Bolesław Bartkowski
Repertuar śpiewów procesji
palmowej w polskich zakonnych
rękopisach liturgiczno-muzycznych
Studia Theologica Varsaviensia 11/2, 223-255
S tu d ia T heol. Vars. 11 (1973) nr 2
BO LE SŁA W B A R TK O W SK I
REPERTUAR ŚPIEWÓW PROCESJI PALMOWEJ W POLSKICH ZAKONNYCH RĘKOPISACH
LITURGICZNO-MUZYCZNYCH (XIII—XVIII w.)
T r e ś ć : I. W stęp; II. Źródła; III. F ran ciszk ań sk i typ p rocesji p a lm o w ej; IV. C ystersk i i d om in ik ań sk i ty p p rocesji p alm ow ej; V. P rem on -
stra teń sk i typ p rocesji p alm ow ej; VI. P ro cesja p a lm o w a w p rzek azie p a u lin ó w , b en ed y k ty n ek i bożogrobców ; V II. W nioski.
I. W STĘP
O brzęd procesji palm ow ej należy do litu rg ii W ielkiego T y godnia, k tó ry ze w zględu na z a w artą w nim isto tn ą treść religii chrześcijańskiej zajm uje w obchodach kościelnych w yjątk o w e ;i u p rzy w ilejow an e m iejsce. Bogactw o tej treści spraw iło, że w ciągu w ieków w ypracow ano w litu rg ii w ielkotygodniow ej znaczny zasób symboiliki reiigi'jneij. N iektóre zaś obrzędy p rzy jęły m niej lu b bardziej w y razistą postać draim atycznej insceni zacji zdarzeń z życia C hrystusa. O brzędy te zwykło się u jm o wać w określony cykl d ram a tu liturgicznego, do którego n a j częściej zalicza się: Processio in D om inica P alm arum , M anda
tu m , D epositio Crucis, E levatio Crucis i V isita tio S e p u lc h r i2.
S tru k tu ra procesji palm ow ej m iała c h a ra k te r złożony. B yła ona bow iem obrzędem litu rgiczn y m i jednocześnie zaw ierała pew ne elem en ty d ram atyczne. Dzięki tym w łaśnie elem entom budzi zainteresow anie histo ry k ó w lite ra tu ry i k u ltu ry . W yłania
1 A rty k u ł n in iejszy jest fra g m en tem p racy pt. Ś p i e w y p r o c e s ji p a l
m o w e j w p o ls k ic h r ę k o p i s a c h l i tu r g ic z n y c h (X I I /—X V I I I w.). 2 Por. K. Y o u n g , T h e D r a m a of th e M e d i e v a l Church, t. 1 i 2, O x ford 1962; E. A. S c h u l e r , Die M u s ik d e r O s te r fe ie r n . O s te r s p ie l e u n d P a ssio n e n des M i tt e la t te r s , K a s se l-B a s e l 1951; J. L e w a ń s k i , D r a m a t i d r a m a t y z a c je litu r g ic zn e w ś r e d n i o w i e c z u p o ls k im . W'.Musica M e d i i A e v i , t. 1, W arszaw a 1965 s. 96— 174; Z. M o d z e l e w s k i , E s t e t y k a śr e d n io w ie c z n e g o d r a m a t u litu r g iczn eg o ( C y k l W i e lk i e g o T y g o d n ia w Polsce), R oczniki H u m a n isty czn e t. 12 (1964) z. 1 s. 5— 69.
224 BO L E SŁA W BA R T K O W SK I [2] się tu jed n ak p roblem zasadniczy: obrzęd liturgiczn y niesie ze sobą treści sym boliczne będące jego istotą. E lem en ty d ram a tyczne n ato m iast o bejm u ją tylko zew nętrzną, w izualną stron ę zjaw iska, a więc m. in. jego k o n stru k c ję i opraw ę artysty czn ą. T reści sym boliczne posiadają w artość stałą, niezm ienną, m ają c h a ra k te r dogm atyczny; opraw a zew n ętrzn a zaś, podlegając norm om ew olucyjnym i środow iskow ym , zm ieniała się. W ni niejszym stu d iu m zwrócę uw agę głów nie na zagadnienia kon s tru k c y jn e procesji palm ow ej, k tó ry ch zasadniczym elem entem są śpiew y liturgiczne.
W idowisko procesyjne zw iązane z N iedzielą Palm ow ą, p rzed staw iało określone w y d arzen ia przy pom ocy odpow iednich czyn ności, gestów , kostium ów i dekoracji. W jego inscenizacji p rze w ażały elem enty ilu stra c ji te a tra ln e j, stosow ane były różn o ra kie dekoracje, ukostium ow ane postaci w ygłaszały naw et odpo w iednie do sw ych fu n k cji zdania. W ypowiedzi te są jed nak od siebie oderw ane, b rak w nich w yraźnego dialogu. B ardzo często są to inw okacje lub m onologi skierow ane do po:staci cen traln ej obrzędu lub do w iernych. D ekorację stanow ił kościół i całe jego w yposażenie, a często także n a tu ra ln a topografia te re n u poza kościołem (wzgórze za m iastem , b ram a m iejska, krzyż u sy tu o w an y w odpow iednim m iejscu), w k tó ry m rozgryw ała się akcja tego w idow iska. G esty i znaki w izualne b y ły zazwyczaj mocno skonw encjonalizow ane, przejścia zaś z jednego m iejsca na d ru gie m iały c h a ra k te r p rocesyjny. D zięki tym w łaśnie cechom obrzęd procesji palm ow ej zaliczany byw a do d ram atyzacji litu r gicznych 3. Nie jest więc d ram atem litu rg iczn ym we w łaściw ym tego słow a znaczeniu.
E fekty badań nad d ram a te m liturgicznym , a w ty m także i nad obrzędem procesji palm ow ej w Polsce, p rzedstaw iają się nad er skrom nie. S treszczenie niektó ry ch , dziś już zaginionych zapisów procesji palm ow ej, zaw iera zarys litu rg ik i ks, J. M i
3 P o jęcie dram atu litu rg iczn eg o jest szerokie. J.. L e w a ń s k i zapro p on ow ał w y ró żn ien ie w jego ram ach p ew n y ch odm ian gatu n k ow ych : 1- d ram atyzacje litu rg iczn e (in scen izacje d ram atyczn e obrzędów ) 2. oficja d ia lo g o w a n e i oficja dram atyczne, 3. dram aty litu rg iczn e. Zob. J. L e - w a ń s к i, Ś r e d n i o w i e c z n e g a tu n k i d r a m a t y c z n o - t e a t r a l n e , W roclaw
P R O C E SJA -PALMOW A 225
c h a l a k a 4. P o d staw y do b a d ań n ad d ram a te m liturgiczn ym w Polsce stw orzył dopiero J. L e w a ń s k i w ydaniem tekstów źródłow ych, w£ród k tó ry ch znalazły się także redakcje procesji palm ow ej 5. R e p rezen taty w n y w ybór tekstów znanych w P o l sce gatu n k ó w d ra m a tu liturgicznego opublikow ał L e w a ń s k i w M usic a M edii A e v i 6. Z w szystkich obrzędów w ielkotygod niow ych n ajlepszą d ok u m en tację posiada p rocesja palm ow a. In tere su ją c e stu diu m na tem a t e stety k i średniow iecznego d ram a tu liturgicznego n apisał Z. M o d z e l e w s k i , k tó ry w części po św ięconej procesji palm ow ej w y k o rzy stał dw anaście zapisów p rez e n tu ją c y ch zróżnicow ane w ersje tego obrzędu 7. M odzelew ski! jako pierw szy uk azał specyfikę różnych typów procesji palm ow ej, eksponując szczegóły dotyczące p ro b lem aty k i d ram a- ty c z n o -te a tra ln e j i w y kazując ścieranie się ze sobą liturg iczn ej obrzędow ości i teatralności.
II. ŹRÓ DŁA
W n iniejszym stu d iu m chciałbym p rzedstaw ić obrzęd procesji palm ow ej w o p arciu o źródła zakonne, k tó re nie znalazły się w dotychczasow ych edycjach tekstów źródłow ych i nie były przedm io tem opracow ania.
Ź ródła te pochodzą z n astęp u jący ch zakonów: fran ciszk a nie — 22, cystersi — 15, p rem o n stra te n si — 4, dom inikanie — 3, au g u stian ie-erem ici —· Ί , kanonicy re g u la rn i — 1, benedy k ty n k i — 1, paulini(?) — 1 i bożogrobcy — 1. In te resu jąc e nas przekazy pochodzą z w ieków od X III do X V III. D olna granica określona została na podstaw ie d a ty przejrzan y ch źródeł. G ór n ą p rzesu n ięto św iadom ie aż do X V III w., by uzyskać obraz ew olucji w ersji m elodycznej śpiew ów n a dłuższym odcinku
4 J. M i c h a l a k , Z a r y s li t u r g i k i , P łock 1939.
5 J. L e w a ń s k i , N o w e d o k u m e n t a c j e p o ls k ie g o d r a m a t u li t u r g i c z
nego, P a m iętn ik L iterack i 1 (1954) s. 171— 182; T enże, D r a m a t y s t a r o p o ls k ie , t. 1, W arszaw a 1959 s. 98— 163; T enże, Ś r e d n i o w i e c z n e g a tu n k i ,
s. 33 nn.
6 J. L e w a ń s k i , D r a m a t i d r a m a t y z a c j e litu rgic zne. W: M u s ica M e
d ii A e v i , t. 1, W arszaw a 1965 s. 96— 174.
7 Z. M o d z e l e w s k i , ,art. cyt.,, s, 5—69.
226 BO L E SŁA W BA R TK O W SK I [4] czasu (o w ersjach m elodycznych nie będzie mowy, poniew aż p ro b le m aty k a ta w ykracza poza ram y niniejszego studium ).
Chociaż zachow ane zapisy m uzyczne procesji palm ow ej w r ę kopisach zakonnych pochodzą dopiero z X III w., to jed n ak w y d aje się, że obrzęd ten m ógł być znany w Polsce znacznie w cze śniej, praw dopodobnie w okresie panow ania chorału bened yk tyńskiego (968— 1150), a na pew no znan y był ju ż w okresie do m inacji cho rału cysterskiego (1175— 1230). Św iadczą o tym n a j starsze zab y tki chorału cysterskiego (z 2 połow y X III w.), k tó re zaw ierają zapisy śpiew ów procesji palm ow ej. Zapisy tak ie m o gły zatem posiadać także starsze kodeksy cy sterskie lub bene dyk tyń skie, k tó re jed n a k nie zachow ały się do naszych czasów. Z okresu panow ania w Polsce ch o rału b enedyktyńskiego po chodzi P o n ty fik a t b isk u p ó w kra ko w skich 8 (ok. 1100 r.), kolp or tow any praw dopodobnie z Zachodu, choć m ógł był sporządzony ze specjalnym przeznaczeniem dla P olski. W kodeksie ty m nie m a w praw dzie w zm ianki o procesji palm ow ej, lecz tylko o po św ięceniu palm , ale p rocesja tak a m ogła odbyw ać się sp o n ta nicznie. P rzypuszczenie to o p arte jest na fakcie zam ieszczenia w P o n ty fik ale incipitów dwóch śpiew ów w ykonyw anych zwy kle w czasie procesji z palm am i. O brzędy procesji palm ow ej przynieśli do Polski rów nież franciszk an ie (1235) w raz z litu r gią rzym sko-franciszkańską. Ordo in ram is p a lm a ru m m ożna znaleźć niem al w e w szystkich n ajstarszy ch polskich zabytkach franciszkańskich (X III w.). P ierw szy przekaz dom inikański po chodzi dopiero z X IV w., choć dom inikanie przybyli do Polski przed franciszkanam i. W cześniejsze zabytki chorałow e z zakonu dom inikańskiego nie zachow ały się do naszych czasów. K w e re n da po późniejszych kodeksach nie d ała w yników pozytyw nych, co św iadczyłoby o m ałej popularności procesji palm ow ej w tym zakonie. O brzęd te n znan y był także u prem on stratensó w ; na sześć p rzeb ad an y ch rękopisów znaleziono go w czterech. Inne zakony (kanonicy reg u la rn i, b en ed y k ty n k i, p au lini i bożogrobcy), reprezen tow an e są przez pojedyncze zapisy, stąd tru d n o s tw ie r dzić, jak p o p u larn a b y ła procesja palm ow a w ty ch zakonach.
W ykaz ź r ó d e ł 9:
S y m - Czas
L p · b oi T yp p o w sta n ia P ro w en ien cja M iejsce przech. 1 Fr 1 g r a d u a l e 2 poł. k la ry sk i, S tary Sącz B ibl.
X III w . S ta ry Sącz k larysek , sygn. 1 2 Fr 2 g r a d u a l e 2 poł. k la ry sk i, S tary Sącz, B ibl. X I I I w . S ta ry S ącz sla r y se k , sygn. 2 3 Fr 3 g r a d u a l e X III w . k la ry sk i, K raków , k lasztor
K rak ów k larysek , sygn. M 205
4 Fr 4 g r a d u a l e X III/X IV w. fra n ciszk a ń sk iP ło ck , Bibl. Sem . Duch. sygn., rps s IV 5 В 5 Fr 5 g r a d u a l e 1418 r. k la ry sk i, G niezno, B ibl. Kap.
G niezno sygn. Ms 170 6 Fr 6 g r a d u a l e X IV /X V w . k la ry sk i Stary Sącz, B ibl. k la
rysek , bez sygn. 7 Fr 7 g r a d u a l e X V w . fra n ciszk a ń sk iB ib l. Nar., sygn. BOZ
G łu b czyce Cim. 151
8 Fr 8 g r a d u a l e X V w . b ern ard yn i, K raków , B ibl. Czart L eżajsk (?) sygn. 2827
9 Fr 9 g r a d u a l e X V w . b ernardyni, K raków , B ibl. Prow . K ra k ó w B ernard., sygn . 5RL 10 Fr 10 g r a d u a l e X V w . bern ard yn i, K raków , B ibl. P row . K rak ów lub B ernard., sygn, 14/RL L w ó w
11 Fr 11 g r a d u a l e X V w . b ern ard yn i, K raków , B ibl. Prow . L w ó w Bernard., sygn. 2/R L 12 Fr 12 g r a d u a l e ok. 1450 r. b ern ard yn i S andom ierz, B ibl.
Sem . D uch., sygn. M s 173
\5] PR O C E SJA PA LM O W A 227
9 Sk róty: Fr —' fra n ciszk a ń sk i, H er — a u gu stiań sk i, С — cy stersk i, Pr — p rem o n stra teń sk i (w ty m także k a n o n ik ó w regularnych), D — d o m in ik a ń sk i, R1 — p a u liń sk i (?), B2 — sta n ią teck i (ben ed yk tyn k i), Z —b o żogrobcy. P rzy o k reślan iu danego ręk op isu jako fra n ciszk a ń sk ieg o , c y s tersk ieg o ltd. o p iera liśm y się bądź na istn ieją cej już literatu rze, bądź na w y n ik a ch w ła sn y ch badań. G łó w n y m k ry teriu m b yła w ersja m e lo d yczna u trw a lo n a w d anym k od eksie.
228 B O LESŁA W BA R TK O W SK I [6]
13 Fr 13 g r a d u a l e X V /X V I w, b ern ard yn i S andom ierz, Bibl. Sem . D uch., sygn. Ms 174
14 Fr 14 g r a d u a l e X V I w. b ern ard yn i K raków , Bibl. Czart., sygn., rps 3606 15 Fr 15 g r a d u a l e X V I w . b ern ard yn i BUW r I F 389 16 Fr 18 g r a d u a l e X V I w . bernardyni, K raków , B ibl. Prow .
K rak ów Bernard·, sygn, 10/RL 17 Fr 16 p r o c e s s io - X V /X V IIw . fran ciszk an ie, BUW r I Q215
n a le N ysa (?)
18 Fr 17 p r o c e s sio - X V I/X V IIw . b ernardyni, K raków , B ibl. P row .
n a le S ok al Bernard., sygn. 46/RL 19 Fr 19 g r a d u a l e 1610 r. b ernardyni, K raków , B ibl. Czart.
L eżajsk sygn. 3616
20. Fr 21 g r a d u a l e 1627 r. bern ard yn i, B ibl. K órnicka, sygn. S iera k ó w 35
21 Fr 20 g ra d u a le 1684 r. fran ciszk an ie, BUW r I F 419 W rocław
22- Fr 22 p ro c e s sio - 1779 r. bernardyni, K raków , B ibl. P row
n ale K rak ów Bernard., sygn. 64/RL 23 H er g r a d u a l e .1493 r. a u gu stian ie, B ibl. Nar., sygn· 3035
K rak ów
24 C l g r a d u a l e 1 poł. cy stersi, BUW r I F 415 X III w. L ubiąż
25 С 2 g ra d u a le ok. 1260 r. cy stersi, BUW r I F 411 K am ien iec Zą
bk.
26 С 3 g r a d u a l e X III w. cy stersi, BUW r I F 418 Jem ieln ica
27 С 4 g r a d u a l e Son. X III w. cy stersi K a- BUW r I F 412 m ien iec Ząbk.
28 С 5 g r a d u a l e ok. 1250 r. cy stersi, BUW r I F 414 L ubiąż
29 С 6 g r a d u a l e X III w. cy stersi, P elp lin , B ibl. Sem . P e lp lin D uch., sygn . 118(449)
30 С 7 pr o c e s s io - X III w. cy stersi, P elp lin , B ibi. Sem .
na le P e lp lin Duch., sygn. 156(204) 31 С 8 g ra d u a le poł. X III w. cy stersi, P oznań, A rch iw u m
P arad yż A rchidiec., sygn. M s 68
32 С 9 g r a d u a l e ок. cy stersi, BUW r I F 413 1320/30 r. L ubiąż
33 С 10 g r a d u a l e 1 poł. cy stersi, BUW r I F 417 X IV w . H en ry k ó w
34 С 11 gr a d u a l e X IV w . cy stersi, P elp in , Bibi. Sem· P elp lin D uch., sygn. L 21 35 С 12 p ro c e s sio - X V I/X V IIw . cy stersi, G niezno, Bibi. Kap.,
nale W ągrow iec sygn . Ms 259 36 С 13 gra d u a le X V I/X V IIw . cy stersi, P oznań, A rch iw u m
Obra A rchidiec., sygn. 37 С .14 pr o c e s s io - X V II w . cy stersi Gdarisk, Bibl.. P A N ,
n a le sygn. M s 2597
38 С 15 can tion ale X V III w . cy stersi, P oznań, A rch iw u m O łobok A rchidiec., sygn.
k /K a lisza M s 1050 39 Pr 1 g r a d u a l e 1319 r. prem onstratenB U W r I F 385 si, W rocław 40 Pr 2 gr a d u a l e 1351 r. prem on straten B U W r I F 422 si, W rocław 41 Pr 3 g r a d u a l e 1362 r. p rem onstratenB U W r I F 423 si, W rocław
42 Pr 4 p ro ces sio n a 1320/30 r. p rem on straten B U W r I Q 205
le e t a g e n d a i X V I w . si, W rocław
43 Pr 5 g ra d u a le X V w . k a n o n icy regu C zerw ińsk, b ib l. larn i, C zerw iń sk sa lezja n ó w , b. s. 44 D l gr a d u a l e X IV w . dom in ik an ie, W rocław , B ibl.
L w ó w O ssolin eu m , sygn. 1132/1
45 D 2 p r o c e s s io - X V w . dom in ik an ie, BUW r I Q 204
n a le W rocław
23 0 BO L E SŁA W B A R T K O W SK I [8]
46 D 3 p r o c e s s io - X V w . dom in ik an ie, BUW r I D 40
na le W rocław (?)
47 R I can tion ale X V w. p a u lin i (?) C zęstochow a, bibl. na Jasnej Górze, sygn. R 583 48 В 2 g ra d u a le 1651 r. b en ed y k ty n k i, S tan iątk i, k lasztor
S ta n ią tk i b en ed y k ty n ek , sygn . nr 5
49 Z g r a d u a l e X IV w. bożogrobcy, BUW r I F 386 N ysa
Pod w zględem rozm ieszczenia geograficznego źródła te po chodzą z różnych regionów Polski. F ak t, że n iek tó re zakony r e prezen to w an e są przez w iększą ilość zapisów procesji palm ow ej jest w ynikiem tego, że w ośrodkach tych zachow ało się więcej m an u sk ry p tó w . W yjątk iem są dom inikanie, o czym w spom ina łem. W szystkie przekazy, k tó re są p rzedm iotem m oich badań, pochodzą z rękopisów posiadających n o tac ję m uzyczną, tzn. że śpiew y notow ane są w całości.
B adania m oje pójd ą w k ieru n k u w ykazania, czy procesja palm ow a z zapisów m onastycznych była — podobnie jak z p rze kazów diecezjalnych ·— w idow iskiem eksponującym w sposób szczególny elem en ty przestrzen i i ru ch u . Będę chciał stw ie r dzić, czy określenie tra sy procesji m iało isto tn y w pływ na po zostałe elem en ty w idow iska. C hciałbym też prześledzić rolę, ja k ą w tym w idow isku odgryw ali „ a k to rzy ”, oraz jak ą fu n kcję spełn iały poszczególne śpiew y. Ju ż na podstaw ie porów n an ia różnych red ak cji procesji palm ow ej da się powiedzieć, że kolejność śpiewów, fak u ltaty w n o ść lub oblig atoryjn ość w ielu a n ty fo n i responsoriów , zanikanie n iek tó ry ch form słow nych, uzależnione były od w arunków p rzestrzenn ych . Jerozolim skie procesje pierw szych wieków , k tó re znam y z opisu E terii, odby w ały się dom inicis vestîgiis. Chodziło bow iem o odtw orzenie ty ch w aru n k ó w p rzestrzenn y ch , w któ ry ch odbył się uroczysty w jazd C h ry stu sa do Jerozolim y. Będę więc zw racał uw agę na to, czy red a k to rz y p r o c e s j i palm ow ych, pochodzących ze źró deł zakonnych, s ta ra li się rów nież naśladow ać wzór jerozolim
-[9] P R O C E SJA PA L M O W A 231
ski, czy też u jm ow ali całość ty lk o w k o nw en cji litu rg iczn ej obrzędowości.
W cytow anej ju ż p rac y Z. M odzelewski po raz pierw szy w y o d ręb n ił sześć typów pro cesji palm ow ej, proponując rów nocze śnie dla każdego odpow iednią n o m en k la tu rę 10: a) ty p pow rotny, b) typ p ostępu jący , c) ty p w okółkościelny, d) ty p w ejściow y, e) typ śródkościełny, f) ty p w ew nątrzkościelny. Typologii tej dokonał w oparciu o niew ielk ą ilość źródeł prow eniencji die cezjalnej. O dw ołując się niejed n o k ro tn ie do typologii i te rm i nologii M odzelewskiego, zastosuję tu podział bardziej odpow ia d ający specyfice red ak cji procesji pochodzących ze źródeł za konnych.
III. F R A N C ISZ K A Ń SK I T Y P PRO CESJI PALM OW EJ U k ła d form u ł śp iew n y ch p rzed sta w ia się następ u jąco: 1. ant. H osanna Filio David, 7. ant. C u m a u d is s e t p o p u lu s
2. resp. In m o n t e O l i v e t i 8. ant. A n t e s e x dies (w y m ien ia n e p rzew ażn ie przez 9. ant. O c c u r r u n t tu r b a e ru b ryk ę) 10. ant. C u m angelis e t p u e r i s 3. resp. C o ll e g e r u n t p o n tific e s 1 1. ant. T u r b a m u l t a
4. ant. P u e r i h e b r e o r u m p o r t a n t e s 12. h ym n G lo ria laus (najczęściej 5. ant. P u e r i h e b r e o r u m v e s t i m e n t a 10 zw rotek)
6· ant. C u m a p p r o p i n ą u a r e t 13. resp. In g r e d ie n te D o m in o
W szystkie franciszkańskie red ak cje procesji palm ow ej k o rzy sta ły z tego samego re p e rtu a ru śpiew ów. E w olucja obrzędu polegała jedynie na zm niejszaniu ilości fo rm u ł w chodzących w jego skład, p rzy zachow aniu (z niew ielkim i odchyleniam i) kolejności ich w ykonania. P rzek azy starsze m ają z reg u ły bo g atszy zestaw śpiew ów . Późniejsze rękopisy b e rn a rd y ń sk ie p rzejęły niem al w iernie tra d y c je franciszkańskie.
P rzeb ieg procesji p rzypom ina ty p w ejściow y. Można w niej w yróżnić trz y części: pośw ięcenie palm , procesję poza kościół i stację p rzy d rzw iach kościelnych w drodze pow rotnej u . Ten ty p procesji z n ajd u jem y w d okum entach z k aszto ru w C luny
10 Dz. cyt., s. 20—42.
11 R ubryka m ó w i ty lk o o za trzym an iu się p rocesji cele m od śp iew an ia
232 B O LESŁA W BA R T K O W SK I [10]
już w IX i X w . 12. Jego ślady widoczne są także w IX i X w. w źródłach z M onte Cassino 13. W X I w. obrzęd tego ty p u no tu je Prccessionale z B esançon 14. W M szale z Palentia z roku 1568 czy tam y uw agę: Corus cantet pro in tro itu m issae laetitiae
quae m istice ad, eva n g eliu m usque hodierna die cum ju b ilo célébrât ecclesia ant. H osanna Filio D avid 15. W M szale z L o za n n y z 1505 r. do m issa sicca (która kończyła się zw ykle śpie
w em Sanctus) dodano jeszcze O rem us, praeceptis salutaribus
m on iti. P a ter n oster. L ibera nos i dw ie oracje 16. W śród śpie
wów pełniących fu n k cję in tro itu , w m issa sicca najczęściej po w ta rz a się ant. H osanna Filio David, ponadto — S itien te s v e
rnies ad aquas, In n o m ine D om ini i in. Czasem w m issa sicca
śpiew ano K y rie eleison i to dziew ięciokrotnie. F u n k c ję g ra- du ału pełniło najczęściej reśp. C ollegerunt pontifices. W ykony wano je niekiedy w fo rm ie dialogu, rozdzielając te k st m iędzy zespoły k an to ró w i chór. Słow a K ajfasza śpiew ał u nu s de cho
ro 17, lub jed en ze starszy ch m nichów : Cayphas a u tem altiori voce pronunciat solus 18. T aki sposób w y konyw ania w ym ienio
nych tek stów stał się w XV i X V I w. dość powszechny. O b rzęd y palm ow e w edług źródeł fran ciszk ańsk ich rozpoczy n a ły się po odm ów ieniu tercji. C elebrans w to w arzy stw ie asy sty pośw ięcał n a jp ie rw palm y. W ty m czasie chór w ykonyw ał ant. H osanna Filio D avid. Po lekcji z księgi W yjścia śpiew ano
pro graduali resp. C ollegerunt po n tifices lu b resp. In m on te O liveti. W dalszym ciągu tej części litu rg ii w ystępow ało czyta
nie ew angelii, oracja, p refacja (śpiew ana przez chór), 5 ró ż nych m odlitw , po k tó ry ch c e leb ran s p o k rapiał palm y św ięconą wodą, odm aw iając (sine cantu) ant. A sperges m e — bez p sal m u. D w aj bracia rozdaw ali w szystkim zakonnikom poświęcone gałązki, a chór śpiew ał an ty fo n y P ueri hebreorum , pow tarzając
12 H. J. G r ä f, P a l m e n w e i h e und, P a lm e n p r o z e s s io n in d e r la t e i n i
schen L i t u r g i e , K a ld en k irch en 1959 s. 49.
13 B ibi. A n gelica, Cod 1092, fol. 109: F in ita te r tia , m i s s a p a lm a r u m .
P r o i n t r o i tu a. O sa n n a filio (...). O d nośnie M onte C assino рог. В. А 1-
b e r s, C o n s u e tu d i n e s m o n a s tica e, t. 3, M onte C assino 1907 s. 19
14 Cod. V atic. B orgian. lat. 358.
15 C ytu ję za H. J. G r ä f e m , dz. cyt., s. 107. 16 H. J. G r ä f , dz. cyt. s. 107.
17 O r d in a r iu m z X II w. P aryż, B ibi. N at. Ms la t 9486, fol. 9. 18 Por. H. J. G r a f , dz. cyt., s. i l l .
[11] PR O C E SJA PA LM O W A 233
•je aż do ukończenia tej czynności. - N otow ana w n iek tórych m an u sk ry p ta c h d y refe n c ja psalm ow a w skazuje, że do daw a no tu rów nież śpiew jakiegoś psalm u.
W cerem onii rozdaw ania palm obserw ujem y różne zwyczaje. Zw yczaj fran ciszk ań sk i p ow ierzenia tej fu n k c ji dw om zakon
nikom był znany i w innych o śro d k a c h 19. W C luny palm y
rozdaw ał k o ś c ie ln y 20, w E insiedeln czynił to p r z e o r 21. P o n ty - fik ał rzy m sk o -germ ań sk i poleca spełnienie tej czynności cele b ru jącem u kapłanow i. C elebrans dobierał sobie czasem pom o cników, by czynności rozdaw ania nie przedłużyć, ta k np. w e dług Cod. V atic, lat. 4855 z X I w. o p a t w ręczał p alm y m ni chom, zaś inni k ap łan i św ieckim -uczestnikom obrzędu. Byw ało
też, że ludow i rozdaw ano palm y dopiero w czasie p ro c e s ji22. Są też in fo rm acje o tym , że w iern i przynosili do kościoła w łasne p a lm y 23.
Po rozdaniu palm w y ru szała procesja (f it processio), w czasie k tó rej ca n ta tu r antiphone subscripte uel om nes uel alique
pro disposicione cantoris: C um appropinquaret, C um audisset, A n te s e x dies, O ccurrunt tu rb e , C um angelis v T urba m u lta .
A n ty fon y te w ykonyw ał n ajpraw dopodobniej chór. W r u b ry kach b rak jed n a k określenia trasy , k tó rą szła procesja i po w iązania z nią poszczególnych śpiew ów. W in n ych red ak cjach użycie tych an tyfo n określone było bardziej precyzyjnie, zw ła szcza w tak ich m om entach, z k tó ry m i synchronizow ała ich treść słow na. W drodze pow rotnej do kościoła procesja z a trzy m y w ała się przed zam kniętym i drzw iam i. W ew nątrz kościoła czekało już dwóch lu b czterech braci, k tó rzy zw róceni tw a rz ą do czoła procesji śpiew ali h y m n Gloria laus. R efren po w ta rzali w szyscy stojący na zew nątrz. Śpiew ano w szystkie zw rotki
lub tylko n iek tó re —■ pro disposicione cantoris. T a k i sposób
w ykonyw ania h y m n u , p o w tarzający się praw ie we w szystkich red ak cjach procesji palm ow ej, zm ierzał do w ydobycia z niego w alorów dram aty czn ych .
19 Por. E. M a r t è n e, De a n ti ą u is m o n a c h o r u m ritib u s, P aris 1960
s. 362.
20 Por. H. J. G r a f , dz. cyt. s, 113. 21 T am że.
22 D. M o r e n i , M ores e t c o n su e tu d in e s ecclesia e Flo rentin ae, F lo - ren tia 1974 s. 5 i 6.
234 ■BOLESŁAW B A R T K O W SK I [12]
Zw yczaj zatrzy m y w an ia się pow racającej procesji w p o rta lu kościoła d la odśpiew ania h y m n u Gloria laus znały już: R e -
gularis concordia anglicae nationis m onachorum sanctim onia- liu m q u e z la t SB7—965 24, Ordo z C a nterb ury (XI w .) 25 i M is- sale Leofrici (XI w .) 26.
Po skończonym h y m n ie procesja w chodziła do kościoła ze śpiew em resp. In gred ien te Dom ino, k tó re w swej treści n aw ią zuje do w jazd u C h ry stu sa do Jero zo lim y (civitas sancta). R esponsorium to tow arzyszyło zw ykle procesji w m om encie przekroczenia b ram y m iasta lub kościoła, na co w skazują niem al w szystkie ty p y tego obrzędu. F u n k c ję tak ą pełniło ono już w dru g iej połow ie IX w., o czym św iadczą P o n ty fika t
z Poitiers, P o n ty fik a t rzym sko -g e rm a ń sk i i liczne późniejsze
p rze k a z y z różnych krajó w . W drug iej połow ie X V w ieku m iejsce resp. In g red ien te D om ino zaięły stopniow o inne śpie wy: we F ra n c ji i H iszpanii — A tto lite portas, w A nglii — Cre-
de m i c h i 27. Z m iana ta zw iązana b yła ze zw yczajem p u k an ia
drzew cem krzyża procesyjnego w d rzw i kościoła 28.
A naliza red ak cji franciszkańskiej w skazuje na m ały stopień u d ram aty zo w an ia obrzędu, inni red a k to rz y znaczniejszy sto pień d ram a ty z a c ji osiągali przez stosow anie gestów lub usym - bolizow anie osoby C h ry stu sa ((krzyż, ew angelia, fig u ra C h ry stu sa n a osiołku itp.). N ajbardziej rozbudow ana została w stę p na część — obrzęd pośw ięcenia palm , przy pom inający sw ym układem litu rg ię Mszy św. (od początku do Sanctus).
Om ówiony ty p procesji notow any jest w e w szystkich ręk o pisach fran ciszk ań sk ich od X III aż po X V III wiek. Nie o bser w uje się tu ew olucji od w iernego naśladow ania obrzędów je rozolim skich do obrzędow ej sym boliki. J u ż n a jsta rsz e redakcje zrezygnow ały z założeń „history czny ch” , z im itow ania w y
24 T. S y m o n s , R e g u la ris concordia. T h e m o n a s ti c A g r e e m e n t of th e M o n k s an d N uns of th e English Natio n, London 1953 s. 3.4—35; PL 137, szp. 489.
25 Por. H. J. G r a f , dz. cyt., s. 75. 26 Tamże.
27 Tamże, s. 134.
23 Tamże. O zwyczaju pukania w drzwi kościoła drzewcem krzyża wspomina już O r d o R o m a n u s XV z końca XV w. B rak tam jednak wzmianki o śpiewie A t t o l i t e p ortas: D o m in u s p a p a n on p e r c u t i t c u m c ru c e p o r t a m s i c u t sa ecu la res c o n su ver u n t. PL 78, szp. 1302.
113] P R O C E SJA PA LM O W A 235
da rz e ń jerozolim skich opisanych w ew angeliach. J e s t to za te m koncepcja, k tó ra ;na p ierw szy p lan w ysunęła litu rg iczn ą obrzędow ość.
iRękopis au g u stiań sk i (Her) posiada tak i sam uk ład procesji palm ow ej jak m an u sk ry p ty franciszkańskie.
Id enty czn y z franciszk ańskim i źródłam i zapis procesji p al m ow ej zn ajd u je się w M issale Lateranse z ok. 1230/40 r., po chodzącym ze środkow ej I t a l i i 29. K oncepcja całego obrzędu, m odlitw y i śpiew y, oraz brzm ienie ru b ry k , są takie sam e jak w polskich źródłach franciszkańskich. J e s t to zapew ne konse k w encja p rzy jęcia przez franciszkanów litu rg ii k aplicy p a pieskiej n a L ateran ie.
R easum ując uw agi o fran ciszk ań sk im .typie procesji p alm o w ej, m ożna stw ierdzić, że źródła pochodzące z tego zakonu p rze k a z u ją ty p w idow iska palm ow ego, którego początki znane ju ż były n a przełom ie w ieków IX i X w e F ra n cji i w Italii. F ranciszk an ie nie w ypraco w ali w łasnej red ak cji tego obrzędu, lecz w zorow ali się na istniejących ju ż w cześniej zw yczajach.
IV. CYSTERSKI I DOMINIKAŃSKI TYP PROCESJI PA LM O W EJ30
W litu rg ii cysterskiej procesje nie są liczne 31, n a d to całko w icie ujednolicone. W ciągu w ieków nie podlegały one praw ie żadnej ew olucji. Polskie źródła cysterskie, z niew ielkim i tylko zm ianam i w p iek tó ry ch rękopisach, ,n o tu ją n astę p u jąc y uk ład śpiew ów procesji palm ow ej:
23 V. K e n n e d y . T h e L a te r a n M issal an d so m e allied d o c u m e n t s , .Miediaeval Studies 14 (1952) s. 61—78.
30 w śród źródeł cysterskich bardzo krótkie rubryki notują jedynie CIO i C li.
31 L i b e r U su u m , cap. 17, 28, 29 i 47 (PL 166, szp. 1385) wymienia ty l ko trzy procesje: palmową, in P u r if ic a t io n e i na W niebowstąpienie. To samo zaw iera rękopis z sygn. Ms 868 z 1752 r.A rchiw um Archidiecezjal ne w Poznaniu) gdzie w roz. XVII (s. 26,—28) pt. O p r o c e s s y a c h czyta m y m. in.: „2. Gdyż w święta Najświętszej Panny, w W niebowstąpienie Pańskie, w kw ietną niedzielę bywa procesja po klasztorze ze stacjam i jako jest w procesjonale. Zwykła także bywać procesja, gdy jest eks pozycja Najśw. Sakram entu. W inne zaś dni nie bywa procesji, prócz gdyby pozwoliła K apituła G eneralna”.
236 BO LE SŁA W B A R T K O W SK I [1 4 ]
1. ant. P u e r i h e b r e o r u m to l le n t e s 5. ant A v e r e x n o ster
2. ant. P u e r i h e b r e o r u m v e s t i m e n t a 6. hymn G lo ria laus (3 zwrotki) 3. ant. O c c u rru n t tu r b a e 7. resp. In g r e d ie n te D o m in o 4. resp. C o ll e g e r u n t p o n tific e s (bez versusa)
J a k widać, obrzęd procesji palm ow ej ze źródeł cysterskich d y sp o n u je znacznie m niejszą ilością śpiew ów, niż obrzęd ze źródeł franciszkańskich. Śpiew y są identyczne, z w y ją tk ie m an- tyfon y A v e r e x noster, której b rak w red ak cjach fran ciszk ań skich. Z apisy cysterskie, pochodzące z ok resu od X III do X V III w ieku, w y k azują dużą stabilność w stosow aniu poszczególnych śpiewów. Stabilności tej dowodzi fak t, że np. siedem nastow iecz n y C14 m a iden ty czny u k ład ze źródłam i trzynastow iecznym i. Je d y n ie C13 d y sponuje zaledw ie trzem a śpiew am i. N ie do strze g a się także żadnego zróżnicow ania w red ak cji śpiew ów ze w zględu na pochodzenie źródeł z różnych klasztorów .
Z astan aw iający m je s t fa k t niejednolitego o kreślania w rę kopisach cy stersk ich form poszczególnych śpiewów. Responso- rium C ollegerunt p ontifices jest określane jako anty fo n a (C5, C6, C8). R ękopisy C2, C4, C5, C9 anty fo n ą nazy w ają resp. I n
grediente Dom ino. Pozostałe m a n u sk ry p ty zaliczają w ym ienio
ne śpiew y do responsoriów , o czym św iadczy określenie „resp .”, lu b sam zapis, w k tó ry m graficznie w yróżniony jest versus.
K odeksy C9 i CIO a n ty fo n ą n azy w ają versus z resp,
C ollegerunt pontifices, zaczynający się słow am i U nus autem .
W jedn ym przy p ad k u (C15) term in em versus określono słowa
Quid facim us, należące do C ollegerunt. W oparciu o cytow ane
p rzy k ład y tru d n o je s t m ówić o ew olucji pojęcia fo rm y chorału gregoriańskiego. Sam e śpiew y, zapisane w w ym ienionych ko deksach, posiadają cechy s tru k tu ra ln e w łaściw e resppnsoriam i w niczym nie różnią się fo rm aln ie od innych zapisów. Nie da się jed n a k w ykluczyć i takiej możliwości, że sk ry p to rzy m ieli w ątpliw ości co do form y zapisyw anego śpiew u i w określonych p rzyp ad k ach respon so riu m uznaw ali za antyfonę. K ry teriu m rozstrzy g ający m b y łby tu sposób w yko n y w an ia ty ch śpiew ów (inaczej w ykonyw ano responsorium , a inaczej .antyfonę). W. rę kopisach b ra k je s t jed n a k in fo rm acji dotyczących sposobu w y konyw ania poszczególnych utw orów .
[15] PR O C E SJA PA L M O W A 237
U kład śpiew ów procesji palm ow ej w d ruk ow an y m w spółcze śnie 32 procesjonale cy stersk im różn i się od u kład u w rękopisach jedy nie tym , że na początku zaw iera an t. Hosanna F ilio D avid (w rękopisach zanotow ana jest ty lko d w u k ro tn ie — C6 i C13 — w d ru g im p rzy p ad k u dopisano ją później na m arginesie) zaś resp. In g red iente D om ino posiada v ersu s C um audisset popu-
lus, k tó ry nie w szystkie m an u sk ry p ty notu ją.
P a lm y pośw ięcał opat, k tó re m u zastrzeżone były liczne be- nedykcje osób i r z e c z y 33. K a n to r w ręczy ł n astep nie opatow i gałązkę i intonow ał dwie an ty fo n y P ueri habreorum . P rocesja w y ru szy ła (exea t conventus) ze śpiew em antyfo ny O ccurrunt
turbae i o dbyw ała się, w p rzeciw ieństw ie do inny ch red ak cji
ty lk o w obrębie zabudow ań k lasztornych. Je j koncepcja p rze strzen n a była odm ienna od w szystkich innych red a k c ji i pole gała na obejściu trzech stacji.
G enezy stacji w procesji palm ow ej n ależy szukać w litu rg ii rzy m sk o-g allik ań sk iej z w ieku V III/IX , kiedy to procesja, w ra cając z kościoła pośw ięcenia palm do kościoła, w k tó ry m od praw ian o Mszę św., zatrzy m y w ała się przed po rtalem św iątyni dla odśpiew ania h y m n u Gloria laus 3i.
W edług P o n ty fik a tu z Poitiers (2 poł. IX w.) procesja za trz y m y w a ła się w b ram ie m iejskiej (w racając z kościoła po św ięcenia palm ), gdzie na specjalnie przygotow anym m iejscu składano p o rta to riu m z księgą ew angelii i relikw iam i. W ty m czasie chłopcy śpiew ali h y m n Gloria la u s 35. W P o n ty fika le
r z y m sk o -g e rm a ń sk im stacja ok reślo na jest jako sta d o sanctae crucis, p rzy k tó rej odbyw ały się dość d łu gie obrzędy ad oracji
krzyża. S tację przy k rzy żu zaw iera także m szał Leofrici (XI w.), k tó ry w ty m m iejscu p rzew id u je śpiew a n ty fo n y A v e r e x
n o s te r 36. L a f r a n k z C a n t e r b u r y w swoich K o n s ty tu cjach (XI w.) nak azał urządzać ju ż cztery stacje 37. P rz y p ierw
szej uczestnicy śpiew ali ant. O ccurrunt turbae. W drodze do
г2 P ro c e ss io n a le C istercien se, W estmalle 1946 s. 15—21. . ,
33 J. М. C a n i V e z, Le r i te cis ters ien , Ephemerides Liturgicae 63 (1949) s. 304.
34 P.or. H, J. G r a f , dz. cyt., s. 33—34., . 35 Tamże, s. 42.
36 Tamże, s. 75.
эт D. K n o w l e s , Th e M o n a s tic C o n s ti tu t io n s of L an fran c, London 1950 s. 22—26.
238 BO L E SŁA W B A R T K O W SK I [16] drugiej stacji, zlokalizow anej w b ram ie m iejskiej, w ykonyw ano ant. Aive r e x nos ter, p rzy sam ej zaś sta c ji chłopcy śpiew ali hym n Gloria laus. N astępnie ze śpiew em Ing red ien te D om ino procesja w chodziła do m iasta. S tacja trzecia u sytu ow ana była przed klasztorem , czw arta zaś — w sam ym kościele, gdzie od byw ało się odsłonięcie i ad o racja krzyża. Tego ty p u procesja do czterech stacji, począw szy od D ekretó w L a f r a n k a , zna na była w N orm andii i A n g lii38. Zw yczaj u rząd zan ia sta c ji w procesji palm ow ej zn any był także w e W łoszech, zwłaszcza środkow ych. Przytogow yw ano trz y a n aw et cztery stacje (tak np. w Cod. Vatic, lat. 4885). P rzy pierw szej adorow ano krzyż, śpiew ając an ty fo n y P u eri heb reo ru m i odpow iednio je insceni zując; d ru g a o dbyw ała się w pobliżu kościoła (brak danych 0 obrzędach przy niej); trzecia — p rzed w ejściem do kościoła; czw artą zaś .zlokalizowano przed ołtarzem w ew n ątrz bu d ynk u kościelnego, tam odbyw ał się o brzęd odsłaniania krzyża 39.
W edług polskich rękopisów cysterskich przy pierw szej sta cji, k tó ra znajdow ała się iu x ta d o rm ito riu m , śpiew ano resp.
C ollegerunt pontifices (brak n iestety inform acji, czy śpiew ow i
tow arzyszyły jakieś czynności). W drodze do drugiej stacji kon w e n t śpiew ał v ersu s w ym ienionego responsorium — Unus a u
tem . P o trak to w an ie w e rsetu responsoryjnego jako w pew nym
sensie sam odzielnego u tw o ru , k tó ry spełniał w łasn ą fu n k cję
V / obrzędzie, m ogło być powodem o kreślania go w m an u sk ry p
tac h m ianem an ty fo ny . B ardzo skąpe inform acje ru b ry k nie m ów ią o tym , co działo się przy drugiej stacji. W przejściu do stacji trzeciej (ad u lim a m stacionem ) w ykonyw ano repetendę· tego sam ego responsorium — Quid facim us. To usam odziel nienie rep e ten d y mogło być pow odem o kreślania jej przez nie któ ry ch cy stersk ich sk ry p to ró w nazw ą an ty fo n y lub w ersetu. P rz y trzeciej stacji ko n w en t śpiew ał (w postaw ie klęczącej) ant. A v e r e x n cster (hec oMtiphona canitur conuentus inclinans
ad crucem fle x is genïbus in terra). K rzyż, sym bolizujący C h ry
stusa, był przy te j stacji cen traln y m przedm iotem czci. Treść an ty fo n y ilu stro w an a była rów nocześnie gestam i; słowa, ruch 1 gest (inclinatio) w ykonyw ane b y ły przez te sam e osoby. W in
38 H. J. G r a f, dz. cyt., s. 77. 39 Tamże, s. 65—68.
[17] PR O C E SJA PA LM O W A 239
scenizacji tej d o p atry w ać się m ożna ja k ie jś św iadom ości te a tra ln ej. Na słow a Fili D auid (w antyfonie A v e r e x n o ster) wszyscy w staw ali i w n ieokreślony bliżej sposób prosili o p rze baczenie (hic conuentus p e ta t veniam ). W ty m więc m om encie obrzędy procesyjne p rzy b ie ra ły c h a ra k te r w yraźnie pokutny.
K rzyż, ja k to w idać z przytoczonych wyżej św iadectw s ta now ił przy jed nej ze stacji (jeśli ich było więcej) c e n tru m sp eł n iany ch p rzy niej obrzędów . S tą d stację tę nazyw ano statio
sanctae crucis. Ze stacją przy k rzyżu w procesji palm ow ej cy
stersów wiązano· zw ykle w ykonyw anie an ty fo n y A v e r e x no
ster. A ntyfonę tę spoty kam y po raz pierw szy w X w. w G ra duale z C hartres i w Cod. V atic. 4770 40. U w zględnił ją także
opat S i g i b e r t w Górze (ok. 1030 r.) w swoich C onsuetudi-
nes, w któ ry ch m. in. opisał obrzęd procesji palm ow ej 41. W X I
i X II w. ant. A v e r e x n oster w ystęp u je coraz częściej na te ry to riu m G alii 42, w Ita lii « , A n g lii44. W X III, X IV i XV w. no tu ją ją liczne źródła ze środow isk m onastycznych 45. N iekiedy an tyfo n ę tę w ykonyw ano trz y k ro tn ie, za każdym razem w w yż szym tonie, o d słan iając stopniow o k r z y ż 46. Processionale
z R ouen z 1645 r. n o tu je rów nież c h a ra k te ry sty c z n y sposób
w y konyw ania an t. A v e r e x n oster 47, Po przy jściu procesji do kościoła celebrans okadzał Sanctissim um (niesione w procesji) i zaczynał ant. A v e r e x noster 4S. Chór klęcząc odpow iadał A v e
r e x noster. C elebrans z diakonem i k a n to rem śpiew ał te same
słowa po raz w tóry, a chór k o nty n uo w ał F ili D avid itd. A
nty-40 Por. H. J. G r a f , dz. cyt., tabele II i VI.
41 B. A l b e r s , C o n s u e tu d i n e s m o n a s tica e, t. 2, Monte Cassino 1905
s. 89.
Ί2 G r a d u a l z M ontpelier (XI w.), G r a d u a l z St. Yrieix (XI w.), O r d i- narium z Reims (XII w .), R itu a le z S ois sons (ok. 1300 r.). Zob. H. J. G r a f , dz. cyt., końcowe tabele.
43 Cod. Vatic. 4885 (XI w.), Cod. 123 z Bibi. Angelica (ок. 1039), B r e - v i a r i u m z Citta di Castello (XII w.) i in.
44 L e o f r i к III (XI w.), S t a t u t y L a n f r a n k a (ok. 1077 r.), M issale z Yorku (XII w.) i in. Cytuję za H. J. G r a f , dz. cyt. tabela VIII.
45 Por. H. J. G r a f , dz. cyt., tabele I-^VIII. 46 Por. M s za ł z Bayonne z 1543 r.
47 Por. E. В i s h о p, L it u r g ic a h is to ric a, Oxford 1918 s. 287 i nn. 48 O noszeniu Najświętszego S akram entu w procesji palmowej wspo m inają już S t a t u t y L a n f r a n k a z C a n t e r b u r y (ок. 1077 r.), Zw y czaj ten przyjął się później w Anglii i Normandii. Por. H" J. G r a f , dz. cyt., s. 130.
240 BO LESŁA W B A R T K O W SK I [18]
fen a ta u ży w an a była często w późnym średniow ieczu na za kończenie obrzędu ad o racji krzyża. M iało to m iejsce szczegól nie w A ngli, F ra n c ji i H isz p a n ii49.
W edług red ak cji cysterskiej procesja po obejściu trzech sta cji w racała do kościoła. C ytow any ju ż L ib er U su u m z X II w. w spom ina, że przed w ejściem do kościoła śpiew ano p rzy zam k niętej bram ie ant. A v e r e x noster, ew angelię i h y m n Gloria
laus et honor. Z polskich źródeł w ynika, ż e .a n ty fo n a ta była
w ykonyw ana p rzy o statniej stacji, n ato m iast o ew angelii b rak w zm ianki. Z atem przy w ejściu do kościoła śpiew ano tylko h y m n Gloria laus. Sposób w ykonania tego ostatniego był n a stęp u jący: dw aj bracia śpiew ali określone p a rtie w ew n ątrz ko ścioła, a cały konw ent, stojąc przed drzw iam i, odpow iadał r e frenem , k tó ry m były na p rzem ian słow a Gloria laus i Cui pu e
rile decus. F a k t ten zasługuje na podkreślenie, poniew aż re fre
nem (według rękopisów innej prow eniencji) były zawsze słowa
Gloria laus. W ejście do św iątyn i tow arzyszyło resp. Ingrerien- te Dom ino, po czym odpraw iano Mszę św. W spom niany już L iber U suum p rzew idy w ał przy w chodzeniu do chóru cere
m onię słania palm . C ysterskie źródła polskie nic o ty m nie m ó w ią; zwyczaj słania palm mógł być jed n a k znany i w Polsce z L iber U suum , nie w idziano więc p otrzeb y notow ania specjal nej ru b ry k i w księgach liturgicznych.
O ceniając cy stersk ą red akcję procesji palm ow ej w kontekście in nych źródeł eu ro pejsk ich m ożna stw ierdzić, że nie w niosła ona w praw dzie now ych pom ysłów inscenizacyjno-obrzędow ych, posługiw ała się bow iem niew ielką ilością form u ł śpiew anych, ale stosow ane fo rm u ły w y k orzy sty w ała bardziej precyzyjnie niż do k u m en ty z innych zakonów. Odnosi się to zwłaszcza do resp.
C ollegerunt pontifices, którego poszczególne części (versus, re -
petenda) tra k to w a n e były niem al jako sam odzielne utw ory , to w arzyszące określonym etapom procesji. W ykonyw anie a n ty fo ny A v e r e x n o ster ilu stro w an e było odpow iednim i gestam i, co niew ątp liw ie dodaw ało akcji obrzędow ej dynam iki. C ystersi, urządzając p ro cesje w obrębie klasztoru, nie dopuszczali do udziału w nich ludzi świeckich: E t sciendum , quod ad
[19] PR O C E SJA PA LM O W A 241
sionem , quae fiu n t per cla u stru m non licet hospitibus incede- re 50. Z nane są jed n a k spoza P olski p rzekazy procesji palm ow ej
urządzanej w klasztorach, w k tó ry ch lu d b rał u d z ia ł51.
R edakcje procesji palm ow ej z rękopisów dom inikańskich m a ją re p e rtu a r śpiew ów podobny do zapisów cysterskich. Różnice polegają jedynie na tym , że w układzie dom inikańskim na trz e cim w kolejności m iejscu jest ant. C um appropinquaret zaś w cystersk im an t. O ccurrunt turbae; poza ty m na końcu proce- cji dom inikanie dodaw ali w erset: De ore leonis libera m e Do
m ine, odpow iedź E t a cornibus unico rn iu m h u m ilita te m m eam ,
oraz m odlitw ę O m nipotens sem p itern e Deus (...) B ra k ru b ry k w zapisach dom inikańskich nie pozw ala na zrek onstru ow anie toku procesji palm ow ej. Można jed n a k przypuszczać, że proce sja ta odbyw ała się podobnie ja k u cystersów .
V. PR E M O N ST R A T EŃ SK I T Y P PR O C ESJI PALM O W EJ
C ztery rękopisy p rem o n strateń sk ie i jed en kanoników reg u larn y ch posiadają id en ty czn y re p e rtu a r i uk ład śpiewów:
1. resp. C i r c u m d e d e r u n t m e 7. ant. O c c u rru n t tu r b a e (w y m ien ia n e w rubryce) 8. ant. C o e p e r u n t o m n e s tu r b a e 2. ant. P u e r i h e b r e o r u m t o l le n t e s 9. hym n G lo ria laus (3 zw rotki) 3. ant. P u e r i h e b r e o r u m v e s t i m e n t a 10. ant. A v e r e x n o ster
4. ant. C u m a p p r o p i n q u a r e t 111. resp. I n g r e d ie n te D om in o 5. ant· C u m a u d is s e t p o p u lu s (w y m ien ia n e w rubryce)
6. ant. A n t e q u in q u e d ie s 12. resp. C o ll e g e r u n t po n tific e s
R e p e rtu a r śpiew ów i ich układ są bardzo podobne do fra n ciszkańskiej red a k c ji procesji palm ow ej. N ajbardziej w idoczną różnicą je s t przesunięcie resp. C ollegerunt p ontifices na koniec procesji, dzięki czem u ze śpiew u inicjującego obrzęd palm ow y stało się fo rm u łą kończącą procesję. N adto w re p e rtu a rz e śpie wów znalazła się ant. C oeperunt om nes turbae, k tó ra nie w y stępow ała w źródłach franciszkań sk ich i cysterskich. N atom iast
50 C. N o s c h i t z k a , C o d e x m a n u s c r ip t u s 31 b ib lio th eca e u n i v e r s i t a -
tis L abacen sis , A n a lecta Sacri O rdinis C istercien sis 6 (1950) s. 52. 51 T ak b y ło np. w St. R iquier, w M onte C assino. Por. H. J. G r a f , dz. cyt., s. 132.
242 BO LE SŁA W B A R T K O W SK I [20] m an u sk ry p to m p rem o n strateń sk im n ie są znane antyfony: Cum
angelis i Turba m u lta , notow ane w przekazach franciszkańskich.
B rak jest, podobnie ja k i w rękopisach cysterskich, anty fo ny
Hosanna Filio David.
W źródłach p rem o n stra te ń sk ic h sp oty kam y określenie „ a n ty - fo n a ” w odniesieniu d o śpiew u C ollegerunt p ontifices (podobnie było w rękopisach cysterskich), choć słowa U nus a u tem w y raź nie nazw ane są versusem .
W spółcześnie d ru k o w an y procesjonał p rem o n stra te ń sk i po siada red a k c ję procesji palm ow ej identyczną z rękopisam i te goż zakonu 52.
P re m o n stra te ń sk i typ procesji palm ow ej posiada k o n stru k cję tro ch ę zm odyfikow anego ty p u pow rotnego. T en ty p obrzędów palm ow ych polegał na tym , że pro cesja w ychodziła z jednego kościoła i zdążała do drugiego, znajdującego się w obrębie m ia s ta lu b poza jego m u ram i. Tam odbyw ał się bardzo rozbudo w an y obrzęd pośw ięcenia palm , k tó re w drodze pow rotnej do pierw szego kościoła n ieśli uczestnicy procesji. C erem onia p rze p lata n a była licznym i ś p ie w a m i53.
P odobny schem at procesji m ają rękopisy p rem o n strateń sk ie, z tą jed n a k różnicą, że p rocesja podążała z kościoła do stacji i z pow rotem . P ro cesja w y ru sz y ła z kościoła po odm ów ieniu te rc ji i kierow ała się ad locum stacionis (...) ibi fia t benedictio
flo ru m . W ru b ry k a c h b ra k jed n ak in form acji, gdzie stacja była
zlokalizow ana. W ydaje się, że p rem o n stra te ń sk i zwyczaj po św ięcania palm p rzy stacji jest już sk ró tem starszego zwycza ju, w edług którego procesja u daw ała się do drugiego kościoła, gdzie odbyw ało się poświęcenie palm . Tę część procesji zwykło się nazyw ać „p rzed p ro cesją” (V orprozession) 54.
W drodze z kościoła do stacji śpiew ano resp. C ircu m ded eru nt
m e, a jeśli droga była dłuższa — in n e stosow ne śpiew y. W d al
szej części obrzędu, jiuż p rzy stacji, następow ało bezpośrednie
52 P rocession ale ad usurn sacri et canonici ordin is p r a e m o n s tr a te n s i s , Parisiis 1932.
53 Typ pow rotny procesji palmowej zanotowany jest m. in. w n astę pujących rękopisach: O r d in a r iu m z X III w., Kraków, Bibl. Kap., sygn. 83; L ib e r alt a ris z przełomu wieków X III i XIV, BUWr., sygn. M. 7570; B r e v i a r i u m V r a ti s l a v ie n s e z XV w., BUWr., sygn. I F 445.
[21] P R O C E SJA PA LM O W A 243
przygotow anie do pośw ięcenia palm , w czasie którego odczyty w ano ew angelię m ów iącą o uroczystym w jeździe C h ry stu sa do Jero zo lim y (C um appropinquasset). T en sam te k st w chwilę później był śp iew any jako antyfona. Podobne dublow anie te k stów w y stę p u je rów nież w O rdinarium kra ko w skim . Po ew an gelii (u prem o n straten só w nie było czytania lekcji) poświęcano palm y. O brzęd ten jest bardzo krótki. To ju ż nie je st m issa sic
ca, znana ze źródeł francuskich, a także (choć w form ie nieco
skróconej) ze źródeł franciszkańskich. Do obrzędu poświęcenia poleca się u p rem o n straten só w użyć ty lk o dw ie oracje: (...) be-
nediccio flo r u m in qua due collecte ta n tu m dicentur. O statnia
czynność przygotow aw cza polegała na rozdaniu poświęconych gałązek p rzy rów noczesnym śpiew ie an ty fo n Pueri hebreorum , k tó ry c h później już nie pow tarzano, ja k to· m iało m iejsce w O r
din ariu m krakow skim . Po antyfonie Pueri hebreorum tollen tes
dodaw ano jeden w iersz z p salm u L audate pueri, którego r a dosna treść odpow iada treści ohrzędu.
W czasie p ow rotu procesji do kościoła ru b ry k i zalecały śpiew antyfon: C um appropinquaret, C um audisset populus, A n te
quinque dies, O ccurrunt turbae i C oeperunt om nes turbae. W y
znaczenie przez ru b ry k i w form ie o b lig ato ryjnej kilk u śpiew ów pozw ala w nioskować, że droga od stacji do kościoła m usiała być
dość długa. P ro cesja zatrzy m y w ała się w p rzedsionku
(atrium ) kościoła (ibidem fie t stacio), gdzie śpiew ano hym n Gloria), laus w sposób opisany poprzednio (kantorzy śpiew ali
w kościele, a ko n w en t stojąc przed zam kniętym i drzw iam i ko ścioła). N astępnie odbyw ała się ado racja krzyża. C elebrans in tonow ał anty fo n ę A v e r e x noster, po czym zdejm ow ał zasłonę z krzyża. W szyscy oddaw ali hołd krzyżow i, k lęk ając i śpiew a jąc rów nocześnie zaintonow aną antyfonę. C erem onia odsłonię cia i ado racji krzyża zasługuje n a szczególną uw agę, gdyż była bardzo w ym ow nym sym bolem uobecnienia C hrystusa, zaw iera jącym w iele elem entów teatraln o ści.
Zw yczaj odsłan ian ia k rzyża przy ant. A v e r e x noster był u prem o n straten só w pow szechny 55. A doracja k rzyża w czasie
55 P. L e f é v r e , L ’O rd in a ire d e P r é m o n t r é d ’a p r è s d e s m a n u s c r it s du X I I et d u XI I I siècles, Louvain 1941 s. 51.
244 B O LESŁA W B A R T K O W SK I [22]
procesji palm ow ej znana była już w IX w .S6. O brzęd odsłania n ia k rzyża pojaw ia się w X I w. w I t a l i i 57, później w A n g lii5S,
zaś w XV i X V I w. był bardzo p o p u larn y w Niemczech. Nie k ied y odsłaniano krzyż dw u k rotn ie: p rzy pierw szej stacji i po pow rocie procesji do kościoła, w czasie śpiew ania resp. Cżr- cu m d e d e ru n t m e 59.
'Po odsłonięciu i ad oracji krzyża, ru b ry k a zaleca fa k u lta ty w n ie kazanie (p o test fie ri sermo). P o kazaniu opat intonow ał resp. Ingred ien te D om ino i procesja w chodziła do kościoła. Ko
lejn y m śpiew em było resp. C ollegerunt pontifices. O m iejscu jego w ykonania dokładniejszą in fo rm ację podaje tylko P r5 —
in stacione ista. Zw ażyw szy, że uprzednio ru b ry k a polecała
w ejść do kościoła, m ożna wnioskować, że chodzi jed n ak o now ą stację, u sy tu o w an ą w e w n ątrz kościoła. Poniew aż zwyczaj trz e ch stacji (ostatnia w kościele), był dość pow szechnie znany, w olno przypuszczać, że w ty m w y p ad ku rozw iązanie m usiało być podobne. R u b ry k i nie no tu ją, czy śpiew ow i w spom nianego responsorium tow arzyszyła jakaś akcja. W każdym razie w y znaczenie resp. C ollegerunt dopiero n a koniec procesji jest po m ysłem o ryginalnym , bow iem inne z.nane red ak cje w yko rzy s tu ją je z reg u ły w obrzędach w stępnych, zw ykle przed w y ruszen iem p r o c e s ji60. O brzęd p ro cesy jn y kończyło u prem on- stra te n só w odm ów ienie o-racji, po k tó rej następow ała Msza św.
O ceniając p re m o n stra te ń sk ą inscenizację procesji palm ow ej należy stw ierdzić, że odznacza się ona znaczną prostotą. Z asad niczym i jej elem entam i b yły odpow iednio w ykorzystan e prze strz e ń i ru ch oraz liczne te k sty m ówione i śpiew ane. P rocesja w w y dan iu p rem o n stra te ń sk im była bardziej litu rgiczny m po chodem , niż w idow iskiem tea tra ln y m . Je d y n ie scena odsłania n ia i adoracji krzy ża m iała w sobie w iele elem entów te a tra l nych. Na p odkreślenie zasługuje fakt, że w red ak cji tej uw zglę dniono m ożliwość w ygłoszenia kazania.
56 Por. Cod. 239 z Laon (IX/X w.) P a lé o g r a p h i e M usic ale , seria I, t. 10 — A n ti p h o n a le m i s s a r u m S. G re g o rii (Niedziela Palmowa) s. 85—88. 57 Cod. Vatic. 4885. Odsłonięciu krzyża towarzyszył tu śpiew ant. Di- g n u s es D om in us. Podaję za H. J. G r a f e m , dz. cyt., s. 119.
58 H. F e a s y, P a l m S u n d a y s , The Ecclesiastical Reviev 38 (1908) s. 376. 58 H. J. G r ä f, dz. cyt., s. 120.
60 Tak w Cod. Vatic. 4885 z XI w.; w F r u tt u a r i a z r. 1100/1108; por. B. A l b e r s , dz. cyt., t. 4, s. 47 i w innych źródłach, które wymienia H. J. G r a f , dz. cyt., s. 119—121.
[23] P R O C E SJA PA LM O W A 2 4 5 VI. PR O C E SJA PA LM O W A W PR Z EK A ZIE PA U LIN Ó W ,
B EN E D Y K T Y N E K I BOŻOGROBCOW
W śród przekazów zakonnych om aw ianego zespołu rękopisów zn ajd u ją się odosobnione zapisy procesji palm ow ej w m an u skrypcie z k laszto ru p aulinów na Jasn ej Górze (Rl), benedy k ty n ek w S ta n ią tk a c h (B2) i bożogrobców (Z). P rzekazy te za w ie ra ją m niejszą od innych rękopisów ilość ru b ry k , co u t r u d ' nia pełne zrek o n stru o w an ie typów procesji.
R ękopis R l pod w spólnym ty tu łe m In die ram is palm arum
ad processionem zam ieszcza 15 śpiew ów bez żadnych uw ag w y
konaw czych: 1· ant. S u r g i te sancti 2. resp. C i r c u m d e d e r u n t m e 3. resp. C o ll e g e r u n t po n tific e s 4. ant. A n t e s e x die s 5. ant. C u m a u d is s e t p o p u lu s 6. ant. F u lg e n tib u s p a lm is 7. ant. O c c u r r u n t tu r b a e 8. ant. C u m a p p r o p i n ą u a r e t 9. ant. P u e r i h e b r e o r u m to lle n te s 10 ant. P u e ri h e b r e o r u m v e s t i m e n t a 11. ant. S c r i p t u m e s t en im 12. O c r u x a v e i T e s u m m a Deus (zaznaczone w rubryce) 13. h ym n G lo ria laus (5 zw rotek) 14. resp. I n g r e d ie n te D om in o 15. ant. T u r b a m u l ta , p salm
B e n e d ic tu s
R edakcja procesji palm ow ej z rękopisu paulińskiego posiada więc najw iększą spośród zakonnych przekazów ilość śpiew ów . C ztery z nich nie m iały zastosow ania w przytoczonych u p rzed nio red ak cjach ze źródeł zakonnych. Są to antyfony: S u rg ite
sancti de m ansionibus, F ulgentibus palm is, S c rip tu m est e n im i dwie zw ro tk i h y m n u V e x illa regis — O c ru x ave i Te su m m a Deus. A ntyfonę S u rg ite sancti, poza R l, znalazłem ty lk o
w dwóch rękopisach: w w ęgierskim P ra y-C cd ex z ok. 1200 r., gdzie zn ajd u je się w red ak cji procesji p a lm o w e j61, oraz w k ra kow skim Cantionale et Processionale z 1578 r., w obrzędzie procesji w dniu św. M arka 62. U kład śpiew ów w R l jest zupeł nie odm ienny i nie w ykazu je żadnych koincydencji z re d a k c ja m i ty p u franciszkańskiego, cysterskiego czy p re m o n stra te ń - skiego.
W edług red ak cji z R l procesja w ychodziła poza kościół. W y
61 H. J. G r ä f, dz. cyt., tab ela X II. e2 K raków , B ibl. K ap., sygn. 61/93.
246 BO LESŁA W B A R T K O W SK I [24]
n ik a to pośrednio z jedn ej z dalszych ru b ry k : In rew ersione
a u tem processionis duo aut qu a ttu o r fra tre s intra n tes ecclesiam clausis hostijs (...) Po antyfonie C u m appropinquaret zn ajd u je
się w skazów ka, że dw aj bracia śp iew ają ant. P ueri h ebreorum
tollentes, a chór k o n ty n u u je słow a o b via veru n t D om ino itd.
Sposób w ykonania an ty fo n y przez 2 braci na przem ian z chó rem spotyk am y p o raz pierw szy zarów no w źródłach polskich jak i obcych. Podobnie m ogła być w ykonyw ana d ru g a an ty fo na P ueri hebreorum , o czym ru b ry k a nie w spom ina. O bydw ie w ym ienione a n ty fo n y spełn iały w ram ach obrzędu palm ow ego podw ójną funkcję: albo tow arzyszyły ro zd aw an iu palm , co m ia ło m iejsce przed w y ruszeniem procesji, albo w ykonyw ane były w określonym m iejscu stacy jn y m w kościele, czy poza kościo łem, podczas te a tra ln ie pom yślanego rzucania gałązek i słania szat, co sugerow ała treść śpiew ów. W ydaje się, że w R1 a n ty fony te tak ą w łaśnie spełniały funkcję, na co w skazuje ich m ie j sce w zespole śpiew ów . Szaty, k tó re słano do stóp krzyża (sta-
tio s. crucis) lub przed celebransem , k tó ry sym bolizow ał C h ry
stusa w yjeżdżającego do Je ro z o lim y 63, b y ły najczęściej litu r gicznym i p a ra m en ta m i (komże, kapy, ornaty, m anipularze, a także m it r y ) 64. K o lejn ą pozycję w układzie procesji z R1 zajm u je an ty fo n a S c r ip tu m est, k tó ra w tym obrzędzie w yk o nyw ana była ju ż vV X w .65 W Polsce n o tu ją ją przew ażnie r ę kopisy diecezjalne: czternastow ieczne Caerem oniale et P o n ti
ficale z K rakow a 66 oraz liczne kodeksy z wieków X V i X V I ®7.
63 Por. E. W i e p e n, P a lm s o n n ta g s p r o z e s s io n u n d P a lm e se l, Bonn 1903 s. 15.
64 W zmianki o tym zaw ierają liczne źródła, m. in.: A g e n d a z Naum - burga z 1502 r., M s za ł z Kolonii z 1493 r., O rd o Palm arium z Passawy z X II w., B r e w i a r z z Augsburga z X III w. Podaję za G. M a 1 h e b r e, La d r a m a ti s a ti o n m é d i é v a l d e la p r o c e s sio n des R a m e a u x , Bulletin P a roissial Liturgique 15 (1933) s. 100 n.
65 W takiej funkcji notują ją: P o n t y f i k a ł z Wormus z końca X w., C a n t a t o r i u m ze Strasburga z ok. 1135 r., węgierski P r a y - C o d e x z ok. 1200 r. i in. Podaję za H. J. G r a f e m , dz. cyt., tabela XII. Nie można więc zgodzić się z J. L e w a ń s к i m, według którego ant. S c r i p t u m est znalazła u nas zastosowanie dopiero w XVI w., ani z Z. M o d z e l e w s k i m , który korygując L e w a ń s k i e g o pisze, że antyfonę tę „po raz pierwszy spotykam y (...) w czternastowiecznym rękopisie strassburskim ”. (Por. Z. M o d z e l e w s k i , dz. cyt., s. 23).
66 Kraków, Bibi. Kap., sygn. 11.
