ISSN 1427-549X
Monika Borodzicz-Chiszko Bia³ystok
Dyskurs feministyczny i kategoria gender a wspó³czesna literatura rosyjska.
Zarys teoretyczny
Kultura europejska charakteryzuje siê m.in. tym, ¿e dominuj¹ca rola mê¿czy- zny we wszystkich sferach ¿ycia odsunê³a kobietê na dalszy plan funkcjonowania w przestrzeni spo³eczno-kulturowej. Sta³o siê to bezporedni¹ przyczyn¹ wyra- nie widocznej a¿ do schy³ku XIX wieku asymetrii dokonañ kulturowych obu p³ci.
Dopiero XX stulecie przynios³o ze sob¹ rozwój ogólnowiatowego ruchu kobiece- go o charakterze intelektualnym. Od pocz¹tku by³ on kierunkiem interdyscyplinar- nym, obejmuj¹cym wiele dziedzin humanistyki, co wynika³o z wieloaspektowego pojmowania kategorii p³ci oraz szeroko rozumianej kobiecoci. Pojawienie siê tego nurtu uwa¿ane jest zarówno za naturalny skutek ruchu zapocz¹tkowanego przez francuskie emancypantki w XVIII wieku, jak i za ród³o wspó³czesnego feminizmu socjopolitycznego. Mowa o feminizmie akademickim, pojmowanym jako podbudowa mylowa dla ruchu socjologicznego oraz jako grunt, na którym rozwinê³y siê badania kobiece (Womens Studies), krytyka feministyczna i litera- tura genderowa. Obecnie za najszersz¹ kategoriê, obejmuj¹c¹ wszystkie odmiany feminizmu akademickiego, w tym tak¿e krytykê genderow¹, uznawane s¹ bada- nia kobiece, których podstawow¹ kategori¹ jest p³eæ kulturowa (gender)1.
Ogó³ badañ powiêconych kobietom, ich dokonaniom i dzia³aniom w sferze pracy twórczej ma na celu rekonstrukcjê podstaw kultury kobiecej, maj¹cej sta- nowiæ przeciwwagê dla dokonañ kultury mêskiej i tym samym umo¿liwiæ stwo- rzenie zrównowa¿onej ca³oci. W ostatnich dekadach zauwa¿a siê wzmo¿one zainteresowanie wszelkimi przejawami dorobku literackiego kobiet, co niew¹tpli- wie zwi¹zane jest z ich zwiêkszon¹ aktywnoci¹ w szeroko rozumianym procesie twórczym. Tym samym mo¿na przypuszczaæ, ¿e udzia³ obu p³ci w kszta³towaniu wspó³czesnej kultury równowa¿y siê2, a dokonywana nie tylko przez kobiety, ale
1 A. Burzyñska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podrêcznik, Kraków 2007, s. 391392.
2 E. Kraskowska, Kilka uwag na temat powieci kobiecej, [w:] Cia³o i tekst. Feminizm w lite- raturoznawstwie antologia szkiców, pod red. A. Nasi³kowskiej, Warszawa 2001, s. 235236.
i przez mê¿czyzn krytyczna analiza tradycji patriarchalnej oraz dzisiejszego stanu uwarunkowañ kulturowych stanowi wa¿ny element postêpuj¹cych przemian
wiadomoci3. Jednak warto podkreliæ, ¿e te przemiany nie przebiegaj¹ we wszystkich krajach europejskich synchronicznie. Zachodz¹ one w ró¿nym czasie, z ró¿nym natê¿eniem i w ró¿nym tempie.
Najwczeniej, bo ju¿ w pierwszych dziesiêcioleciach XX wieku, rozpoczê³y swoj¹ oficjaln¹ dzia³alnoæ feministki w krajach wysoko rozwiniêtych, takich jak USA, Francja czy Wielka Brytania. Tam te¿ najwczeniej pojawi³y siê badania powiêcone tematyce genderowej. Prekursorskie studia nad tym zagadnieniem prowadzone by³y na uniwersytecie w Nowym Orleanie ju¿ od lat szeædziesi¹- tych XX wieku4. W Europie Wschodniej, a cilej ujmuj¹c w krajach bloku komunistycznego, proces ten przebiega³ znacznie póniej i wolniej. Zw³aszcza w Rosji o feminizmie na szersz¹ skalê zaczêto mówiæ dopiero w latach osiem- dziesi¹tych. Rosyjski feminizm ostatniej dekady minionego wieku by³ jak siê wydaje od samego pocz¹tku inny ni¿ zachodnioeuropejski5. Przede wszystkim kobiety w Rosji i na Zachodzie ró¿ni³a sytuacja spo³eczno-polityczna, a w zwi¹z- ku z tym przywieca³y im skrajnie rozbie¿ne d¹¿enia i cele. W latach osiemdzie- si¹tych XX wieku, kiedy to Rosja przechodzi³a g³êboki kryzys, a spo³eczeñstwo sta³o na krawêdzi katastrofy, marzenia wiêkszoci kobiet skupia³y siê wokó³ spo- kojnego ¿ycia, najlepiej w domu, wród dzieci. W odró¿nieniu od Amerykanek czy Francuzek, mo¿liwoæ bycia gospodyni¹ domow¹ Rosjanki traktowa³y jako swoisty luksus, gdy¿ wiêkszoæ z nich musia³a pracowaæ na kilku etatach, by móc zapewniæ rodzinie minimum socjalne6.
Ogólny charakter recepcji ideologii feministycznej, która jako novum stopnio- wo zaczê³a pojawiaæ siê w Rosji wraz z upadkiem ¿elaznej kurtyny doskonale oddaj¹ s³owa: feminizm nie uczy³ kobiet, by pi³y wódkê i pali³y papierosy. Rosyj- ska kobieta robi³a to na d³ugo przed pojawieniem siê w naszym kraju s³owa
«feminizm»7. Nale¿y podkreliæ, i¿ okres postsowiecki przyniós³ Rosjankom nie rewolucjê w sferze spo³ecznej, ale raczej potencjalne mo¿liwoci przemian na p³aszczynie mentalno-kulturowej. Jednak obserwuj¹c intensywnoæ zacho- dzenia tych zjawisk, mo¿emy stwierdziæ, i¿ skopiowanie koncepcji zachodniego
3 J. Brach-Czaina, Wprowadzenie, [do:] Od kobiety do mê¿czyzny i z powrotem. Rozwa¿ania o p³ci w kulturze, pod red. J. Brach-Czainy, Bia³ystok 1997, s. 9.
4 A. Burzyñska, M.P. Markowski, op. cit., s. 399.
5 I. Kumina, Rosyjski feminizm: przeladowany przeforsowany przereklamowany? Po- radnik dla kobiet, czyli jak zachowaæ siê w spó³dzielni mieszkaniowej, w s¹dzie, na przes³ucha- niu , [online] <http://mroczna.art.pl/literatura/rosyjskifeminizm/>.
6 Ibidem.
7 Cyt. za: ibidem.
feminizmu nie sprawdzi³o siê na gruncie rosyjskim i dlatego uleg³a ona zrusyfiko- waniu.
Wielu badaczy uwa¿a rosyjski feminizm za zjawisko o znacznie mniejszym zasiêgu i nasileniu w porównaniu z zachodnim. Nie ma on masowego charakteru, a w swoim skrajnym rozumieniu nie wydaje siê zbyt atrakcyjny dla rosyjskich kobiet, które od dawna znaj¹ smak formalnego równouprawnienia. ¯ycie kilku pokoleñ Rosjanek w warunkach prowadzonych przez kraj wojen wp³ynê³o na wyranie ró¿ne od zachodniego postrzeganie roli mê¿czyzny. Dlatego te¿ nie przeciwstawiaj¹ one obu p³ci tak wyranie jak feministki na Zachodzie. Nie odrzucaj¹ radykalnie tego co mêskie. Przeciwnie, staraj¹ siê wykorzystaæ doko- nania p³ci przeciwnej do realizacji swoich celów i d¹¿eñ na ró¿nych p³aszczy- znach8. Oprócz tego, charakterystycznym wydaje siê fakt, i¿ rosyjskie feministki skupiaj¹ swoj¹ uwagê nie na seksualnoci i p³ci biologicznej (sex), lecz zwracaj¹ siê raczej ku tzw. p³ci spo³eczno-kulturowej, czyli kategorii gender.
W tym miejscu nale¿y uciliæ nasze rozwa¿ania i podaæ kilka argumentów, które obok sytuacji spo³eczno-politycznej w równie znacz¹cym stopniu wp³ynê³y na swoisty kszta³t feminizmu w Rosji. Specyficzne ujmowanie tego dyskursu, dystans i ma³y entuzjazm w jego postrzeganiu cile wi¹¿¹ siê z rosyjsk¹ dusz¹ i religi¹, w której od wieków zanurzona jest kultura tego narodu. Konserwatywne krêgi rosyjskiego spo³eczeñstwa od wieków sceptycznie odnosi³y siê do tego co
importowane, doszukuj¹c siê w tym ró¿norakich wad i niedoskona³oci, jak równie¿ podstêpu. Feminizm nie zafascynowa³ Rosjanek, poniewa¿ by³ przeja- wem globalnej kultury, a w zwi¹zku z tym nie pozostawia³ miejsca na tak istotne dla nich elementy narodowe9. Wi¹za³a siê z tym kolejna, chyba najistotniejsza przyczyna brak zwi¹zku feminizmu z religi¹ chrzecijañsk¹, a w szczególnoci z prawos³awiem. Rosyjska myl teoretyczna od stuleci zdeterminowana jest przez religiê prawos³awn¹, która k³adzie nacisk na wartoci diametralnie ró¿ne od tych propagowanych przez monokulturowe, zachodnie spo³eczeñstwa. Skupiaj¹ siê one g³ównie na indywiduum i potrzebach ego, natomiast rosyjska mentalnoæ opiera siê na g³êbokiej wierze i pokorze wobec woli Boga.
G³êboko zakorzeniony w religii prawos³awnej patriarchat wp³ywa tak¿e na jednoznaczne postrzeganie cile okrelonej roli kobiety i mê¿czyzny zarówno w sferze religijnej, jak i spo³eczno-obyczajowej. St¹d te¿ wynikaj¹ ró¿nice w kul- turowym i artystycznym obrazie kobiety. Nale¿y s¹dziæ, i¿ w zwi¹zku z tym do pe³nego zaadaptowania na grunt rosyjski idei feministycznych, a przede wszystkim
8 J. Szymanek-Reiferowa, Rosyjskie feministki, Dekada Literacka 1999, nr 9/10, s. 1011.
9 È. Ñaâêèía, Ôàêòîðû ðàçäðàæåíèÿ: Î âîñïðèÿòèè è îáñóæäåíèè ôåìèíèñòñêîé êðèòèêè è ãåíäåðíûõ èññëåäîâàíèé â ðóññêîì êîíòåêñòå, ÍËÎ 2007, nr 86, [online]
<http://magazines.russ.ru/nlo/2007/86/sa13.html>.
krytyki genderowej i badañ kobiecych, potrzebne bêdzie wypracowanie swojego w³asnego narodowociowego instrumentarium opartego na kulturze, sztuce i filo- zofii rosyjskiej10. Powsta³a w ten sposób metodologia badañ literackich i kulturo- znawczych sta³aby siê najtrafniej dobranym rodkiem dla rozpatrywania literatury tworzonej w realiach rosyjskich.
Jednak mimo wysi³ków podejmowanych przez rosyjskie feministki, w Rosji jak dot¹d nie dosz³o do rozpowszechnienia na szersz¹ skalê stricte feministyczne- go wiatopogl¹du. Potwierdza to tezê A. Tiomkinej, i¿ za³o¿enia zachodniego feminizmu nie mog¹ byæ bezporednio przeniesione na grunt rosyjski, gdy¿ nie maj¹ pe³nego odniesienia do realiów rosyjskich11. Wersja zachodnia budowana by³a na podwalinach idei równoci i tolerancji, a rosyjska oparta jest na chrzeci- jañskiej pokorze wobec Stwórcy, przez co wiêksz¹ uwagê zwraca siê na ¿ycie wewnêtrzne cz³owieka oraz sferê duchowoci. W zwi¹zku z tym nale¿y podkre-
liæ, ¿e wspó³czenie istniej¹cy w Rosji dyskurs kobiecy wydaje siê bardziej skupiaæ na kategorii gender, której celem jest uniezale¿nienie siê od podzia³ów biologicznych, oraz zwracaæ ku uzusowi spo³ecznemu i wynikaj¹cej z niego roli jednostki w danej kulturze. Jak ju¿ wspominalimy, jest to wynik innego ni¿ na Zachodzie pojmowania za³o¿eñ ruchu feministycznego.
Rosjanki swoje równouprawnienie traktuj¹ jako mo¿liwoæ poszukiwania sa- moidentyfikacji i samorealizacji, która dokonuje siê poprzez proces twórczy.
W postsowieckiej Rosji feminizm nie zd¹¿y³ czy nie zdo³a³ zaistnieæ jako prawno-
wiatopogl¹dowa podstawa funkcjonowania spo³eczeñstwa. Jednak¿e w pew- nym sensie spe³ni³ on swoj¹ rolê, daj¹c niezwykle silny impuls twórczemu rozwo- jowi kobiet, i to w ró¿nych dziedzinach12. Dziêki niemu mo¿emy obserwowaæ obecnie w Rosji rozwijaj¹c¹ siê krytykê feministyczn¹, opieraj¹c¹ siê na podsta- wach nurtu zachodniego. Poprzez dekonstrukcjê utworów badaczki rozprawiaj¹ siê z mitami kulturowymi, nadaj¹c im now¹ jakoæ oraz nowatorskie spojrzenie na tradycyjne motywy literackie13. Ich celem wydaje siê byæ przewartociowanie kultywowanego od stuleci i umacnianego przez literaturê patriarchalnego modelu spo³eczeñstwa oraz postaw charakterystycznych dla kobiety i mê¿czyzny. Szczególn¹ uwagê nale¿y jednak zwróciæ na fakt, i¿ w ostatniej dekadzie minionego stulecia
10 Ibidem.
11 À.À. Òåìêèíà, Ôåìèíèçì: Çàïàä è Pîññèÿ, Ïðåîáðàæåíèå 1995, nr 3, [online]
<http://www.a-z.ru/women/texts/temkir.htm>.
12 T. Rowieñska, Historia prozy kobiecej w epoce transformacji, czyli oczy szeroko za- mkniête rosyjskiego feminizmu, [w:] Literatury s³owiañskie po roku 1989. Nowe zjawiska, ten- dencje, perspektywy, t. II: Feminizm, pod red. E. Kraskowskiej, Warszawa 2005, s. 92.
13 Zob. È. Ñàâêèíà, Ãîâîðè Ìàðèÿ! (Çàìåòêè î ñîâðåìåííîé æåíñêîé ïðîçå),
Ïðåîáðàæåíèå 1995, nr 3, s. 6267, [online] <http://www.a-z.ru/women/texts/savkina1r.htm>.
zauwa¿a siê wiêksz¹ aktywnoæ kobiet w ró¿nych sferach artystycznych: w mu- zyce, malarstwie, a przede wszystkim w literaturze. Kobiety zaczê³y postrzegaæ swoje dowiadczenia oraz role, które spe³niaj¹ w sferze spo³eczno-kulturowej, jako ród³o tworzonej przez siebie sztuki. Jej rozwój nie by³ procesem przypadko- wym, nie powstawa³a ona na zamówienie, lecz wynika³a z g³êbokiej potrzeby wypowiedzenia siê, zabrania g³osu. Dziêki temu w literaturze ponownie zajêto siê problemami jednostki, które przez d³ugie lata by³y ignorowane w wyniku ograni- czeñ ideologicznych. Dlatego pojawiaj¹ca siê w drugiej po³owie lat osiemdziesi¹- tych proza kobieca pocz¹tkowo traktowana by³a jako inna, nowa. Jednak wraz ze s³abniêciem re¿imu sowieckiego antykomunistyczna literatura alterna- tywna, a wraz z ni¹ oparta na kobiecych dowiadczeniach, opisuj¹ca z tej per- spektywy kryzys wspó³czesnego wiata literatura kobiet ros³a w si³ê i nabiera³a coraz wiêkszego znaczenia.
Wydaje siê, ¿e w literaturze rosyjskiej ostatnich 20 lat prym wiod¹ kobiety.
Na gruncie, który w XIX wieku przygotowa³y Ewdokia Rastopczina (ur. 1811), Awdotia Panajewa (ur. 1820), Zinaida Gippius (ur. 1869), a póniej Marina Cwie- tajewa (ur. 1892) i Anna Achmatowa (ur. 1898), rozwija siê kolejna fala literatury tworzonej przez kobiety. Z pewnoci¹ nazwiska takich wspó³czesnych autorek, jak: Ludmi³a Pietruszewska (ur. 1938), Ludmi³a Ulicka (ur. 1943), Nina Sadur (ur. 1943), Tatiana To³stoj (ur. 1951), Marina Palej (ur. 1955), Swiet³ana Wasilen- ko (ur. 1956), Waleria Narbikowa (ur. 1958) i inne, na sta³e wpisa³y siê do historii literatury, a du¿a czêæ z nich ju¿ teraz zaliczana jest do klasyków XX wieku. To one, nie ograniczaj¹c siê do jednego gatunku, tworz¹ ró¿norodne utwory i zdoby- waj¹ najwa¿niejsze nagrody, zarówno rosyjskie, jak i europejskie.
Jednak nie daje to podstaw do mówienia o pe³nym sukcesie dyskursu femini- stycznego w Rosji. Uznaniem zarówno krytyków, jak i czytelników ciesz¹ siê bowiem w³anie te pisarki, które publicznie od¿egnuj¹ siê od wiêzi z literatur¹ kobiec¹14. Szukaj¹c odpowiedzi na pytanie, jaka jest tego przyczyna, pomocnym okazaæ siê mo¿e spojrzenie na ten problem z uwzglêdnieniem kategorii gender.
Mo¿na wtedy stwierdziæ, i¿ utwory tych pisarek powstaj¹ jako wyraz silnych emo- cji twórczych nagromadzonych przez lata. Ka¿da z tych kobiet posiada baga¿
dowiadczeñ zwi¹zanych przede wszystkim z rolami, jakie nak³ada okrelona prze- strzeñ spo³eczno-kulturowa, a nie z pozycj¹ wynikaj¹c¹ z przynale¿noci do danej p³ci biologicznej. Za porednictwem swojej twórczoci dziel¹ siê one spostrze¿enia- mi dotycz¹cymi rzeczywistoci widzianej z perspektywy wykszta³conych, inteligent- nych kobiet, którym poprzedni ustrój polityczny nie dawa³ swobody twórczej.
14 T. Rowieñska, op. cit., s. 89.
Ðåçþìå
Ôåìèíèñòñêèé äèñêóðñ è ãåíäåðíàÿ ïðîáëåìàòèêà â ñîâðåìåííîé ðóññêîé ëèòåðàòóðå
Ñòàòüÿ ïîñâÿùåíà âîïðîñó ôåìèíèçìà è ãåíäåðà â Ðîññèè, à òàêæå èõ âîçäåéñòâèþ íà ðàçâèòèå ñîâðåìåííîé æåíñêîé ïðîçû.  ñòàòüå ãîâîðèòñÿ î âàæíåéøèõ ÷åðòàõ ðóññêîãî ôåìèíèñòñêîãî äâèæåíèÿ ñ ó÷¸òîì îòëè÷èé ïî ñðàâíåíèè ñ Çàïàäîì. Îñîáîå âíèìàíèå óäåëåíî âëèÿíèþ ïðàâîñëàâíîé ðåëèãèè íà ðàçâèòèå ôåìèíèçìà â Ðîññèè, à òàêæå íà ñâÿçàííûé ñ ðóññêîé êóëüòóðîé âçãëÿä íà ðîëü ìóæ÷èíû è æåíùèíû â îáùåñòâå.
Ðåëèãèîçíî-êóëüòóðíîå âëèÿíèå íà ñïåöèôèêó ôåìíèèçìà â Ðîññèè çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî âíèìàíèå áîëüøå ÷åì íà áèîëîãè÷åñêîì (sex) ñîñðåäîòî÷åíî íà ñîöèàëüíîì ïîëó (gender).
Ñëåäîâàòåëüíî òîìó, àâòîð ñ÷èòàåò, ÷òî ôåìèíèçì â Ðîññèè ñòàë òîë÷êîì äëÿ ðàçâèòèÿ òâîð÷åñòâà æåíùèí â ðàçíûõ îáëàñòÿõ èñêóñcòâà, îñîáåííî â ëèòåðàòóðå.
Summary
Feminist discourse and gender in contemporary Russian literature
The article is devoted to the problem of feminism and gender in Russia and their influence on the development of contemporary womens prose. The article deals with the most important features of Russian feminism taking into account the differences in relation to the movement in Western Europe. The author pays special attention to the influence of orthodox religion on the development of feminism in Russia as well as to the specific view of the role of woman and man in the society resulting from Russian culture. Religious and cultural impact over the specific character of Russian feminism is connected with the fact that in Russia a greater emphasis is placed on gender and not on sex. Therefore, the author believes that feminism in Russia has stimulated creativity of women in different fields of art and especially in literature.
