ć p rz e z tę k u lt u r ę a s y m ilo w a n e ? ja k ie k r y t e r ia w a r ­ to ś c io w a n ia u z n a ć za r a c jo n a ln e w p ro c e s ie s e le k c ji — m a ją c n a u w a d z e p o ­ tr z e b ę p rz e z w y c ię ż e n ia w p ły w u u je m n y c h w a rto ś c i, h a m u ją c y c h g ru n to w n ą e m a n c y p a c ję k u lt u r a l n ą m a s ? ja k ie są w a r u n k i k o n s tr u k c ji p r a w id ło w e g o m o d e lu ro z w o jo w e g o ? ja k s k u te c z n ie p rz e c iw d z ia ła ć e k s p a n s ji s z m iry ? ja k w re s z c ie n a ty m tle k s z ta łto w a ć s ię p o w in n a f u n k c j a k r y t y k i lite r a c k ie j?

C h o c ia ż k s ią ż k a Ż a b ic k ie g o n ie f o r m u łu je je d n o z n a c z n y c h o d p o w ie d z i n a p o ­ s ta w io n e p y ta n ia , b o je s t to z re s z tą rz e c z n ie m o ż liw a — s ta n o w i je d n a k p o z y c ję c e n n ą i b o g a tą w g ru n to w n ie p rz e m y ś la n e r e f le k s je , d o ty c z ą c e n a jb a r d z ie j w a ż ­ k ic h n ie p o k o jó w i p ro b le m ó w b a d a w c z y c h . H is to ry c z n e sp o jrz e n ie , p o s z u k iw a n ia g e n e ty c z n e w b a d a n iu p ro c e s u ro z w o jo w e g o k u lt u r y , k r y t y k i li te r a c k ie j , l i t e r a ­ t u r y — p o z w o liły Ż a b ic k ie m u ze z n a jo m o ś c ią rz e c z y o k re ś lić se n s p rz e m ia n n a ­ w e t n a jb a r d z ie j a k tu a ln y c h (p rz e ło m p a ź d z ie rn ik o w y 1956), z a ró w n o w k r y ty c e

( H e n r y k a M a r k i e w i c z a t r a d y c j e i r e w i z j e ) , ja k i w l i te r a tu r z e ( F a k t y i l i te r a tu r a , W p o s z u k i w a n i u j o r m u ł y ) .

N a z a k o ń c z e n ie w y p a d a s tw ie rd z ić , że m o ż n a m ie ć s z e re g w ą tp liw o ś c i co d o n ie k tó ry c h a n a liz p r z e p r o w a d z o n y c h p rz e z k r y ty k a . W y ra ź n ie je d n a k p o le m ic z n y c h a r a k t e r te j k s ią ż k i o ra z o s o b iste z a a n g a ż o w a n ie a u to r a w s p r a w y w s p ó łc z e s n o ­ ści r e k o m p e n s u ją in t e r p r e ta c y jn e u c h y b ie n ia i — co w a ż n e — e lim in u ją z n ie j m o n o to n ię „ z o b ie k ty w iz o w a n e g o o p is u ” n a rz e c z p ro p o z y c ji w a r to ś c iu ją c y c h . Z e n o n S k u z a W ł o d z i m i e r z M a c i ą g , O P IN IE I W R Ó Ż B Y . P R O Z A I K R Y T Y K A P O L ­ S K A D N IA B IE Ż Ą C E G O . K ra k ó w (1963). W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie , s. 238, 2 n lb . P is z ą c o n a jś w ie ż s z y m to m ie sz k ic ó w k r y ty c z n y c h W ło d z im ie rz a M a c ią g a tr u d n o p rz e o c z y ć p o tr z e b ę k o n f r o n ta c ji z a w a r ty c h w n im „ o p in ii i w ró ż b ” z k s ią ż ­ k ą p o p rz e d n ią — 16 p y t a ń (1961). N ie je s t to w ty m w y p a d k u z a b ie g k o n w e n c jo ­ n a ln y czy fo r m a ln y . D y k tu ją go p rz e d e w s z y s tk im w z g lę d y m e r y to ry c z n e . S p o j­ r z e n ie n a w a r s z t a t k r y ty c z n y M a c ią g a z te j w ła ś n ie p e r s p e k ty w y p o z w o li d o p ie ro u c h w y c ić w n im w s p ó łc z y n n ik p e w n e j c ią g ło śc i i z a ra z e m p ro c e s o k re ś lo n e j e w o ­ lu c ji z ało ż eń i m e to d . R ó żn ice c h a r a k t e r u i k o n c e p c ji o b u z b io ró w s ą ła tw o r o z ­ p o z n a w a ln e . 16 p y t a ń to w ła ś c iw ie k o le k c ja p o r tr e tó w w s p ó łc z e s n y c h p is a rz y p o ls k ic h , O p in ie i w r ó ż b y to , ja k w y ja ś n ia p o d ty tu ł, „ p ro z a i k r y t y k a p o ls k a d n ia b ie ż ą c e g o ”. P ie r w s z a z ty c h k s ią ż e k b y ła o p a r t a n a d o ść tr a d y c y jn y m z a ło ż e n iu m e to d o lo g ic z n y m , z a le c a ją c y m s z u k a ć k lu c z a do p ro c e s ó w id e o w y c h i o g ó ln o lite - ra c k ic h e p o k i w o so b o w o ści p is a rz a , w je d n o ś c i p sy c h o lo g ii tw ó rc z e j. A le n a w e t te n „ k lu c z p e r s o n a ln y ” z a w ió d ł a u to r a ja k o z a s a d a o r ie n ta c ji w c ią g le k o m p l ik u ­ ją c y m się św ie c ie w s p ó łc z e s n y c h p o s z u k iw a ń li te r a c k ic h . W r e z u lta c ie 16 p y t a ń n ie s p r a w d z iło się ja k o p r ó b a b ila n s u d o ro b k u w s p ó łc z e s n e j p o ls k ie j p ro z y d o k o ­ n a n a p o p rzez a n a liz ę oso b o w o ści a u to r s k ic h , o k a z a ło się n a to m ia s t w p e łn i w a r to ś ­ cio w y m i k o m p e te n tn y m w a r g u m e n ta c ji k r y ty c z n e j „ z b io re m k a m e r a ln y c h p o r ­ t r e tó w ” b

S a m M a c ią g z d a je so b ie z te g o d o b rz e s p r a w ę . W e w s tę p ie do O p in ii i w r ó ż b n ie u k r y w a f a k tu , że w y b r a n e p rz e z n ie g o p o p rz e d n io z a ło ż e n ie m e to d o lo g ic z n e s tr a c iło s w o ją i n t e r p r e ta c y jn ą n o śn o ść , p o n ie w a ż „ n a w e t o so b o w o ść p is a r z a s t a ­ w a ła się w p e w n y c h w a r u n k a c h n a c z y n ie m w y p e łn ia n y m p rz e z ró ż n e , czasem sp rz e c z n e tr e ś c i li te r a c k ie ” (s. 6). M a c ią g p rz y p is u je te n s t a n rz e c z y k s z t a łt u ją c e j się w o s ta tn ic h la t a c h d ość s w o is te j s y tu a c ji lite r a c k ie j. D o s trz e g a w n ie j n o w e e le m e n ty — p rz e d e w s z y s tk im b r a k w y ra ź n ie r y s u ją c y c h s ię n u r tó w i s ty ló w , n a r a s ta j ą c ą w ie lo k ie ru n k o w o ś ć te n d e n c ji i p o s z u k iw a ń a rty s ty c z n y c h , p ły n n o ś ć p e rs p e k ty w . W e w s tę p ie do O p i n i i i w r ó ż b c z y ta m y : „ C o ra z t r u d n ie j p rz y c h o d z i k ry ty k o w i o b ją ć p o szczeg ó ln e o k re s y lite r a c k ie je d n ą f o r m u łą k r y ty c z n ą i co ra z t r u d n ie j w y o d rę b n ić r e p r e z e n ta t y w n e n a z w is k a . R e p r e z e n ta ty w n e — n ie z n a c z y n a jw y b itn ie js z e . R e p r e z e n ta ty w n e — z n aczy d a ją c e o b ra z g łó w n y c h k ie r u n k ó w ro z w o ju l i t e r a t u r y ja k o cało ści. Id z ie o to p o p ro s tu , że n a jw y b it n ie js i p is a rz e n ie d a ją się w ią z a ć w g ru p y i s ty le w sp o só b ta k n a tu r a ln y , ja k to się d z ia ło w w ie k u u b ie g ły m ” (s. 5— 6). „D ziś, b a r d z ie j n iż k ie d y k o lw ie k , w y o d r ę b n ia ją c y m się z j a ­

1 H. Z a w o r s k a , S z t u k a z a d a w a n i a p y t a ń . „N o w e K s ią ż k i”, 1961, n r 10, s. 972.