• Nie Znaleziono Wyników

Magazin der Wirtschaft : eine Wochenschrift, 1931.06.19 nr 25

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Magazin der Wirtschaft : eine Wochenschrift, 1931.06.19 nr 25"

Copied!
40
0
0

Pełen tekst

(1)

7 - J A H R G A N G

19. Juni 1931 NUM M ER 25

Jtyapiintitr (SHtrtfrfi afr

♦ EI NE W O C H E N S C H R I F T *

J ^ e u e fb fu E /^ crau00t 0dbcn b o n M e m fe fb B ln fta ft

K o n ju n k tu rb e le b u n g d u rc h

S u b v e n tio n e n ? ... 1001 D r. E ugen A lts c h u l, D ie A rb e its lo s ig ­

k e it u n d d e r technische F o r ts c h ritt . 1003 D r. K a r l M a in z , K a p ita lim m o b ilis ie -

ru n g d u rc h B a u m a rk t-B e le b u n g ? . 1006 D r. G e rh a rd Schacher, D e r B a lk a n im

e uropäischen W irts c h a fts s y s te m . . 1009 G lo sse n

Diskonterhöhung um zwei Prozent . . . 1014 Moderne Formen des Goldtransports . . 1014 Bankkrise und Staatskrise in Österreich . 1013 Verlustabschluß Speyer-Ellissen . . . . 1016 Angenehme und unangenehme

S u b v e n tio n e n ... 1016 Annahme des Genfer Arbeitszeit-Abkom ­

mens fü r den Kohlenbergbau . . . . 1017 Die Autoindustrie gegen Ford — und

gegen D u is b e rg ? ...1017 Krisenwirkungen auch in der Grammo­

phon-Industrie ... 1018 Großinsolvenz im Hamburger Übersee­

handel ... 1018

Der Kam pf zwischen privater und

öffentlicher V e rsich eru ng ...1019 Die Abschlüsse des Victoria-Konzerns . 1020 Enteignungen auf dem Gebiet des

S tä d te b a u s ... 1021

Die Nöte der W e lts c h iffa h rt... 1021 Die Anklageschrift im Favag-Prozeß . . 1022 Vergleichsvorschlag der R aky AG . . . 1022 P e r s o n a lia ...1022 L it e r a tu r ... 1023 B rie fe an den H erausgeber (Die A u f­

gaben der G o ldd isko ntba nk)...1024 B ila n z e n (Daimler-Benz A G ) ... 1027 M a rk tb e ric h te (Die K o n ju n k tu r 7 D e r'

Geld- und K a pita lm a rkt / Die Waren­

m ärkte / Die Effektenmärkte: Berlin, F ra n kfu rt, Hamburg, London, New York) 1028 S ta tis tik (Reichsbank-Ausweis / Berliner

Börsenkurse / Wochenzahlen zu den M arktberichten / Der deutsche Außen­

handel im M ai / Ausweise der P riv a t­

notenbanken / Mai-Ausweis der Deut­

schen R e n te n b a n k )... ... 1032

ERSCHEINT FREITAGS / EINZELHEFT 1 M / VIERTELJÄHRLICH 12 M

F a k tu m

u n b

19d a g :^ a im ^ 62/ f c 6liiw tlÄ .H i

(2)

[ST

DARMSTÄDTER U N D N A T I O N A L B A N K

K o m m a n d i t g e s e l l s c h a f t auf A k t i e n B E R L I N

Aht.-Kap 60 Millionen Reidtsmarh . Reserven 60 Millionen Reidismarh

Zahlreiche Nieder­

lassungen in allen Teilen Deutschlands

Korrespondenten an allen wichtigen Plätzen

der W elt Ausführung aller bankmäßigen Geschäfte

ALLIANZ UND STUTTGARTER VEREIN

V E R S I C H E R U N 6 S - A K T I C N - 8 E S L L C S C H A F T

Aktiva . . Ober

234000000

Bfl

Bayerische Versicherungsbank Aktiengesellschaft, M ünchen ✓ ✓ Badische Pferdeversich.-Anstalt Akc.-Gesellschaft, K a rlsru h e L B Globus Versicherungs - A ktie n - Gesellschaft in H am burg ✓ ✓ Hermes Kreditversichergs.-Bank Aktiengesellschaft in B erlin ✓ / K ra ii Vers.-A -G . des A u to m o b il­

clubs von D eutschland in B erlin Neue Frankfurter Allgem.Vers.- A.-G . in F ra n kfu rt a. M . ✓ ✓ ✓ ✓ Union A llg tm . Deutsche Hagel- Versieher.-Gesellschaft in W eim ar

MANSFELD

A k tie n g e s e lls c h a ft fürBergbau und H ü tte n b e trie b

in Eisleben.

Bilanz am 31. Dezember 1930.

Vermögen:

A n la g e w e rte ...

Wertpapiere und Beteiligungen*) . . Hypotheken und Grundschulden . . Vorräte ... . Kasse und B ankguthaben...

W e c h s e l ...

Außenstände...

Verlust im Jahre 1930 . . .

RM 44 463 174’°J 15 187 773.25 378 950,04 9 660 2 453 010,SS 1 548 921,41 14 458 546,7?

2171743/^

90 322 2_6L ^

*) davon nom. RM 1139 300,— eigen Buchwert von RM 1139 300,—.

e Aktien

Schulden:

S itam im -A ktien-K apital...

V o r z u g s -A k tie n -K a p ita l...

R e s e rv e fo n d s ...

V o r k r ie g s a n le ih e n ...

Dollaranleihe 1926 ...

Bergischädenreserve...

H y p o th e k e n ...

V e r p flic h t u n g e n ...

Übergangsposten, Steuern, rück­

ständige Löhne usw...

Lieferungsschuld in eigenen A ktien Bürgschaften und Sicherheits­

leistungen EM 2 683 868,57

R.M 37 500 000,—"

375 000,—

6 000 000,—

1 500 465,—

9 987 600,- 265 000,—

678 144, 29 284 425,31

4 731626,34

90 322 26ld®

Gewinn- u. Verlust-Rechnung am 31. Dezember 1930-

Soll:

Allgemeine U n k o s t e n ...

A b s c h re ib u n g e n ...

RM 5 892 543,63 4 210 9506 10 103 50019 Haben:

G ewinnvortrag aus 1929 ...

G esam tertrag' ...

V e rlu st im Jahre 1930 ...

RM 130 768,51 7 800 987,93 2 171 743/75 10103 500,19 Die vorstehende Bilanz nebst Gewi

lustrechnung haben w ir geprüft und weisen der ordnungsmäßig geführte bücher in Übereinstimmung befunden

B e r l i n , im Mai 1931.

Deutsche Revisions- u. Treuhand-Aktie

Susat. ppa. Gille

nn- und V eI' m it den AJJ®'

n Geschäft*'

ngcsellschaft- äsen.

(3)

M A G A Z I N D E R W I R T S C H A F T

__________V E R E IN IG T M IT .P L U T Ü S ^ N E U E FOLGE

J ahrgang B

e r l i n

, 19.

j u n i

1931 __________

n u m m e r

25

Subventionen zur „A nkurbelung“ ?

S u b ve n tio n e n an d ie W ir ts c h a ft s in d stets m it großen G e fa h re n u n d n u r in A u s n a h m e fa lle n m it V orzügen f ü r d ie V o lk s w irts c h a ft ve rb un de n. Es m äre je d o c h d e n k b a r, daß bestim m te F o rm e n vo n S u bve n tion szah lun ge n e in ge­

eignetes M it t e l z u r A n k u rb e lu n g d er K o n ju n k t u r d a rs te lle n . L e id e r bieten die neuen S u b ve n tio n sp lä n e der R eich sre gie ru ng keine C hance, daß dieser E rfo lg e rz ie lt w ir d : W a h rs c h e in lic h w e rd e n w e d e r d ie U n te rs tü tz u n g e n des S tein ­ kohlenbergbaus, noch das A rb e its b e s c h a ffu n g s p ro g ra m m d er R eichsbahn, noch auch d ie bisher u n b e s tim m te n sonstigen P lä n e einen belebenden E in flu ß aus­

üben. D rin g e n d m uß deshalb g e fo rd e rt w e rde n , daß d ie 140 M ü l. R M , die f ü r S u b ve n tio n e n vorgesehen sind , n ic h t f ü r diesen Z w eck, sondern als Reserve zu m A u s g le ic h eines e tw a a u ftre te n d e n neuen D e fiz its der R eichs­

fin a n ze n eingesetzt w erden.

W c- S u b ve n tio n e n fo rd e rt oder b e fü rw o rte t, m uß I ere it sein, g e w ic h tig e G egenargum ente zu w id e r- eSen. A u f ih m r u h t d ie „B e w e is la s t ; denn Subven-

^ 'n e n bedeuten eine D u rc h b re c h u n g d er fre ie n M a rk tw irts c h a ft, u n d z w a r in besonders krasser I° r rn W e lc h e sp eziellen U m stände, so m uß in jed em einzelnen F a lle g e fra g t w erde n , m achen eine Sub- Vcn tio n w irk s a m u n d n o tw e n d ig , w elche F a k to re n ö6ben eine G a ra n tie d a fü r, daß d er Schaden, den sie

^ e if e llo s s tifte t, n ic h t g rö ß e r sei als ih re Vorzüge?

N u r h öch st u n v o llk o m m e n p fle g e n diese F ragen

^ a n tw o r te t zu w e rd e n — u n d das is t sehr verständ- k h . D ie V orzüge e in e r S u b v e n tio n sind le ic h t u n d r e la t iv k la r und d e u tlic h zu beschreiben. D a

^ t es n a tio n a le Interessen, d ie h in te r ökonom ischen G e sichtsp un kte n z u rü c k tre te n müssen, da g ib t es die o tw e n d ig k e it, f ü r d a rn ie d e r! iegende Z w eige der L a n d w irts c h a ft u n d d e r In d u s trie zu sorgen u n d die j b e its lo s ig k e it zu beheben, da g ib t es v o r a lle m d ie ' bannte R echnung, nach der S u b ve n tio n e n f ü r d ie subventionierende S telle — R eich , S taa t oder G e­

meinde — e in fin a n z ie lle s G e sch ä ft sein k ö n n e n , w e il C ie S u bventionsbeträge das B u d g e t w e n ig e r belasten s die Z a h lu n g e n an E rw erbslo sen - u n d W o h lfa h rts - 'Jaferstützungen, d ie g e z a h lt w e rd e n m ü ß te n , w e n n i !e S u b v e n tio n u n te rb lie b e . S c h w ie rig e r aber, u n- G &rer u n d w e n ig e r d e u tlic h s in d g e w ö h n lic h d ie S t e i l e zu erfassen, u n d z w a r aus einem G ru n d , ' er o ft al s A rg u m e n t f ü r d ie W irk s a m k e it d er Sub- G'Utionen a u fg e fü h rt w ir d : D ie S u b v e n tio n n im m t ,lelen w e n ig , so w e n ig , daß sie es k a u m spüren, u n d Sle g ib t W e n ig e n v ie l, so v ie l, daß es diesen W e n ig e n

^ s c h e id e n d h e lfe n k a n n . U n m e rk lic h z ie h t sie, so G e e in t es, G e ld e r aus z a h lre ic h e n Q u e lle n heraus;

r sP ü rb a r u n d w irk s a m aber t e ilt sie den W e n ig en F e ld e r zu.

, 6,0 -u n m e rk lic h “ aber d er G e ld e n tzu g auch sein j ag’ so g e rin g seine W ir k u n g im e inzelnen F a ll auch (| ’ s° verschlungene W ege auch eingeschlagen w e r- (11 müssen, u m ih n nachzuw eisen u n d zu a n a ly -

s ie re n __v o lk s w irts c h a ftlic h e D e n k w e is e v e r p flic h te t zu d er E in s ic h t, daß er w ir k lic h e x is tie rt. M a n w ir d es ein er G em einde n ic h t ve rd e n k e n könn en , w e n n sie d ie R ech nu ng a u fm a c h t: h ie S u b ve n tio n , h ie W o h l­

fa h rts u n te rs tü tz u n g . V e rd e n k e n aber m uß m an es ih r, w e n n sie ih re H a n d lu n g — ganz oder v o rw ie ­ gend _ an solcher R ech nu ng o rie n tie rt, u n d noch m e h r m u ß m a n es dem R eich ve rd en ken , w e n n es d ie B e lastu n g des e in zeln en F a lle s w egen ih r e r U n - s c h e in b a rk e it übersehen zu d ü rfe n g la u b t. M ag f ü r d ie G em einde noch d ie Ü be rle gu ng zu R ech t be­

stehen: „ D ie B e lastu n g e x is tie rt, aber sie t r i f f t n ic h t m ic h “ ; f ü r das R e ich h a t dieser G e danke in a lle r Regel k e in e G ü ltig k e it. N ic h t n u r u n m itte lb a r, m it e in e r E rh ö h u n g d er Steuern, is t ja diese Be­

la s tu n g gegeben, sondern sie e rg ib t sich, v ie lle ic h t in noch grö ß erem U m fa n g , aus der in d ire k te n W i r ­ k u n g a u f d ie K o n k u rre n te n des s u b v e n tio n ie rte n U nternehm ens. B e i den W e rfts u b v e n tio n e n t r a t dies m e h rfa c h d e u tlic h zutage: D ie s ta a tlic h u n te rs tü tz te S c h ic h a u -W e rft k o n n te ih re K o n k u rre n te n u n te r­

b ie te n u n d d a m it schädigen. I n anderen F ä lle n is t d er Zusam m enhang w e n ig e r k la r e rs ic h tlic h , in fa st a lle n aber besteht er. Es g e h ö rt zu den P flic h te n des W irts c h a fts p o litik e rs , dies zu e rke nn en u n d sorgsam im e inzelnen F a ll zu p rü fe n , ob e tw a eine A usnahm e vo m g enerellen Gesetz v o rlie g t. Selten genug is t eine solche A u sna h m e gegeben; gegen fa s t a lle S u bve n tion en d e r le tz te n Jahre s in d B edenken dieser A r t g e lte n d zu m achen.

D ie R e c h tfe rtig u n g e in e r S u b v e n tio n k a n n also n u r so g elingen: M a n w e is t e n tw e d e r nach, daß auß er­

w irts c h a ftlic h e G rü n d e eine N ic h tb e rü c k s ic h tig u n g des w ir ts c h a f tlic h N o tw e n d ig e n e rzw ing en , oder daß d ie w irts c h a ftlic h e n V o rzüg e ein er S u b ve n tio n den w irts c h a ftlic h e n N a c h te il ü berw iegen, z. B. d a d u rc h , daß d er V o r te il n u r das In la n d , d er N a c h te il aber (m indestens p a r tie ll) das A u s la n d t r if f t . E in e an ­ dere M ö g lic h k e it d er R e c h tfe rtig u n g , so sch e in t es, is t n ic h t gegeben.

(4)

1002 M AG AZIN DER W IR TS C H A FT

U n d doch e x is tie rt noch e in w e ite re r W eg: D e r E in s a tz d er S u b v e n tio n im D ie n ste d e r K o n ju n k t u r ­ belebung, d er A n k u rb e lu n g d er fe stg e fa h re n e n W ir ts c h a ft. P ro d u k tio n u n d K o n su m „ fin d e n s ic h “ g e g e n w ä rtig n ic h t, d ie fre ie M a r k tw ir ts c h a f t le is te t n ic h t v o ll, w as sie le iste n sollte. Is t es in dieser Lage n ic h t e rla u b t, d ie S u b v e n tio n f ü r d ie „ I n it ia lz ü n ­ d u n g “ einzusetzen, d ie zu m K o n ju n k tu ra u fs c h w u n g A n la ß g ib t?

W ic h tig e r als d ie Frage, d ie u n te r diesem G e­

s ic h ts p u n k t neu, u n d d ie sm a l m it einem gewissen R ech t, a u f ta u c h t: S o ll m a n V ie le n etw as nehm en, u m es W e n ig e n zu geben? sch eint uns h ie rb e i e in anderes P ro b le m zu sein, n ä m lic h d ie F ra g e nach d e r z e itlic h e n W ir k u n g des Einsatzes. P r in z ip ie ll is t es d urcha us m ö g lic h , daß d ie B e lastu n g d e r V ie le n s p ä te r w i r k t als d ie B e vo rzu g u n g d e r W e n ig en , u n d in diesem z e itlic h e n I n t e r v a ll k ö n n e n je n e W i r t ­ s c h a fts k rä fte ausgelöst w erde n , d ie zu einem A u f ­ s c h w u n g fü h re n u n d d a m it d ie — d a n n einsetzende

— B e la stu n g e rträ g lic h m achen. A b e r h ie r erheben s ic h z w e i F ra g en , eine th eo re tisch e u n d eine p r a k ­ tische. D ie th eo re tisch e: I s t eine solche Ü b e rb rü c k u n g ohn e I n f la t io n m ö g lic h ? D ie p ra k tis c h e : B esteht e ine C hance, daß d ie neuen S u b v e n tio n s p lä n e d er R e g ie ru n g ta ts ä c h lic h eine solche W ir k u n g haben?

D ie erste dieser F ra g e n d ü r fte re c h t m ü ß ig sein.

Es g ib t k a u m eine b ra u c h b a re Id ee d e r K o n ju n k t u r ­ belebung, d ie n ic h t m e h r ode r m in d e r v e rs te c k t e in in fla to ris c h e s M o m e n t e n th ä lt, ja es h a t m a n c h m a l den A n s c h e in , als ob sich d ie ein zeln en P lä ne h a u p ts ä c h lic h d u rc h d ie A r t ih r e r V e r k n ü p fu n g m it e in e r „ I n f la t io n “ vo n e in a n d e r u nterscheiden. So lä u f t z. B. d e r vo n P ro f. H e im a n n k ü r z lic h im M d W v e r­

ö ffe n tlic h e V o rs c h la g (N r. 20, S. 831), d u rc h V o rw e g ­ nah m e ö ffe n tlic h e r A u ftr ä g e eine In itia lz ü n d u n g des K o n ju n k tu ra u fs c h w u n g s zu erzeugen u n d diese V o r­

w egnahm e m it B a n k k re d ite n zu fin a n z ie re n , d e u tlic h a u f eine z u sä tzlich e K a u fk ra fts c h a ffu n g hin au s, u n d ebenso steht es m it dem v o n d e r B ra u n s -K o m m is s io n v e rtre te n e n P ro je k t, d u rc h A u fn a h m e vo n A u s la n d s ­ k re d ite n den A u fs c h w u n g zu fö rd e rn . D e n n o c h w ä re es e in K in d e rs c h re c k , diese P lä n e als „ I n f la t io n s ­

p ro g ra m m “ zu ve rd am m e n . Je enger sich a lle rd in g s d ie neue F o rm e in e r solchen K a u fk ra fts c h a ffu n g den b is h e rig e n F o rm e n a n p a ß t, u m so g e fa h rlo s e r is t e in d e ra rtig e s P ro je k t. A b e r vergessen w i r n ic h t: W as b is h e r in D e u ts c h la n d geschieht, eine K re d ith e rg a b e d e r B a n k e n u n d d e r R e ic h s b a n k an das R e ich d u rc h S chatzw echsel, eine S u b v e n tio n des Reiches an d ie R e ic h s a n s ta lt f ü r A rb e its lo s e n v e rs ic h e ru n g u n d eine A u s z a h lu n g dieser G e ld e r an d ie A rb e itslo se n , is t im K e rn n ic h ts anderes als eine G e ld s c h a ffu n g zum Z w e c k e v o n W o h lfa h rts u n te rs tü tz u n g e n . W i l l aber je m a n d im E rn s t beh au pten , D e u ts c h la n d tre ib e a u f diese W eise „ I n f la t io n “ ? K einesw egs! U n d deshalb is t auch d er E in w a n d , eine w irk s a m e S u b v e n tio n habe eine I n f la t io n z u r V oraussetzung, n ic h t s tic h ­ h a ltig . G e w iß e n th ä lt d e r P la n , d ie B e la stu n g d er S u b v e n tio n sp äte r fü h lb a r zu m achen als ih re W o h l­

ta t, in s o fe rn e in „in fla to ris c h e s “ M om en t, als diese

Nr. 25

z e itlic h e Ü b e rb rü c k u n g n u r d u rc h einen (w ie ® im m e r gearteten) Z u s a tz k re d it m ö g lic h ist- * diese E rk e n n tn is k a n n uns n ic h t schrecken-

W ic h tig e r is t d ie andere F ra g e : I s t das neue v e n tio n s p ro je k t d e r R e ich sre g ie ru n g so k o n s tru i ’ daß es eine solche z e itlic h e Ü b e rb rü c k u n g ermOo lic h t? I n d re i T e ile z e r f ä llt jenes P ro g ra m m : in S u b v e n tio n d er R eichsbahn, eine S u bve n tion S te in ko h le n b e rg b a u s u n te r T age u n d in einen a llg e m e in e r A rb e its b e s c h a ffu n g , dessen nähere A fü h r u n g o ffe n b a r noch re c h t n e b e lh a ft ist. B el R eich sba hn k a n n eine z e itlic h e D iffe re n z geSc^ ( sein, b e im K o h le n b e rg b a u besteht sie z w e ife llo s n1'c u n d k e in e A n z e ic h e n sprechen d a fü r, daß sie bei ^ D u r c h fü h ru n g des a llg e m e in e n P ro gram m s der beitsbeschaffung v o rh a n d e n sei.

E in e n F onds vo n 140 M ill. R M s te llt d ie ru n g f ü r d ie S u b v e n tio n e n z u r V e rfü g u n g . 4?

R M d a vo n sollen anscheinend z u r V e rle g u n g ' O b e rb a u m a te ria l d er R e ich sba hn dienen, das Se^ e^%f aber noch n ic h t e in ge ba u t is t. W e ite re l5 M ill- w e rd e n nach dem v o rlä u fig e n P la n zu demsel Z w e c k vo n d e r R e ic h s a n s ta lt f ü r A r b e its lo s e n ^ ^ Sicherung b e re itg e s te llt. A u ß e rd e m ü b e rn im m t ^ R e ich den Z inse nd ien st f ü r ein en K r e d it 100 M ill. R M , den d e r S ta h lw e rk s v e rb a n d d er R e*c ^ b a h n z u r Ü be rn a hm e neuer S c h w e lle n u n d Scme e in rä u m e n w ir d . S c h lie ß lic h s o ll d ie R eichsba^

je n e n B e trag , den sie aus d e r K ü rz u n g ih re r a m te n g e h ä lte r e rs p a rt (ru n d 40 M ill. R M ), zur neu erun g u n d U n te rh a ltu n g des O b erba u s verWe n

den. V o n a ll diesen A usga b en k a n n n u r d iejeu ^ d ie f ü r d ie R e ic h s fin a n z e n am w e n ig ste n Bedeutun®

:tzt der h a t: d ie V e rz in s u n g des 100 M illio n e n -K re d its e in e r echten K o n ju n k tu rb e le b u n g fü h re n . H ie r st' das R e ich zu nä chst n u r 5 oder 10 M illio n e n ein, ^ R eich sba hn a be r w e rd e n 100 M illio n e n z u ge fij u n d z w a r s o fo rt. A u f den ersten B lic k scheint ^ A r t d e r S u b v e n tio n v o r a lle n a nderen F orm en scheidende V o rzü g e zu besitzen. A b e r es is t sc o f t genug d a ra u f hin ge w ie se n w o rd e n , daß solcher E in d r u c k le d ig lic h eine Selbsttäuschung D u rc h K re d itg a ra n tie o de r Ü be rn a hm e d er ' cr ^ sung k a n n das R e ic h z w a r d ie K r e d ite fü r ^ S tü tz u n g s b e d ü rftig e n w e s e n tlic h v e rb illig e n (°

d ie Z in s la s t ode r das R is ik o ü b e rn im m t, is t uD^

diesem G e s ic h ts p u n k t n eb e n sä ch lich ); aber anzu®

m en, daß a u f diese W eise zu s ä tz lic h e K a u f k r a l schaffen sei, w ä re v e rfe h lt. W e r k a n n wissen, 0 scnanen sei, w ä re v e rle rn t, w e r K a n n wissen, ~ y g vo m S ta h lw e rk s v e rb a n d g e w ä h rte K r e d it andern . n ic h t in sonstiger W eise v e rw e n d e t w o rd e n

(Es m ü ß te sich ja dab ei keinesw egs u m einen d ire k tdas K r e d it an andere U n te rn e h m u n g e n h a n d e ln f w ä re in d er T a t sehr u n w a h rs c h e in lic h — ; w oh k ö n n te n d ie B a nke n , b e i denen d er S t a h lw e r k s ^ b a n d n u n m e h r eine S c h u ld oder e in geringeres ^ haben besitzen w ir d , das G e ld in a n d e re r ' ^ ve rw en d en .) W e r k a n n es wissen? U n d docn h ie r w o h l d ie e in zig e M ö g lic h k e it, daß d ie Su tio n des Reiches ü b e rh a u p t ein en a n k u rb e E ffe k t haben ka n n .

(5)

D j u n i 1931 M A G A Z IN DER W IR TS C H A FT 1005

D enn vo n d er K o h le n s u b v e n tio n , ü b e r d ie w ir an

;it> derer S telle a u s fü h rlic h sprechen, u n d vo n den ,l0D i n ic h t s p e z ifiz ie rte n sonstigen S u bve n tion en lä ß t

‘S|D' eine solche W ir k u n g k a u m w a h rs c h e in lic h Aachen. V o n den 140 M ill. R M , d ie das R eich insge- p£lrnt fü r sein A rb e its b e s c h a ffu n g s -P ro g ra m m z u r V e r- agung s te llt, d ü r fte m e h r als d ie H ä lfte a u f d ie eic h sb a h n -S u b ve n tio n e n tfa lle n . D a d ie K o h le n -

|^U Ven tio n w a h rs c h e in lic h n ic h t z u r D u rc h fü h ru n g v ° rninen w ir d , is t d er Rest, der f ü r d ie „ fr e ie n “ Sub- en tion en z u r V e rfü g u n g steht, z w a r re c h t b e trä c h t- C. ' A b e r es g ib t o ffe n b a r k e in e rle i P ro g ra m m f ü r y Ulc V e rte ilu n g , ke in e G a ra n tie seiner s in n v o lle n erWendung. G erade w egen dieser U n b e s tim m th e it stua m an b e fü rc h te n , daß n u n m e h r d ie seltsam - , S u b v e n tio n s p ro je k te der R eg ierun g vo rg ele gt Verden.

D ie B o rs ig -W e rk e haben b e re its einen A n tra g fieser A r t g e s te llt (s. S. 1016); andere U n te rn e h m u n - 11 Werden fo lg e n . A lle je n e schw erw iegenden Be­

denken, d ie ü b e rh a u p t gegen S u bve n tion en sprechen, s in d gegen diese P lä ne g elte nd zu m achen: D ie U n ­ ü b e rs ic h tlic h k e it ih r e r D u rc h fü h ru n g , d ie G e fa h re n e in e r u n k o rre k te n H a n d h a b u n g u n d eines b e g in n e n ­ den K o rru p tio n s w e s e n s , n ic h t z u le tz t auch d ie I n ­ teressen d e r R eichsfinanzen, d er S teuerzahler. Selbst aus einem gesunden R eich sh a u sh a lt w ü rd e d ie deutsche K o h le n in d u s trie , d ie p lö tz lic h ganz subven­

tio n s fe in d lic h e in g e s te llt ist, k e in e G e ld e r annehm en, erst re c h t aber n ic h t „au s einem E ta t, d er sich im Z u s ta n d e in e r schw eren K ris e b e fin d e t“ . I n der T a t:

D e r e n tb e h rlic h s te T e il d er ganzen N o tv e ro rd n u n g s in d d ie 140 M ill. R M , d ie z u r „A rb e its b e s c h a ffu n g “ v e rw e n d e t w e rd e n sollen. Es w ä re das beste, diesen F onds v o rlä u fig n ic h t a n z u g re ife n , sondern a lle Sub­

ventionsgesuche abzu le hn e n oder sch le pp en d zu be­

h a n d e ln . V ie lle ic h t is t d ie Z e it n ic h t fe rn , w o der R e ic h fin a n z m in is te r g lü c k lic h ist, w enigstens dieses P o ls te r f ü r den A u s g le ic h eines neu a u fta u c h e n d e n D e fiz its zu besitzen.

Die A rbeitslosigkeit und der technische F ortsch ritt

V on D r. Eugen Altschul

B e i g ru n d s ä tz lic h e r A n e rk e n n u n g d er A b h ä n g ig k e it d er A rb e its lo s ig k e it von d er Loh nh öh e su cht d er V erfasser nachzurveisen, daß d ie vom N e o-Lib e ra lism u s a u f gestellte F o rm e l zu p r im it iv ist, u m d ie W esenszusam menhänge im H o c h ­ k a p ita lis m u s zu erfassen. I m A n s c h lu ß an d ie neuesten U ntersuch un ge n von L e d e re r über den Zusam m enhang des b eschleunigten technischen F o rts c h ritts u n d d e r d au ernd en A rb e its lo s ig k e it z e ig t er, daß d ie U rsachen f ü r d ie E n t­

stehung ein er „s ta rre n “ A rb e its lo s ig k e it w e s e n tlic h k o m p liz ie rte r s in d als g e m e in h in angenom m en w ir d . D e r V erfasser fo lg e rt daraus, d aß sich auch bei S e nku n g des L o h n n ive a u s d ie R e so rp tio n des A rbeitslosenheeres n ic h t re ib u n g s ­

los v o llz ie h e n w ird . q Je A r b e it u n te rlie g t w ie je d e andere „ W a re “ den

fü r C*Zeri ^ c r P re is b ild u n g . G ru n d s ä tz lic h m u ß auch (D ' A r b e it gelten, daß d ie N a c h fra g e sich nach

„ Preis ric h te t. B e i genügend gesenktem L o h n

* sich also A n g e b o t u n d N a c h fra g e ausgleichen.

die D a u e r“ k a n n es so m it ebensowenig eine (j i '^ D lo s ig k e it geben w ie eine a llgem eine Ü b e rp ro - }J(,. vo n W a re n . Es g ib t im m e r eine Lohnh öh e, A u < Cr a^ e A r b e ite r B e s c h ä ftig u n g fin d e n k ö n n te n . derS t ^ er Ü b e rtra g u n g der a llg em ein en G ru n d s ä tz e

^ P r e i s b i l d u n g a u f d ie L o h n b e s tim m u n g ergeben Ur + W eitgehende Konsequenzen auch f ü r d ie Be-

eUung ,]e r a k u te n F ra g e der g e g e n w ä rtig e n

^ D t s l o s i g k e i t .

}0 . ach diesen G ru n d s ä tz e n bedeutet d ie A rb e its - yy '« L e it dasselbe w ie d ie S tocku ng im A b s a tz einer are- U n d da U n v e rk ä u flic h k e it e in er W a re n ic h ts A ,deres h e iß t, als daß zu den gegebenen P reisen k e in j> Satz v o rh a n d e n is t, b e i w e s e n tlic h e r S enkung der stef i Se Sicii dagegen stets k a u ffä h ig e N a c h fra g e ein- J *’ so m u ß dasselbe vo n den L ö h n e n angenom m en ril y , , < n: eine entsprechende S enkung d er L ö h n e mö p ’ z u m a l b e i d er a llg em ein en V e rw e n d u n g s- ej ^ d c h k e it d er A r b e it als P ro d u k tio n s m itte l, stets N a c h fra g e h e rv o rru fe n . Jede noch so große

A rb e its lo s ig k e it k ö n n te also — w e n n m an vo n v o r­

übergehenden F rik tio n s s tö ru n g e n absieht — , restlos b e s e itig t w e rde n . D a u e rn d e A rb e its lo s ig k e it w ä re dagegen e in Z eichen d a fü r, daß die L ö h n e ü b e rh ö h t sind u n d d er U n te rn e h m e r infolgedessen gezw ungen ist, d ie Z a h l d er b e s c h ä ftig te n A rb e ite r e in zu sch rä n ­ ken. U n te r d er V oraussetzung, daß diese gesetz­

m äß ige B e zieh un g stets g ilt — u n d w ie w e it das z u tr iff t, w ir d noch zu untersuchen sein , w ä re n ic h t n u r d ie U rsache d e r A rb e its lo s ig k e it a u fg e ­

d e ckt, sondern auch das M it te l zu ih r e r B e k ä m p fu n g gefu nd e n. D a m it w ä re auch das U r t e il ü b e r d ie F e rn ­ w ir k u n g der A rb e its lo s e n u n te rs tü tz u n g b e k ä m p ft. D a sie die D r in g lic h k e it des A rb eitsa ng eb ots m in d e rt, d. h.

dem A r b e ite r d ie M ö g lic h k e it g ib t, lä n g e r m it dem A n g e b o t z u rü c k z u h a lte n als w e n n er k e in e U n te r ­ stü tz u n g bezöge, so e rh ö h t sie in d er E n d w ir k u n g n u r d ie Z a h l der A rb eitslose n. Mises, e in er der e xtre m ste n V e rtre te r des L ib e ra lis m u s , dem u nerschrockene K o n ­ sequenz n ic h t abzusprechen ist, k le id e t seinen G e­

d a n k e n in ein er k ü r z lic h erschienenen S c h r if t (D ie U rsache d e r W irts c h a fts k ris e , T ü b in g e n 1931) in f o l­

gende la p id a re Sätze: „ F ü r den U n te rn e h m e r is t d ie V e rw e n d u n g v o n A rb e ite rn T e il eines G eschäftes;

s in k t der L o h n , so s te ig t d ie R e n ta b ilitä t seines

(6)

1004 M A G A Z IN DER W IR TS C H A FT

U nternehm ens. E r k a n n m eh r A rb e ite r einstellen.

D ie A r b e ite r haben es m it h in in d e r H a n d , d ie N a c h ­ fra g e nach A rb e its k r ä fte n zu erhöhen.“ D ie A rb e its ­ lo s ig k e it als D a u e re rsch e in u n g is t n ach Mises aus­

s c h lie ß lic h d ie F o lg e e in e r d u rc h E in g r if f d er G e­

w e rk s c h a fte n in d ie F re ih e it d e r L o h n b ild u n g h e r­

v o rg e ru fe n e n L o h n ü b e rh ö h u n g . „ E in b e trä c h tlic h e r T e il d er A rb e ite rs c h a ft k a n n zu dem v o n den G e­

w e rk s c h a fte n festgelegten L oh nsa tz ü b e rh a u p t ke in e A r b e it fin d e n . D ie L o h n e rh ö h u n g eines Teiles der A r b e ite r geht a u f K osten e in er im m e r s tä rk e r an­

s c h w e lle nd e n Z a h l vo n A rb e its lo s e n .“ D ie A rg u m e n ­ ta tio n vo n Mises lä ß t a n K la r h e it n ic h ts zu w ü n ­ schen ü b rig . M a n m uß sich m it ih r e rn s tlic h ausein­

andersetzen, w e n n m an d ie K onsequenzen dieser A u ffa s s u n g n ic h t a ne rke nn en w ill. V o n seinem S ta n d p u n k t aus d u rch a u s konsequent, b e k ä m p ft Mises auch d ie A rb e its lo s e n u n te rs tü tz u n g . Sie stelle n ic h t, w ie „ d ie irre g e le ite te ö ffe n tlic h e M e in u n g “ an ­ nehme, eine M a ß n ah m e z u r L in d e ru n g d er d u rc h d ie A rb e its lo s ig k e it h e rv o rg e ru fe n e n N o t d a r. I m G egen­

te il müsse sie als „ e in G lie d in d er K e tte vo n U r ­ sachen b e tra c h te t“ w e rde n , „ d ie d ie A rb e its lo s ig k e it als D a u e r- u n d M assenerscheinung erst schaffen.“

D a ß zw ische n L o h n h ö h e u n d A rb e its lo s ig k e it eine B e zieh un g besteht, k a n n — w e n n es ganz a llg e m e in fo r m u lie r t w ir d — n ic h t geleugnet w e rde n . U m das einzusehen, b ra u c h t m a n w a h rlic h k e in V o lk s w ir t zu sein. T ro tz d er W a rn u n g v o n M a rx , R oscher möge d ie gesetzm äßigen E rsch einu ng e n d er k a p ita lis tis c h e n P ro d u k tio n s w e is e n ic h t aus den B eobachtungen der F ra u P rofessor ü b e r d ie L e is tu n g d er N ä h m a m se ll a b le ite n , w agen w i r zu b e h au pten , daß je d e H a u s ­ fr a u d ie B e zieh un g zw ische n L o h n h ö h e u n d A rb e its ­ angebot in ih r e r ökonom ischen T ra g w e ite schon aus ih r e r P o lit ik b e i d er E in s te llu n g vo n D ie n s tb o te n sehr w o h l k e n n t. D ie F o rm e l is t aber v ie l zu e in fa c h , u m daraus so w eitg eh en d e F o lg e ru n g e n zu ziehen, w ie das m eist geschieht. Z w e ife llo s is t es r ic h tig , d ie L o h n b e s tim m u n g g ru n d s ä tz lic h als S o n d e rfa ll in d ie P re isle h re einzubeziehen. N u r d a r f m an sich d a r­

ü b e r n ic h t täuschen, daß d a m it d ie entscheidenden B e din g u n g e n f ü r d ie B e s tim m u n g d er A n ge b ots- u n d N a c h fra g e v e rh ä ltn is s e a u f dem A r b e its m a r k t noch lan ge n ic h t ausreichend a u f g e h e llt sind. W ü rd e e in A r z t, d er im G ru n d e genom m en m it v ie l e in fa ch e re n V o rgä ng en zu tu n h a t, in ä h n lic h e r W eise seine D ia ­ gnosen ste lle n , m an w ü rd e ih m je d e n a tu rw is s e n ­ s c h a ftlic h e E in s ic h t absprechen u n d ih n als K u r ­ p fu s c h e r bezeichnen. G ib t es schon in d e r P h y s ik k a u m Gesetze, d ie sich in e in fa ch e P ro p o rtio n a litä ts ­ beziehungen k le id e n lassen, w ie sollen da ausgerech­

n e t in den u nü be rse hb a r v e rw ic k e lte n V e rh ä ltn is s e n der V o lk s w irts c h a ft so e in fa ch e K a usa lzusa m m e n ­ hänge bestehen, daß zu deren D a rs te llu n g G le ic h u n ­ gen 1. G rades ausreichten?

W e n n d ie A r b e it d er W irts c h a fts th e o re tik e r in den le tz te n Ja hrzeh nten n ic h t ganz fru c h tlo s gewesen sein sollte, so m ü ß te m a n in e rster L in ie als ih r V e r­

die nst anerkennen, daß sie die S im p lifiz ie ru n g ö ko ­

n om ischer V o rgä ng e aufgegeben u n d besondere ^ f a lt a u f d ie F e s ts te llu n g d er verschiedenen gungen f ü r d ie G e s ta ltu n g vo n N a ch fra g e - un j er g eb otsku rven v e rw a n d t haben. A u f dem Gei» ^ L o h n th e o rie s in d gerade in n euerer Z e it d u ic ^ U n te rs u c h u n g d e r E la s tiz itä t d er N a c h fra g e D ^ A r b e it u n te r den verschiedenen B edingungen, nam ^ lie h in A b h ä n g ig k e it v o n der K a p ita lz u s a m 1116^ ^ , zung d er ein zeln en U n te rn e h m u n g e n (ich erJ ^ oWj n u r an d ie fe in s in n ig e n U n te rsu ch u n g e n von g s w ic h tig e Zusam m enhänge a u fg e d e c k t worde:¿eta il' w ä re sinnlos, diese G e setzm ä ß ig keite n so ^ lie r t z u u ntersuchen, w e n n f ü r d ie E in s ic h t m v o lk s w irts c h a ftlic h e n Zusam m enhänge b e r e it * ^ ^ , e in fa c h e F e s ts te llu n g ausreichen w ü rd e , daß ^ Senkung stets „e n tsp re ch e n d e “ N a c h fra g e aU jg T e n d e n z ie ll is t das g e w iß r ic h tig . Diese Erke®0 is t aber v ö llig u n zu re ich e n d , w e n n m an die

rk lic » stehen w ill. U n te r k e in e n U m stä n d e n berechtig*

xsi aner voxxxg unzurexenenu, wexxxx m au uj« - z ie rte n V o rgä ng e im H o c h k a p ita lis m u s w ir k » 0 die o ic u c u w 111. u m « m c iu c u u x u o ia u u c u y u - - jgJjUn' ganz a llg e m e in g e fa ß te C h a ra k te ris tik der Dez ¿, gen zw ische n L o h n h ö h e u n d A rb e its lo s ig k e it, w elch e k o n k re te n Schlüsse zu ziehen. D a ß eine e rh ö h u n g ü b e r das k o n k u rre n z w irts c h a ftlic h e ^ e.

m aß h in a u s G e fa h re n in sich b ir g t, k a n n nie s tr itte n w e rde n , u n d in s o fe rn haben Mises w l6 jjge- T h e o re tik e r re c h t, d ie d ie L o h n b ild u n g in die ^ eJJ, m eine P re is le h re einbeziehen. G ru n d s ä tz lic h i s* e zll so r ic h tig , daß d ie Ü b e rs c h re itu n g dieses M a ^ ^ t e in er S c h m ä le ru n g d e r K a p ita lb ild u n g und auch zu e in e r v e rm in d e rte n B e s c h ä ftig u n g 1 j aß ka nn . Es d a r f aber n ic h t übersehen werden, ^ K a p ita lm in d e ru n g auch a u f andere M om ent6 ^ rü c k g e h e n k a n n u n d daß u n te r solchen L l n i s t a ^ j d u rc h L o h n s e n k u n g a lle in d er G le ic h g e w ic h ts ^11 n ic h t im m e r w ie d e rh e rg e s te llt w e rd e n kann- ß sehen b e i unseren B e tra c h tu n g e n ganz davon eine A u fs a u g u n g d er A rb e its lo s e n , selbst wenn d ie A rb e its lo s ig k e it a u ssch lie ß lich als Folge eJ^ Jl

per L o h n ü b e rh ö h u n g b e tra c h te t, n u r e rfo lg e n kann, " ^ m an u n b e s c h rä n k te B e w e g lic h k e it d e r A r b e it a lle m F re ih e it in d er E in - u n d A u s w a n d e ru n g ^ ^ n im m t u n d fe rn e r je d e E in s c h rä n k u n g der Pr ° ..

tio n d u rc h K a r te llie r u n g f o r t f ä llt . A u f diese » j eI- gungen f ü r die restlose W iedereingliederung ^ A rb e its lo s e n in den P ro d u k tio n s p ro z e ß h a t mR a ^ etr N a c h d ru c k S ch um p ete r hingew iesen, e in F o rgC dem m an b e s tim m t n ic h t v o rw e rfe n w ir d , daß ^ M arktg ese tze d e r L o h n b ild u n g n ic h t gebühren a ch te t h a t. V ie l entscheidender is t, daß alle ^ legungen ü b e r eine „störu ng slo se “ A u fsa ug un g ^ A rb e its lo s e n b e i e ntsprechender Lohnsenkung e u n te r den B e din g u n g e n d er S ta tik gelten; f*ir ^ ausgeprochene d yn a m is c h e W irts c h a ft, w ie es ^ m oderne K a p ita lis m u s ist, n u r m it w esentlichen ^ Schränkungen. W i r k ö n n e n h ie r n ic h t näher n»

P ro b le m a tik d e r S ta tik u n d D y n a m ik eingehen- ^ so vie l sei gesagt, daß, w e n n K o n j u n k t u r s c h w a n

gen n u r eine o s z illa to ris c h e Bew egung um elIie ° gebene D u rc h s c h n itts la g e d a rs te llte n , d ie oben

(7)

1931 M AG AZIN DER W IR TSC H A FT 1005

k°genen Folgerungen, b e re c h tig t w ä re n . I n d er S ta tik aQn eine E rw e ite ru n g des E in kom m e n s d e r A rb e ite r a u f K osten des U n te rn e h m e rg e w in n s e rfo lge n. I n

?.r D y n a m ik lie g e n d ie V e rh ä ltn is s e w e s e n tlic h k o m - v ie rte r. H ie r w ir d n ic h t e in bereits gebackener ) ••r. n v e rte ilt, v ie lm e h r w ä ch st dieser „tre n d - a Lg . Es g il t zu bestim m e n das Gesetz des Q u oten - aid e ils d er A r b e it an dem te n d e n z ie ll w achsenden, t Venn auch d u rc h z y k lis c h e K o n tra k tio n e n im W achs- q01 Zeit w e ilig z u rü c k b le ib e n d e n S o z ia lp ro d u k te . D e r Vl(Ü enanteil is t in den e inzelnen Phasen des K o n - ar'k tu r z y k lu s ganz verschieden. D as Gesetz dieser J™ °tenw andlung is t f ü r je d e K o n ju n k tu rth e o rie

^sch e id e n d . Es is t th e o re tisch noch lange genügend g e k lä rt, w ä h re n d eine sta­

tis c h e U n te rs u c h u n g ü b e r ganz p r im it iv e A n - v'( Ze noch n ic h t hin au sge ko m m en is t (B eachtung J ^ d ie n e n d e r V e rsuch vo n D r . Jürgen K u c z y n s k i,

^ ae Basis f ü r d e rg le ich e n B erechnungen zu fin d e n ; r|®‘ ' fL e F in a n z p o litis c h e K o rre spo nd en z vo m 3. J u n i j, d Ehe das P ro b le m d er Q u o te n w a n d lu n g n ic h t g e k lä rt ist, b e fin d e n w i r uns am A n fa n g u n d c 1 am E nde d er U n te rs u c h u n g ü b e r d ie Beziehun- aad V° n L o h nh öh e, A rb e its lo s ig k e it, K a p ita lb ild u n g

Kon ju n k tu r v e r la u f.

jj . lem and h a t d ie E in tra g u n g des P roblem kreises 1 statischer B e trach tu ng sw eise so e in d rin g lic h nach- jQUesen, w ie P ro f. L e d e re r in seinen neuesten P u b li- j ° nei1 z u r F ra g e d er A r b e its lo s ig k e it1)- M öge q erer d ie G e ltu n g d e r aus d er S ta tis tik abgeleiteten

* * * b e i seiner A n a ly s e d er D y n a m ik n ic h t im m e r fr S|( 'c lie n d b e rü c k s ic h tig t haben, so m uß m an doch ä anerkennen, daß w i r seinen jü n g s te n U n te r- fe| | ngp'n 61110 bedeutende E rw e ite ru n g des B lic k - das 'p Ver(ta n k e n . L e d e re r tre n n t m it R ech t s c h a rf sti S k le r a des G le ich ge w ich tslo hn es, d. h. d ie Be- L - .- ^ n n g des Lohnes, b e i dem s ä m tlic h e A rb e its - Loh ^ ®esch ä ftig u n g fin d e n , vo n dem P ro b le m des lu n° s als d er B e d in g u n g e in er o p tim a le n E n tw ic k - aiis^ K u g n e t keineswegs, daß es u n te r den V o r- g ib t ^ ZUnSen (K 'r S ta tis tik im m e r einen L oh nsa tz a il£ ’ Zu dem das ganze A n g e b o t an A rb e its k r ä fte n

<la r f e" 0mme,i w e rden k a n n . „ D ie A rb e its lo s ig k e it is t jr aCl1 n u r eine F u n k tio n d er L ohnhöhe, so w ie den ^ WeK h e L a g e r an W a re n s o fo rt g e rä u m t w e r- A jjj’ n u r d ie Preise t ie f genug sin ke n , je d e l 1Ö|)< ltslosig k e it k a n n also d u rc h S enkung d er L o h n ­ d e aas d er W e lt geschaffen w e rd e n .“ (W irk u n g e n V0j. °Enabbaus, Seite 5.) A b e r selbst u n te r diesen tis(.|| USSetzaogen k a n n d ie F e r n w ir k u n g e in e r dras- ]$;a ,(”ri L oh nh erab se tzun g d u rc h V e rä n d e ru n g des G l ^ ^ a u f b a u s d ie „E n ts te h u n g eines s ta b ile n k g jj S e w i c h t s “ g efä hrd en . B e i gro ß er A rb e its lo s ig - mi t t * Uißte eine enorm e S teige run g d er P ro d u k tio n s - ge elerzeu gu ng d ie F olge sein, d ie zu neuen S tö ru n - hat A llla ß geben w ü rd e (ib id . S. 7). M it a lle r S ch ärfe d j 1.C:!l L e d e re r dagegen ausgesprochen, daß das In - A rb e its lo s ig k e it a lle in ü b e r d ie F ra g e der

^ a ^ f^ - CreT ü V ° ^ C’SSOr D r ' E m il: Tecll nisJ he.1 F o r i j c h n i i u n d Arbeits-^L h u er _ . „ ________________

lM. _J » T ü b in g e n 1931,r 'V e rta g J. C. B. M o h r, v j j i , 126 S. — Preis C' B- M ohrSei^ ;o r i r L iI 't ^ n des L o h n a b b a u . T ü b in g e n 1931. V e rla g

52 S. — P re is 1 R M .

ric h tig e n L o h n h ö h e A u fs c h lu ß geben ka n n . A u c h d ie H öh e des K a p ita lz in s e s sei k e in u n trü g lic h e s S y m p ­ to m , w ie das d ie englische V o lk s w irts c h a ft, d ie sich eines r e la t iv n ie d rig e n Z insfuß es erfreue, in a lle r D e u tlic h k e it zeige. „ D ie W ir k lic h k e it sp o tte t eben des e in fa c h e n Schemas, das sich aus dem G edanken- gang R icardo s ergeben w ü rd e “ (ib id . S. 9).

A ls d ie entscheidende U rsache d er dauernden A r ­ b e its lo s ig k e it b e tra c h te t L e d e re r den ü b e rs tü rz te n technischen F o rts c h ritt. Im Gegensatz zu den V e r­

tre te rn d e r sogenannten K o m p e n sa tio n sth e o rie sucht er nachzuw eisen, daß d e r R esorptionsprozeß sich n u r sehr langsam vo llz ie h e . L e d e re r b e k ä m p ft d ie sch ul­

m äß ige A u ffa s s u n g , w o n a ch a rb e itsp a re n d e M a sch i­

nen n u r deshalb e in g e fü h rt w erde n , w e il d ie Löh ne zu hoch sind . B e i u m w ä lz e n d e n technischen N e u e ru n ­ gen b ild e d ie L o h n h ö h e durcha us n ic h t den A n trie b , w ie andererseits auch das n ie d rig s te L o h n n iv e a u deren D u rc h s e tz u n g n ic h t v e rh in d e rn k ö n n te . D e r

„D u rc h s c h la g s k ra ft te chn ische r E n tw ic k lu n g “ könne

„ k e in H u n g e rlo h n P a ro li b ie te n “ .

B e i e in e r te ilw e is e m it M on op ole n durchse tzte n k a ­ p ita lis tis c h e n W ir ts c h a ft müsse eine L oh nse nku ng zu e in e r B e schle un igu ng d e r d is p ro p o rtio n a le n E n tw ic k ­ lu n g d e r P ro d u k tio n s m itte lin d u s trie fü h re n . D ie sehr a u fs c h lu ß re ic h e n A u s fü h ru n g e n Lederers ü b e r die A u s w irk u n g e n d er zugunsten d er U n te rn e h m e r e r­

fo lg e n d e n K a u fk ra ftv e rs c h ie b u n g k a n n ic h h ie r n u r ganz k u r z s tre ife n . Besondere B e ach tu ng v e rd ie n t die eingehende A n a ly s e m ö g lic h e r F e h ld is p o s itio n e n . A lle rd in g s k a n n ic h d a b e i d ie F ra g e s te llu n g , w a ru m a u f K osten d e r A rb e ite r u n d A n g e s te llte n die f a l­

schen P ro d u k tio n s a n la g e n sa n ie rt w e rd e n sollen, n ic h t als w irts c h a fts th e o re tis c h re le v a n t betrach te n.

O b es b e re c h tig t is t o de r n ic h t, d ie in fo lg e vo n F e h l­

le itu n g e n g e m in d e rte K a p ita lb ild u n g d u rc h L o h n ­ senkung auszugleichen, is t eine Frage, die a u ß e rh a lb des ökonom ischen P ro blem kreises lie g t. E tw a s ganz anderes is t es, w e n n L e d e re r b e h a u p te t, daß b ei dem g eg en w ä rtige n T em p o des technischen F o rts c h ritts d ie W irk u n g e n d er d a d u rc h b e d in g te n U m fo rm u n g der W ir ts c h a ft im W ege d er L o h n se n ku n g n ic h t k o r ­ r ig ie r t w e rd e n kö nn en . Ic h b in d urcha us seiner A n ­ sicht, daß d ie A n n a h m e , m an k ö n n te im m e r, w enn A rb e its lo s ig k e it h e rrs c h t, das G le ic h g e w ic h t d u rc h Loh nse nku ng en h ersteile n, u n h a ltb a r ist. B ei ü b e r­

s tü rz te m te chnischen F o r ts c h ritt w e rd e n d au ernd N eu an lag en in k ü rz e s te r F r is t d e k a p ita lis ie rt. D u rc h diese s tä nd ige K a p ita lv e rn ic h tu n g w ir d aber d ie A u f ­ saugung d er im m e r w ie d e r freigesetzten A rb e ite r a u ß e ro rd e n tlic h e rschw ert.

S elbstredend w ir d sich „ a u f d ie D a u e r“ e in G le ic h ­ g ew ich tszu sta n d stets durchsetzen. W ie s o ll aber der B e g riff „ a u f d ie D a u e r“ sinngem äß d e fin ie rt w e r­

den? R e in z e itlic h geht das n ic h t. W e n n ü b e rh a u p t diesem B e g riff in diesem Z usam m enhang eine ökono­

m ische B ede u tun g beizumessen ist, so k a n n d ie

„M a ß e in h e it“ n u r in irg e n d w ie re le v a n te n ö kon o ­ m ischen R ea ktion en gemessen w erde n , w ozu m an bereits b ei M a rs h a ll A n sätze fin d e t. M a n sieht h ie r­

(8)

1006 M A G A Z IN DER W IR TS C H A FT

aus, w ie m a n vo n dem sch einb ar so e in fa c h e n P ro ­ b le m d er A rb e its lo s ig k e it in das G e b ie t d e r le tz te n ö kon om ische n F ra g e n g e d rä n g t w ir d u n d w ie v e r­

messen es d a h e r erscheint, d ie A rb e its lo s ig k e it aus­

s c h lie ß lic h als eine F u n k tio n d e r L o h n h ö h e zu be­

tra c h te n . E rk e n n t m an aber d ie k o m p le x e G e s ta lt des P roblem s, so w ir d m an auch sehr v ie l v o rs ic h tig e r in d e r K e n n z e ic h n u n g eines geeigneten W egs z u r

Ü b e rw in d u n g der A rb e its lo s ig k e it. A u c h h ie r 'V m a n eine v ie l in h a lts re ic h e re F o rm e l aulzus e haben. V o re rs t w ir d m a n n u r n e g a tiv sagen *■ ^ 0, daß w e d e r d ie b is h e r e m p fo h le n e n g ro b -in te rv n is tis c h e n M aß nahm en, b e i denen m an n u r an ^ u n m itte lb a re W ir k u n g d e n k t, d ie F e rn w irk u n g m eist g a r n ic h t sieht, noch das fre ie S p ie l der d ie L osung sein ka n n .

K apitalim m obilisierung durch Baumarkt-Belebung-

V o n D r. K arl M ainz

Gegen d ie P ro je k te , d u rc h F ö rd e ru n g d e r B a u tä tig k e it einen belebenden E in ­ flu ß a u f d ie K o n ju n k t u r auszuüben, h a tte D r. Elans N eisser im M d W ein w ic h tig e s B edenken g e lte n d g em ach t; er legte d a r, daß a u f diese Weise be­

trä c h tlic h e K a p ita lie n im m o b ilis ie rt w e rde n , d ie m an a u f andere Weise m it einem größ eren E ffe k t a u f den A rb e its m a r k t einsetzen könne. D r. M a in z f ü h r t dem gegenüber aus, f ü r d ie A rb e its b e s c h a ffu n g sei es g ru n d s ä tz lic h g le ic h g ü ltig , ob m an d ie K a p ita lie n in W o h nu ng en oder F a b rik e n inve stiere . E in e v o lk s w irts c h a ftlic h u nzw eckm ä ß ig e V e rw e n d u n g d e r G e lde r k a n n ebenso

le ic h t bei k u rz - w ie b ei la n g fris tig e r A n la g e Vorkom m en.

U n te r den P lä n e n z u r „ A n k u r b e lu n g “ d er W i r t ­ s c h a ft is t d ie F ra g e d e r A rb e its b e s c h a ffu n g h in te r anderen P ro je k te n z u rü c k g e tre te n ; dennoch b e h ä lt sie ih re B e d e u tun g als M a ß n ah m e s ta a tlic h e r K o n ­ ju n k t u r p o lit ik . Es is t deshalb g e re c h tfe rtig t, h ie r als U r t e il ü b e r Geschehenes u n d als vorschauende Ü b e rle g u n g f ü r z u k ü n ftig e P lä n e eine w ic h tig e E in ­ z e lfra g e aus dem G e b ie t d er A rb e its b e s c h a ffu n g zu p rü fe n , ü b e r d ie b is h e r noch k e in e K la r h e it zu be­

stehen sch eint: Is t B a u m a rk tfö rd e ru n g e in geeignetes M it t e l z u r E n tla s tu n g des A rb e its m a rk te s u n d z u r B e lebung d er W irts c h a ft?

I n den vergangenen J a hren s in d u n te r dem E in ­ flu ß s ta a tlic h e r M a ß n a h m e n e rh e b lic h e T e ile des deutschen V o lk s e in k o m m e n s im W o h n u n g sb a u in ­ v e s tie rt, is t d ie B a u w irts c h a ft zu L aste n d e r anderen W irts c h a fts z w e ig e s ta a tlic h s u b v e n tio n ie rt w o rde n . M it R ü c k s ic h t a u f d ie g eg en w ä rtige — ü b e rw ie g e n d e b e n fa lls d u rc h S ta a ts e in g riffe b e d in g te — geringe V e rz in s u n g dieser A n la g e n h a t m a n v ie lfa c h gegen d ie B a u fö rd e ru n g den V o r w u r f d er K a p ita lfe h lle itu n g erhoben. D ie se r V o r w u r f is t vo m S ta n d p u n k t re in w ir ts c h a ftlic h e r B e tra c h tu n g aus b e re c h tig t; z u r V e r­

te id ig u n g d er b is h e rig e n B a u p o litik aber s te llt m an ih m den H in w e is entgegen a u f d ie s o z ia lp o litis c h e N o tw e n d ig k e it, den W o h nu ng sm a ng e l zu m in d e rn , u n d a u f d ie in D re pre ssio nsze ite n w ic h tig e F ö rd e ru n g eines Schlüsselgewerbes.

Einwände

D ie R ic h tig k e it d er le tz tg e n a n n te n E rw ä g u n g w ir d n eu erdin gs b e s tritte n . M a n b e h a u p te t, das B auge­

w e rb e sei tr o tz seines r e la t iv hohen B e d a rfs an m e n s c h lic h e r A r b e its k r a ft u n d tro tz seiner N a c h fra g e n ach w ic h tig e n G ru n d s to ffe n n ic h t geeignet, den A r - b e its m a rk t n a c h h a ltig zu e n tla s te n u n d das W i r t ­ sch aftsle be n anzuregen, da es K a p ita l „ im m o b ili­

siere“ u n d deshalb eher k o n ju n k tu rh e m m e n d als -fö rd e rn d w irk e .

A lb e r t H a h n s c h re ib t in seiner B roschüre über ^ A rb e its lo s ig k e it zu dieser F ra g e : „M a n brauch > ^ eine gewisse A n z a h l A rb e ite r m it d er Herste ^ vo n B a u te n m it e in e r L ebensdauer von, sagen 50 Ja hren zu b esch äftig e n, fü n fz ig m a l soviel j j ta l, w ie m a n b ra u c h e n w ü rd e , u m dieselbe A ^ A r b e ite r in G e w erbe n m it e in jä h rig e m KaP1^

Um schlag zu b e sch äftig e n. Es is t deshalb auch n z u v ie l b e h a u p te t, w e n n m a n sagt, daß d ie ® „ re, Lage unseres K a p ita lm a rk te s eine andere A w e n n m a n d ie sehr großen K a p ita lie n , d ie niaUj ereH b a u t h a t, im W ege d e r K re d itg e w ä h ru n g aUc G e w erbe n z u r V e rfü g u n g g e s te llt h ä tte “ *)■ j cr

I n dem selben Sinne, aber a u s fü h rlic h e r, ha ^ K ie le r P riv a td o z e n t H ans Neisser in z w e i A r t' ^ zu derselben F ra g e S te llu n g genom men. ^..gcllt- h a u p te t, daß B a u te n u n d andere la n g fris tig e 0 ^ lie h e K a p ita lin v e s titio n e n d azu b e itra g e n , »atl D a u e r d ie A rb e its lo s ig k e it r e la t iv zu erhöhen;

sie w e n ig e r le b en dig e A r b e it b e sch ä ftig e n als eS D u rc h s c h n itt p riv a te K a p ita la n la g e n getan 11 ^ D e r G ru n d d a fü r lie g t in d e r u n g e w ö h n lic h .Ug H a ltb a r k e it — sehr la n g e n K a p ita lu m s c h la g s p el^ ig..

— d er in F ra g e stehenden B a uten . D ie K a p B a^ ra rü s tu n g e in e r n o rm a le n F a b r ik v e rs c h le iß t ntel zehn Jahren. J ä h rlic h v e rw a n d e lt (!) sich ein ^ des in v e s tie rte n K a p ita ls w ie d e r in lebendige A da es neu p ro d u z ie rt w e rd e n m uß . E in W ohn h ä lt h u n d e rt Jahre, e in K a n a l beinahe ewig- ^ e in k le in e r B r u c h te il des a u fg ew e nd eten K a p 1 ^ d ie n t a u to m a tis c h a u f dem W ege d er E rneuerung ^ A rb e its b e s c h ä ftig u n g . M a n k a n n sich das an

ganz krassen B e is p ie l v e rd e u tlic h e n : angenotf1 j m an stünde v o r d er W a h l, m it einem K a p ita le n * J ^ vo n 100 000 R M e in n ü tz lic h e s B a u w e rk a u fz u fh ^ das eine H a ltb a r k e it v o n z w e i Ja hren besitzt, z w e i n ü tz lic h e B a u w e rk e genau derselben w ^

*) A lb e r t H a h n : Is t A rb e its lo s ig k e it u n v e rm e id lic h ? D ie des M d W /2 . B e rlin 1930, S. 44.

(9)

i93i M A G A Z IN DER W IR TS C H A FT 1007

1 eM e r H a ltb a r k e it vo n n u r einem Jahr. Je B au- 6rk h ä tte d er B e n u tz e r u n g e fä h r den gle iche n E r- U erungsaufw and in d e r M ie tg e b ü h r zu e n tric h te n , a» ilic h r u n d 50 000 R M jä h rlic h . W e n n es aber

°g lic h w ä re , A b s a tz f ü r d ie N u tz le is tu n g e n z w e ie r r " u Ude zu schaffen, so stünden aus E rn eu erun gs-

^ c k l age n ach A b la u f des ersten Jahres im ersten 5^ e dem d e r z w e ijä h rig e n H a ltb a r k e it n u r

^ . ^0 R M . z u r V e rfü g u n g , m it denen lebendige A r - 10^ W f t b e s c h ä ftig t w ü rd e , im z w e ite n F a lle aber 0 000 R M . Diese, d er W isse nsch aft län gst b e ka n n te s t° e B ede u tun g d er lan ge n H a ltb a r k e it d ie fa s t v 6 * 1,1 Jt g röß eren K a p ita lin v e s titio n e n am A n fa n g

^C.r '"K ie n is t — is t also auch, was h ä u fig übersehen s V| ^a r d ie F ra g e d er A rb e its b e s c h a ffu n g vo n aus- q aSgebender B e d e u tu n g “ 2). Neisser k o m m t a u f y Und dieser E rw ä g u n g e n zu d er These, „d a ß die . e^ e n d u n g vo n K a p ita l f ü r besonders lan g d a u e rn d e st> n , w ie sie B auten, M e lio ra tio n e n usw. d a r- in d e r Z u k u n f t in gerin g erem M aße z u r Be- w 'd tig u n g vo n le b e n d ig e r A r b e it f ü h r t als d ie V e r- endung d er g le iche n K a p ita lb e trä g e in A n la g e n vo n

Pzerer Lebensdauer“ 3).

j... _jese E rw ä g u n g e n u n d F olg e ru n g e n erscheinen zu-

^ achst re c h t e in le u c h te n d u n d haben deshalb sogar lieh aUer Ö ffe n tlic h k e it das P r ä d ik a t „a u ß e ro rd e n t- der- Sckar^sin n ig u n d in te re s s a n t“ e rh a lte n 4).^ T ro tz -

Sck sind.

f11 gla ub en w i r nachw eisen zu können, daß sie iali

Produktiv- oder Konsumgüter?

ja M iß ve rstä n d n isse zu verm eiden, sei dabei be- p 1 k daß u n te r A rb e its b e s c h a ffu n g d ie in D e- q essionszeiten e rfo lg e n d e A u ftra g s e rte ilu n g a u f l * Und z u s ä tz lic h e r K a u f k r a f t (also e tw a aus A u s- ,C Sanleih en ) zu m Z w e c k d er A rb e its m a rk te n t- jjqi, " "S Und W irts c h a fts a n re g u n g ve rstanden w e rd e n A rb U^S B d s p ie l f ü r la n g fris tig e In vestio ne n , deren

^ i^^ d s b e s c h a ffu n g s e ffe k t ja g e p rü ft w e rd e n soll,

^ der W o h n u n g sb a u g e w ä h lt.

b(, '' r,‘ A u s g a n g s p u n k t d e r Ü be rle gu ng m uß d er T a t-

^ and genom m en w e rde n , den Neisser fo lg e n d e r­

ist 611 A n n u llie rt: „Z u s ä tz lic h e A rb e itsb e sch a ffu n g he ' ‘ ' n i,r a u f z w e i W egen m ö g lic h : E in m a l d u rc h ii|(|S('l'e A u s n u tz u n g d e r K a p a z itä t d er bestehenden k g ^ ^ i e l l e n A n la g e n , das andere M a l d u rc h N eu- 1 aib ild u n g , sei es, daß diese d er E rric h tu n g neuer r ^ rieke d ie n t, sei es, daß d ie a lte n ausgebaut u n d V e 0llalis ie r t w e rd e n “ 6). Abgesehen davon, daß die z'vw i<:rid ,ln g v o n N e u k a p ita l zu R a tio n a lis ie ru n g s - als h ,ei1 m indestens zu nä chst eher A r b e it fre is e tz t

*ais 'a d e t, is t es z w e ife llo s r ic h tig , daß eine d y n a - tj¡(; f. ' e A u s w e itu n g des P ro d u k tio n s a p p a ra te s a u f ken t aUer neue A rb e its g e le g e n h e it s ch afft. Diese E r- geh n ,n'S lst aber in D epressionszeiten, d ie o h n eh in Hl l t ena zeichn et s in d d u rc h u n v o llk o m m e n e A u s- t i0nZllng d er K a p a z itä t bereits v o rh a n d e n e r P ro d u k -

^ ^ a a la g e n , n u r v o n th e o re tisch e r B edeutung. A u f -

2) D

N eisser ™ „M a g a z in d er W ir ts c h a ft“ , J a h rg . 1930, N r. 29, W ie d e rh o lt in „ D ie A r b e it“ , 1931. S 37. - 3) N eisser in „ D ie l tsc h a f \ „ ’ ,S- 37: - <) O b e rre g ie ru n g s ra t D r . N a th a n im „M a g a z in d er ' J a s s ir . J a h r£- J930, N r. 30, S. 1406.

lln ,.M a g a z in d e r W ir ts c h a ft“ , J a h rg . 1930, S. 1347.

gäbe e in e r v e rn ü n ftig e n A rb e its b e s c h a ffu n g s p o litik k a n n es deshalb n ic h t sein, u n ve rw e n d b a re P ro d u k ­ tio n s a n la g e n zu e rs te lle n ; v ie lm e h r h e iß t es neue K o n s u m g ü te rn a c h fra g e zu schaffen, d ie gesteigerte A u s n u tz u n g d er vo rh an de ne n P ro d u k tio n s k a p a z itä t e rm ö g lic h t. N u r in A u s n a h m e fä lle n w ä re n eine an ­ dere S itu a tio n u n d d a m it entsprechende andere F o l­

gerungen d e n k b a r.

D a m it e rle d ig t sich bereits e in E in w a n d , den Neisser u n te r dem G e s ic h ts p u n k t der A rb e its b e ­ sch affun g gegen d ie E rric h tu n g v o n „S c h u lb a u te n , K ra n k e n h ä u s e rn , V e rw a ltu n g sg e b ä u d e n usw. erh eb t m it d er B e g rü n d u n g , „z u s ä tz lic h e A r b e its k r a ft w ir d in ih n e n ja n ic h t b e s c h ä ftig t“ e). D ieser E in w a n d is t erw achsen aus ein er V e rk e n n u n g der fa s t fe hle nd en w irts c h a ftlic h e n M ö g lic h k e it, in D epressionszeiten neue P ro d u k tio n s a n la g e n zu erstellen. W e n n m an in Z e ite n d e r D ep re ssion w irts c h a ftlic h e rw e is e ü b e r­

h a u p t d ie W a h l h ä tte zw ischen der F ö rd e ru n g vo n neuen P ro d u k tio n s z w e ig e n , d ie a u f d ie D a u e r zu ­ s ä tzlich e A r b e its k r a ft e rfo rd e rn , u n d der S teigerung d er K a p a z itä ts a u s n u tz u n g vo rh a n d e n e r A n la g e n , so h ä tte N eisser re c h t. D iese W a h lm ö g lic h k e it, d ie sich im w e s e n tlic h e n m it d e r F ö rd e ru n g d er P r o d u k tiv ­ g ü te r- oder d e r K o nsu m gü te re rze ug un g decken w ü rd e , besteht aber n o rm a le rw e ise n ic h t. D a b e i is t d er E in w a n d ü be rd ies noch an eine w e n ig g lü c k lic h e Adresse g e ric h te t, da gerade d ie vo n N e iß e r genann­

te n A n la g e n im m e rh in n ic h t re in e K o n s u m fu n k tio n e n e rfü lle n , sondern a uch dazu dienen, m enschliche A r ­ b e its k r a ft in G e s ta lt vo n L e h re rn , Ä rz te n , P fle g e ­ personal, V e rw a ltu n g s b e a m te n usw . zu besch äftig e n.

E ch te K o n s u m g ü te r dagegen s in d n u r zum V e rb ra u c h b e s tim m t u n d schaffen d ir e k t in k e in e r W eise neue A rb e its p lä tz e , w o b e i ih re g eringere oder größere D a u e r h a ftig k e it b elanglos ist.

Neissers E in w a n d gegen d ie S ch affun g la n g d a u e rn ­ d er K o n s u m g ü te r (etw a W ohnhäuser) is t aber u n te r dem G e s ic h ts p u n k t z u s ä tz lic h e r P r o d u k tiv it ä t d er V o lk s w ir ts c h a ft n u r zu verstehen als a lle K o n s u m ­ g ü te r g le ic h m ä ß ig b e tre ffe n d ohne R ü c k s ic h t a u f ih re V e rb ra u c h s d a u e r; seine p ra k tis c h e B ede u tun g is t ge­

rin g , da d ie N e u e rric h tu n g vo n P ro d u k tio n s a n la g e n in D epressionszeiten (zum ind est v o r E rre ic h u n g des T ie fp u n k te s ) w ir ts c h a f tlic h n orm a le rw e ise u n z w e c k ­ m äß ig ist.

Kapitalim m obilisierung ?

W ie steht es aber m it dem V o r w u r f d e r „ Im m o ­ b ilis ie ru n g “ vo n K a p ita l d u rc h S ch a ffu n g la n g d a u e rn ­ der A n lag en ? D a b e i besch rä nke n w i r uns a u f d ie B e tra c h tu n g d er K o n su m g ü te rsp h ä re , da zw ische n P ro d u k tio n s a n la g e n (z. B. F a b rik e n ) u n d K o n s u m ­ anlagen (z. B. W o h n b a u te n ) d u rc h d ie raschere A b ­ n u tz u n g u n d A m o rtis a tio n d er ersteren z w a r q u a n ti­

ta tiv e U n terschie de in d er D a u e r des K a p ita lü b e r ­ flusses bestehen, d ie aber v e rn a c h lä s s ig t w e rd e n k ö n n e n ; denn w i r w e rd e n nachw eisen, daß d ie R ü c k flu ß d a u e r ü b e rh a u p t v ö llig belanglos ist.

6J N eisser im ..M a g a zin d er W ir ts c h a ft“ , Ja h rg . 1930, Sv 1348.

Cytaty

Powiązane dokumenty

in Zusammenhang gebracht wurde. Zeitweise hat ^ Umwälzung in Spanien an den Weltbörsen Unruhe ^ r ursacht und eine Kurssenkung fü r spanische Werte ^

weise geneigt, die Situation in Wien und die Auswirkungen der österreichischen Krise günstiger zu beurteilen, da namentlich die rasche Annahme des

kennen, man müsse sich aber darüber k la r sein, daß eine W irklich fühlbare Entlastung fü r die deutsche W irtschaft Uicht sehr rasch erwartet werden dürfe. H

Die preuBische Gesetzgebung iiber clie Finanzie- rung der landlicbeu Siedlung enthiilt eine Besonder- heit, die ohne jede innere Berechtigung den Boden- preis in

Daß die E ntw icklung während des letzten Jahres in dieser Richtung ging, zeigt sich nicht n ur in dem Rück­.. gang der Großaufträge, sondern auch in der

winden soll, bleibt Liefmanns Geheimnis. Sein Zorn richtet sich vor allen Dingen gegen die sogenannte Dawes-Anleihe, die nach ihm genau so ungünstig und

?b einzelnen, das hier nicht wiedergegeben werden kann. Aber manche seiner Vorschläge erscheinen doch bedenk- lcu, und keiner scheint geeignet, eine w irk lic h

recht erwartet. Daß sich die Verwaltung vollständig in Stillschweigen h ü llt, w ill bei dieser Gesellschaft nicht viel besagen, da sie ihre Aktionäre zu