Litak, Stanisław
"Atlas historyczny Polski. Mapy XVIII
wieku, t. 1-2, cz. 1 i 2 pod red. Juliana
Janczaka i Tadeusza Ładogórskiego,
oprac. Julian Janczak [et al.] ; t. 2 oprac.
Krystyna Binek [et al.], Wrocław [etc.]
1976-1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 77/3, 580-585
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
a ta k że b u d ow y k o lei tra n ssy b ery jsk iej. P ierw szy pociąg z M osk w y dotarł do A czy n sk a w 1895 r., ale już w cześn iej zw ią za n i z budow ą tej m a g istra li rob otn icy i in ży n iero w ie w p ro w a d zili p e w n e o ż y w ie n ie w A czy n sk u — tu jed n a k autor k oń czy sw e rozw ażan ia i z jego p racy n ie d ow iad u jem y się, ja k ie b y ły p óźn iejsze sk u tk i e k sp lo a ta cji tej lin ii k o lejo w ej. R ezu n opow iada się za p ogląd em , że in d u stria liza cja n ie za w sze b yła p o d sta w ą rozw oju p ojed yn czych m iast, a ta k że n ie b yła p o d sta w ą rozw oju p ew n y ch ty p ó w m iast. A utor zdaje się sk łan iać ku k on cep cji b ad an ia h istorii n ie p o jed y n czy ch m ia st lecz ich grup i zesp ołów , w szcze gó ln o ści op ow iad a się za tym , by h isto rię m ałych m iast p rzed sta w ia ć w k o n tek ście zarów n o ich roln iczego zaplecza jak też całej sieci m iejsk iej. P ogląd ta k i w y d a je się jak n ajb ard ziej słu szn y.
A utor za ją ł się oprócz sp raw gosp od arczych i u stro jo w y ch tak że n iek tó ry m i a sp ek ta m i życia sp ołeczn ego, p o lity czn eg o i k u ltu raln ego A czy n sk a pod k on iec X IX w . T ym ostatn im sp raw om p o św ięcił ch yb a zb yt m ało m iejsca , ale ty ch k il ka stron o życiu k u ltu raln ym m ieszk a ń có w m ałego sy b ery jsk ieg o m iasta p rzy w o dzi n a pam ięć r e a listy c zn e obrazy z w ie lk ie j ro sy jsk iej litera tu r y teg o czasu.
H istoria A czyn sk a m a też k ilk a p olsk ich ak cen tów . S am za ło ży ciel p ierw sze go gródka, T u ch aczew sk i, stracił żonę i troje d zieci w cza sie ob lężen ia Sm oleń sk a p rzez p o lsk ie w o jsk a w 1609-1611 r., p o tem w zią ł ud ział w b u n cie s l u ż y ł y c h li u-
d i e j w 1618 r. w M osk w ie i za p ew n e d latego znalazł się w k ró tce potem na S y
b erii, w T obolsku. W 1639 r. zo sta ł drugim w o jew o d ą w Tarze. W śród s l u ż y ł y c h
l i udi ej , k tórzy pod jego w o d zą w y r u sz y li w 1641 r. z T om ska na podbój ziem
m ięd zy Obią a J en isejem i za ło ży li A czyn sk , b yła grupa ok reśla n a jako „ L itw a”, k tórym to m ian em n a zy w a n o w ó w cza s na S y b erii w szela k ich p rzyb yszów z R ze czy p o sp o litej, zarów no p ra w d ziw y ch L itw in ó w , jak U k raiń ców lub P olak ów . N a zw isk a w sz y stk ic h u czestn ik ó w w y p r a w y T u ch a czew sk ieg o są zn an e i rze c z y w iś cie zn ajd u ją się w śród n ich ta k ie z u k raiń sk a, a m oże i z p o lsk a b rzm iące jak S a w k a S o k o ło w sk i lu b M iszka L eszczy ń sk i (s. 71 i 90). W 1834 r. w A czyn sk u w y buchł bunt p olsk ich żołn ierzy (zesłań ców po p ow stan iu listop ad ow ym ? rek ru tów w c ie lo n y c h do arm ii rosyjsk iej? — autor n ie ob jaśn ia, czy nie m iało to zw iązk u z w c z e śn ie jsz y m nieco śled ztw em o k o n sp ira cję zesła ń có w p o lsk ich w rejo n ie O m ska, s. 167). S p is lu d n ości z 1897 r. w y k a za ł w A czyn sk u 131 P olak ów ; 82 m ie sz k a ń có w A c2ÿn sk a ok reślon o jako p rzyb yłych z „ P riw islin sk o j g u b ern ii”, a w ięc z K ró lestw a P o lsk ieg o , choć n ie w sz y sc y on i m u sie li być n a rod ow ości p olsk iej (s.«ł29).
K siążk a D. J. R ezuna jest in teresu ją ca przede w sz y stk im jako stu d iu m hi storii m ałego m ia sta i d latego jest w a żn a n ie ty lk o dla b ad aczy d ziejów S yb erii.
A n d r z e j W y r o b i s z A t l a s H i s t o r y c z n y Polski. M a p y X V I I I w i e k u . 1. Śl ą s k w końcu X V I I I w i e k u t. I, pod red. Ju lian a J a n c z a k a i T adeusza Ł a d o -
g ó r s k i e g o o p ra co w a li J u lia n J a n c z a k , B o g u sła w K a c z m a r s k i , Jan u sz К o ś с i k, T ad eu sz Ł a d o g ó r s k i , H ieronim P i a s e c k i , Jan W o s c h , cz. I: M a p y , m ap 48; cz. II: K o m e n t a r z , s. 136, Z akład N arod ow y im . O ssoliń sk ich — W yd aw n ictw o, W rocław -W ar- sza w a -K ra k ó w -G d a ń sk 1976; t. II, pod red. J u lia n a J a n c z a k a opra- . co w a li K rystyn a B i n e k , J u lia n J a n c z a k , B o g u sła w K a c z m a r
s k i , W anda K o n o n o w i c z , Jan u sz К o ś с i k, T ad eu sz Ł a d o g ó r s k i , H enryk M a ł k i e w i c z , B ogdan S i с i ń s к i, A n ton i T r z n a d e l , Jan W o s c h , cz. I: Ma p y , m ap 26; cz. II: K o m e n t a r z , s. 162, W ro- cła w -W a rsza w a -K ra k ó w -G d a ń sk -Ł ó d ź 1984.
P oczątk i prac nad p ro b lem o w y m a tla sem ślą sk im sięg a ją 1953 r. Jego opra c o w a n ie trw a ło w ię c bardzo długo. A tla s n a w ią zu je do k o n cep cji ogóln op olsk iego „A tlasu H istorycznego P o lsk i X V I w .” sfo rm u ło w a n ej p rzez S. H e r b s t a i czę
ścio w o đo op racow an ego pod jego k ieru n k iem a tla su w o jew ó d ztw a p łock iego ok. 1578 r . 1 oraz do p rzeg lą d o w eg o atlasu P rus K ró lew sk ich w y d a n eg o przez М. В i s k u p a przy w sp ó łu d z ia le L. K o c a w 1961 r . 2. C h ronologicznie jed n ak a tla s Ś lą sk a jest k on tyn u acją przek roju u stalon ego p rzez K om isję A tla su H istorycznego P A U i w y d a n ej w 1930 r. p rzez K. B u c z k a m ap y w o je w ó d z tw a k ra k o w sk ieg o w dobie sejm u c z te r o le tn ie g o 3, choć jego p rob lem atyk a jest znaczn ie szersza. N ie za w iera on jed n ak m apy szczeg ó ło w ej p o ró w n y w a ln ej z m apą B uczka. A tla s ś lą ski op racow an y w ię c został w ed łu g in n ej k o n cep cji n iż zapoczątk ow an a w 1964 r. p rzez W. P a ł u c k i e g o n o w a seria m ap szczeg ó ło w y ch X V I w ., w której u k a zały się m apy w o je w ó d z tw a lu b e ls k ie g o 4 oraz sta n o w ią ca duże o sią g n ięcie ośrod ka w a rsza w sk ieg o m apa M azow sza 5.
O sp ecy fice atla su Ś lą sk a zd ecyd ow ała przed e w sz y stk im od m ien n a p od sta w a źródłow a. B rak od p ow ied n ich źródeł dla X V I w . u n ie m o ż liw ił o p racow an ie m apy Ś lą sk a an a lo g iczn ej do w y m ien io n y ch m ap szczeg ó ło w y ch czy też do m apy p rzegląd ow ej P ru s K rólew sk ich . N a to m ia st b o g a ctw o źródeł dla drugiej p ołow y X V III w ., tzw . ep o k i fry d ery cja ń sk iej (do 1806 r.) p o zw o liło n a o w ie le w sz e c h stron n iejsze p o tra k to w a n ie Ś ląsk a zw łaszcza w końcu teg o stu lecia n iż ja k ie jk o l w ie k in n ej d zieln icy p o lsk iej zarów no w X V I w . jak i w o k resie p óźn iejszym .
A tla s n ie d oty czy jed n ak ca łeg o Śląsk a. O b ejm u je on, co n ie zostało u ja w n io ne w tytu le, ty lk o pruską p row in cję śląsk ą. W e w stę p ie do p ierw szego tom u T. Ł a d o g ó r s k i w y ja śn ia , że pozostający pod p a n o w a n iem H absburgów Ś lą sk C ieszyń sk i n ie został u w zg lęd n io n y ze w zg lęd u n a od m ien n ą p od staw ę źród łow ą, n iep o ró w n y w a ln ą ze źród łam i pruskim i. Z ostan ie on op racow an y o d d zieln ie lub łą czn ie z M ałopolską. A rg u m en ta cja ta n ie ca łk iem p rzek on u je, bo tak czy in a czej sta n ie p rob lem o k reślen ia stopnia p o ró w n y w a ln o ści źródeł i p rob lem atyk i Ś ląsk a C ieszyń sk iego i Sląs-ka p ruskiego, od m ien n ość zaś źródeł m a ło p o lsk ich w stosu n k u do źródeł cie sz y ń sk ic h m oże się okażać jeszcze w ięk sza niż źród eł Ś lą ska p ru sk iego do C ieszyń sk iego. Jed n ak w o b ecn ej sy tu a c ji dla p rzy śp ieszen ia prac nad a tla sem ślą sk im słu szn ie postąpiono, d ecyd u jąc się n a od d zieln e w y d a n ie a tla su ślą sk iej p ro w in cji pru sk iej. Oby ty lk o o b ieca n e op racow an ie Ś lą sk a C ie szyń sk iego n ie p rzeciągn ęło się zb yt długo. P o tra k to w a n ie go łą czn ie z M ałop olsk ą n ie b yłob y ch yb a ro zw ią za n iem trafn ym , choćby ze w zg lęd u n a inną przyn ależn ość p ań stw o w ą do czasu p ierw szeg o rozbioru i co za ty m id zie in n e w a ru n k i rozw o
jow e.
-1 S H e r b s t , Pr ace n a d p o l s k i m a t l a s e m h i s t o r y c z n y m , K H r. Ľ X , -1953, z. 3, s. 329-334; W o j e w ó d z t w o Pł ocki e okoł o 1578 r., pod k ieru n k iem S. H e r b s t a op racow ali: I. G i e y s z t o r o w a, J. H u m n i c k i , J. L e m e n é , A. Ż a b o k l i c - к a. Plan. m iasta P ło ck a opracow ał R. C i e ś l a , A t l a s Hi s t o ľ y c z n y Polski . S eria A .
M a p y s z c z e gół owe . 2, W arszaw a 1958. Por. tam że W s t ę p S. H e r b s t a , s. 9-10.
2 P r u s y K r ó l e w s k i e w d r ugi e j p o ł o w i e X V I w i e k u , oprać. M. B i s k u p prz5r w sp ó łu d zia le L. K o c a , A t l a s h i s t o r y c z n y Polski . S eria B: M a p y p r z e g l ą d o w e .
W arszaw a 1961. . .
3 Ma p a w o j e w ó d z t w a k r a k o w s k i e g o z d o b y s e j m u cz t e r ol e t ni e go ( H s o - l t У~),
pod k ieru n k iem W. S e m k o w i c z a oprać, w k ra k o w sk iej K o m isji A tla su H isto ryczn ego K. B u c z e k przy w sp ó łu d zia le Z. K o z ł o w s k i e j - B u d k o w e j , T. C z o r t a , H. M ü n c h a i A. S z y m a ń s k i e g o . W dod atk u p lan K rakow a z la t 1788-1792’ oprać. T. C z o r t , K rak ów 1930.
* W o j e w ó d z t w o l ub e l s k i e w d r ug i e j p o ł o w i e X V I w i e k u , oprać. S. W o j c i e
c h o w s k i , A t l a s h i s t o r y c z n y Polski. M a p y s z c z e g ó ł o w e X V I w i e k u . 3, W ar szaw a 1966. Por. tam że P r z e d m o w ę W. P a ł u c k i e g o , s. 7-12.
5 Ma z o w s z e w dr u g i e j p o ł o w i e X V I w i e k u , pod red. W. P a ł u c k i e g o opra cow ali: A. D u n i n - W ą s o w i c z , I. G i e y s z t o r o w a, J. H u m n i c k i , W. K a l i n o w s k i , W. L e w a n d o w s k a , K. P a c u s k i , W. P a ł u c k i , H. R u t k o w s k i , W. S z a n i a w s k a , cz. I: Ma p y , cz. II: K o m e n t a r z , A t l a s h i s t o r y c z n y
P race a tla so w e są szczeg ó ln ie żm u d n e i u cią żliw e. N ie za w sze też cieszą się u zn an iem n a w et w śród h istoryk ów , m im o że na dobrze op racow an ej m ap ie m ożna zn aczn ie p recy zy jn iej p rzed staw ić rzeczy w isto ść h istoryczn ą niż przy pom ocy in nych, zw łaszcza o p iso w y ch m etod. O p racow an ie a tla su ślą sk ieg o n a p y ty k a ło te ż d o d a tk o w e trudności. Z jed n ej stron y b ow iem n ależało się rozp raw ić z d aw ną, bogatą le c z n ie zaw sze o b iek ty w n ą i k rytyczn ą h istoriografią n iem ieck ą d otyczącą Ś lą sk a , z d rugiej zaś o b fity m a teria ł sta ty sty czn y , z n atu ry sw ej n ie je d n o lity i ze brany z różną d okładnością, n a leża ło k ry ty czn ie ocen ić a za w a rte w n im in fo r m acje od p ow ied n io zan alizow ać. O stateczn ie w ię c rek on stru k cja r zeczy w isto ści h i storyczn ej na m apie w y m a g a ła szczegółow ych , w n ik liw y c h stu d ió w źród łozn aw - czych a n a w et w y d a w n ic tw źród łow ych , k tóre au torzy a tla su m u sie li pod ejm ow ać. N ic w ię c d ziw n ego, że zam ieszczon e w K om en tarzu rozp raw y bazują na w c z e śn ie j szy ch op racow an iach tych że sam ych autorów . O becnie zostały one sk orygow an e a n a w et g ru n to w n ie zrew id o w a n e. Ś lą sk jest ponadto ty p o w y m teren em pogranicza, gd zie k rzy żo w a ły się różne w p ły w y : p olsk ie, n iem ieck ie, c z e sk ie i łu ży ck ie. W ra m ach k ażd ego z tych obszarów etn ograficzn ych k r y sta lizo w a ło się osa d n ictw o , k tó rego śla d em są m ięd zy in n y m i zrek on stru ow an e w a tla sie n a zw y m iejsco w e. R ek on stru k cja ta w y m a g a ła sp ecja ln y ch badań, sięg a ją cy ch n a w et śred n iow iecza.
P o d sta w o w y m i źródłam i op racow an ia są: trzy n a sto to m o w e d zieło F ryd eryk a A lb erta Z i m m e r m a n n a pt. „B eiträge zur B esch reib u n g v o n S c h le s ie n ”, w y d a n e w latach 1783-1796, sta n o w ią ce sło w n ik g e o g ra ficzn o -sta ty sty czn y za w iera ją cy op i sy p o w ia tó w i w założeniu w sz y stk ic h m iejsco w o ści Ś lą sk a p ru sk ieg o pod k on iec X V III w . oraz tak zw an e „ w ielk ie u ję c ie ” sta ty sty czn e, czy li w y k o n a n e z p olecen ia m in istra p row in cji ślą sk iej K arola Jerzego von H oym a G en era ln e T ab ele S ta ty sty czn e Ś lą sk a z 1787 r., w y d a n e przez T. Ł ad ogórsk iego w 1954 r. ". O pisy top o g ra ficzn e w sło w n ik u Z im m erm an n a m ają różną w artość. W iększa ich część (33 pow iaty), op racow an e na p o d sta w ie p ob ieżn ych i n ied b a le w y k o n a n y ch sp isó w sta ty sty c z n y c h z lat 1782-1786, m a m n iejszą w artość źród łow ą n iż tom y tego sło w n ik a (15 p ow iatów ) o p racow an e na p o d sta w ie „najlepszej rejestra cji doby fr y - d e r y c ja ń sk ie j”, tzn. „ w ielk ieg o u ję c ia ” z 1787 r., którego w y n ik i, jak stw ierd za ją autorzy, b lisk ie są stan u fak tyczn ego. Z ach ow an ie się zaś rejestra cji z 1787 r. dla ca łeg o Ś lą sk a p ru sk iego (48 p o w ia tó w ) p o zw o liło na u zu p ełn ien ie i sk o ry g o w a n ie dzieła Z im m erm anna, jak rów n ież na o k reślen ie w artości in n ych m a teria łó w sta ty sty czn y ch , w cześn iejszy ch i p óźn iejszych , n a w et jeszcze z początku X IX w ., w y k orzystan ych w pracach nad a tla sem ślą sk im . W ym ien ion e źródła, choć n a jw a żn iejsze, n ie są b ow iem jed yn ą p od staw ą opracow an ia. A u torzy k o rzy sta li rów n ież z in n ych m a teria łó w n a w et d ziew iętn a sto w ieczn y ch , d ru k ow an ych i ręk o p iśm ien nych, m ieszczących się w b ib lio tek a ch i arch iw a ch ślą sk ich i zagran icznych oraz z liczn y ch źródeł k artograficzn ych . Są to źródła pochodzenia p a ń stw o w e g o i k o ścieln eg o . J e śli chodzi o te o sta tn ie, n a leży zw łaszcza zw rócić u w a g ę na A rch i w u m A rch id iecezji W rocław sk iej, którego m a teria ły ok azały się p rzyd atn e dla pro b lem a ty k i k ościeln ej i w y zn a n io w ej na Ś ląsk u .
Z astosow an a m etoda op racow an ia m ap i kom entarza n a w ią zu je do w y p ra co w a n y ch już w o k resie p o w o jen n y m m etod atla so w y ch . S p ecy fik a Ś lą sk a X V III w. w y m a g a ła jed n ak w n iejed n y m w yp ad k u w p row ad zen ia in n o w a cji i u zupełnień. S tąd też w a tla sie ślą sk im zn alazło się w ie le rozw iązań m eto d y czn y ch w ła śc iw y c h bardziej geografom czy jęz y k o z n ą ^ c o m niż historykom . J ed n ą z cech recen zo w a nej p racy jest jasn ość w y k ła d u oraz n ie z w y k le staranna k rytyk a źródeł. K ażd y arty k u ł zam ieszczon y w K om en tarzu od n iej się rozpoczyna. Z aw sze też ok reślon o
6 T. Ł a d o g ó r s k i , Ge n e r a l n e t a b e l e s t a t y s t y c z n e Śl ą s k a 17ST r., W roclaw 1954.
m etod ę op racow an ia danej m ap y czy k artogram u oraz sto p ień h ip otetyczn ości p rzed staw ion ych treści.
G łów n ą zasłu gę op racow an ia atla su n ależy p rzyp isać T. Ł adogórskiem u, który w y p ra co w a ł i ob ron ił jego k o n cep cję oraz sk u p ił w o k ó ł n iej grono zdolnych i w y trw a ły ch w sp ó łp ra co w n ik ó w , jak ró w n ież czu w a ł nad o p racow an iem p oszczegól n ych m ap i zw ią za n y ch z n im i rozpraw . On też n ad al a tla so w i osta teczn y kształt. Istotn y w k ła d w o p ra co w a n ie atla su Ś lą sk a w ło ży ł tak że w sp ółred ak tor p ierw szego tom u i redaktor tom u d ru giego J. J a n с z a k. O bydw aj b y li też in sp iratoram i w ie lu rozw iązań m eto d y czn y ch . Pod ich o góln ym k ieru k iem w y k on an o 78 m ap oraz w sz y stk ie p ozostałe prace sk ład ające się na ob y d w a tom y.
B iorąc pod u w a g ę ogrom w łożon ej pracy, uderza n ieliczn y zespół autorów . B ezp ośred n io w o p ra co w a n iu atlasu w z ię ło ud ział ty lk o 8 osób. U dział n iek tórych jest szczeg ó ln ie duży. Z p u n k tu w id zen ia ilości w y k o n a n y ch m ap p ierw sze m ie j sce zajm u je B. K a c z m a r s k i , który sam op ra co w a ł 26 m ap oraz w sp ó ln ie z in n ym i d alszych 7. On też m a n a jw ięk szy -udział w op racow an iu „K om entarza” to mu drugiego. J. Jan czak jest au torem 13 m ap i w sp ó ła u to rem jednej oraz p ow aż nej części K om entarza. T. Ł adogórski sam op ra co w a ł 7 m ap i w sp ó ln ie z in n y m i 3 dalsze. J. W o s c h fig u ru je jako autor 8 i w sp ó ła u to r jed n ej a J. K o ś c i k sa m o d zieln ie op racow ał jedną m apę a le jest w sp ó ła u to rem aż d ziew ięc iu dalszych. P lan W rocław ia w końcu X V III w. w raz z k om en tarzem opracow ała W. K o n o - n o w i с z a onom asta B. S i c i ń s k i jest autorem cen n ej m ap y g ęsto ści sło w ia ń skich n a zw m iejsco w y ch , zam ieszczon ej w drugim tom ie atlasu . T rzeba ró w n ież w y m ien ić d w ie sp ełn ia ją ce fu n k c ję u słu gow ą a le n iezb ęd n e m apy ogóln ogeograficzn e Ś ląsk a, op racow an e przez H. P i a s e c k i e g o . Z aw iera ją cy zaś ok. 1700 h aseł in d ek s m iejsco w o ści do przegląd ow ej m ap y Ś lą sk a o p ra co w a li H. M a ł k i e w i c z i A. T r z n a d e l a z e sta w ie n ie źródeł i litera tu r y w y k o n a li K. B i n e к i A. Trznac’el. Do p o w sta n ia a tla su p rzy czy n ili się ró w n ież jako k o n su lta n ci sp ecja liści in n y ch dziedzin, jak np. języ k o zn a w cy S. K o s p o n d i W. T a s z y c k і.
М ару zostały o p u b lik o w a n e w różnych sk alach , w zależn ości od p roblem atyki. M apa przegląd ow a o sa d n ictw a oraz m ap y d otyczące za lu d n ien ia , stosu n k ów e tn ic z n y ch i w y zn a n io w y ch (15) zo sta ły opracow ane w sk a li 1:500 000, inne zaś w sk a li 1:1 000 000 (19) i 1:2 000 000 (43). P lan W rocław ia w yd ru k o w a n o w sk a li 1:10 000.
P rob lem atyk a a tla su jest bardzo bogata, choć n ie w y czerp u je w szy stk ich a s p e k tó w życia p ro w in cji ślą sk ie j w końcu X V III w . G łó w n y ak cen t poiożony zo stał na problem ach d em o g ra ficzn o -etn iczn y ch i gospodarczych. W ażne m iejsce zaj m ują ró w n ież w ią żą ce się z n im i zagad n ien ia w y z n a n io w e i k ościeln e. Tom p ierw szy d otyczy trzech g łó w n y c h kręgów p rob lem ow ych : d em ografii w raz ze sto su n k am i etn iczn y m i i w y z n a n io w y m i, w ła sn o ści ziem sk iej oraz prod u k cji roln iczej. W to m ie drugim p rzed staw ion o sp raw y rzem iosła, p rzem ysłu i handlu oraz o sa d n ictw o . Ze szkodą dla ca ło ści pom in ięto n iem a l ca łk o w ic ie k w estie k u ltu raln e. P o d jęcie tej p rob lem atyk i n astręczałob y zbyt dużo tru d n ości zw ią za n y ch g łó w n ie z od m ien n ą p od staw ą źród łow ą, znajdującą się n iek ied y poza gran icam i kraju. M ożna jednak p o w ied zieć, że w p rzy jęty m przez au torów zak resie a tla s daje pre c y zy jn y , choć w n iek tó ry ch w yp ad k ach h ip otetyczn y, n iem n iej jednak staran n ie w y w a ż o n y i p ra w id ło w y obraz Ś ląsk a w końcu X V III w . K om en tarz n ie ogranicza się do sta ty czn eg o o m ó w ien ia p rob lem atyk i m ap, lecz w w ie lu w yp ad k ach przed sta w ia p oszczególn e zagad n ien ia w rozw oju, p o rów n u jąc je, o ile to m o żliw e, ze sta n em w c z e śn ie jsz y m bądź p óźn iejszym . A utorzy kom entarza starają się rów n ież ukazać sp ecy fik ę sto su n k ó w Ś lą sk a w o d n iesien iu do ziem R zeczyp osp olitej, Czech, czy n iek tórych p a ń stw n iem ieck ich , choć sto so w a n ie w ty m w y p a d k u m etod y p o rów n aw czej n ie za w sze jest m o żliw e w ob ec słabo za a w a n so w a n y ch tego rodzaju badań.
P o d sta w o w e zn aczen ie m a m apa p rzegląd ow a pru sk iej p ro w in cji ślą sk iej w końcu X V III w . Jej autorzy w y k o r z y sta li w ie le rozm aitych źródeł, m ięd zy in n y m i p ruskie źródła k artograficzn e, przede w szy stk im zaś n iep u b lik o w a n e dotąd m apy to p o g ra ficzn e w sk a li 1:25 000 (348 arkuszy dla Ś ląsk a w y k o n a n e w la ta ch 1820 -1831) zw a n e U r me s s t i s c h b l ä t t e r lub rzadziej M e s s t i s c h b l ä t t e r , p rzech o w y w a n e w S ta a tsb ib lio th ek w B e r lin ie oraz op racow an ą na ich p o d sta w ie w sk a li 1 :100 000 „K arte des D eu tsch en R eich es” znaną też jako G e n e r a l s t a b s k a r t e , której ślą sk ie ar k u sze zo sta ły o p u b lik o w a n e w la ta ch 1824-1831. M apa ta p o słu ży ła jako k an w a d la o m a w ia n ej m apy p rzegląd ow ej. S ą to p o d sta w o w e źródła k artograficzn e, „na k tórych oparto treść i ry su n ek m apy p rzegląd ow ej Śląska". Ich w artość pod n osi fa k t, że pochodzą one sprzed czasu w ie lk ic h zm ian krajobrazu n atu raln ego zapo c zą tk o w a n y ch na Ś lą sk u w la ta ch trzy d ziesty ch X IX w . a cza so w o n ie są zb yt o d leg łe od p rzyjętego w op racow an iu przekroju.
M apa przegląd ow a o b ejm u je ok oło 1700 m iejsco w o ści, c z y li 35% ich ogóln ej liczb y (4803). W k om entarzu dokonano w szech stro n n ej a n a lizy o sa d n ictw a ś lą sk ie go z pu n k tu w id zen ia n a zew n ictw a m iejsco w o ści, w ie lk o śc i o sied li w ie jsk ic h , sie ci p arafii k atolick ich i lu tera ń sk ich oraz rozm ieszczen ia sk u p isk żyd ow sk ich . U zu p ełn ien iem m apy przegląd ow ej są za m ieszczon e w k om entarzu k artogram y ilu str u jące tę p rob lem atyk ę. M apa g ęsto ści n a zw sło w ia ń sk ich ilu stru je rów n o cześn ie roz m iary g erm a n iza cji Ś ląsk a w o k resie od śred n iow iecza do X V III w . N a p o d sta w ie a n a lizy w ie lk o ś c i o sied li w ie js k ic h T. Ł adogórski w y ró żn ił d w ie zró żn ico w a n e w e w n ętrzn ie str e fy osadnicze na Ś lą sk u . P ierw sza ob ejm ow ała g łó w n ie bardziej up rze m y sło w io n e p o w ia ty zach od n ie i p o łu d n io w e od Z ielon ej G óry i L w ów k a do P szczy ny, druga ob ejm u jąca rzadziej zalu d n ion e obszary N izin y i W yżyn y Ś lą sk iej o p rze w a d ze w s i drobnych (do 250 m ieszk ań ców ), rozciągała się od B ytom ia w zd łu ż Odry po Żagań craz rzeki Bóbr i S zp rotaw ę.
Bardzo in teresu ją co ry su je się p rob lem atyk a lu d n o ścio w a , etn o g ra ficzn a i w y znaniow a. Ś lą sk b ył jed n ym z n a jg ęściej za lu d n ion ych tery to rió w E uropy środ k ow ej. Ś red n io na 1 k m 2 p rzypadało tu w 1787 r. 47-49 a w 1800 r. — 52-54 osoby, gd y w ty m że cza sie śred n ie za lu d n ien ie w p ółn ocn ej M ałop olsce w y n o siło 36, a w W ielk op olsce — 22, na M azow szu i w P ru sach K ró lew sk ich — po 24 a w B ran d en b u rg ii — 27 osób jp a k m 2. P odobne za lu d n ien ie jak na Ś lą sk u o b serw u je się ty lk o w C zechach (bez M oraw ) i S ak son ii. Pod w zg lęd em g ę sto śc i za lu d n ien ia Ś lą sk d z ie lił się na d w ie strefy: p ó łn o cn o -w sch o d n ią i w sch o d n ią , gd zie śred n ia gęstość zalu d n ien ia bez m iast w y n o siła ty lk o 33 osoby na k m 2 oraz bardziej up rze m y sło w io n ą strefę p o łu d n io w o -za ch o d n ią , g d zie g ęsto ść ta b y ła p ra w ie d w u k ro t n ie w y ższa , w y n o szą c bez m ia st a k cy zo w y ch 63 osoby na k m 2.
S to su n k i w y zn a n io w e ilu str u je rozm ieszczen ie p a ra fii k a to lick ich i lu tera ń skich p rzed sta w io n e na k artogram ie T. Ł adogórskiego, w k om en tarzu do m apy p rzegląd ow ej o sad n ictw a, przed e w sz y stk im jednak są one p rzed sto w io n e w dw óch m apach rozm ieszczen ia w y zn a ń na Ś lą sk u w latach 1817-1828, o p racow an ych przez J. Janczaka. T. Ł adogórski u sta lił, że w 1787 r. na Ś lą sk u pru sk im , n a leżą cy m w ok. 90% do d iecezji w ro cła w sk iej a w pozostałych 10% do a rch id iecezji p rask iej oraz d iecez ji k rak ow sk iej i o ło m u n ieck iej, b yło w 1787 r. 680 p arafii, w ty m 134 m iejsk ich . Ich liczba w d rugiej p o ło w ie X V III w . n ie u leg ła w ię k sz y m zm ianom . P y ta n ie jed n ak , czy słu szn ie p om in ięto tu k o ścio ły filia ln e , k tórych na Ś lą sk u b y ło ponad d ru gie t y l e 7. W iele z n ich fa k ty czn ie p ełn iło fu n k c je p arafialn e. B y ły lo zresztą w w ięk szo ści p ierw ó fn e k o ścio ły p a ra fia ln e zd egrad ow an e do filia ln y c h w o k resie reform acji i p óźniej. C h arak terystyczn ą cech ą Ś lą sk a b yło n iep o k ry w a - nie się stosu n k ó w etn iczn y ch z w y zn a n io w y m i. B yło to ja k się w y d a je r e z u lta
-7 S. L i t a k, S t r u k t u r a t e r y t o r i a l n a Koś c i oł a łaci ński ego w Pol s c e w 1-7-72 roku, L ublin 1980. s. 342-398.
te m au stria ck iej a n a stęp n ie pru sk iej p o lity k i w y z n a n io w e j0. C zęść lu d n ości n ie m ieck iej b yła k a to lick a , część lu d n ości p olsk iej w y z n a n ia lu tera ń sk ieg o . J ed y n ie na G órn ym Ś lą sk u na ogół P olacy to k a to licy , a N iem cy to ew a n g elicy .
P od su m ow u jąc w y n ik i o b y d w u to m ó w A tla su B. K aczm arsk i i T. Ł ad ogórsk i w y r ó ż n ili cztery g łó w n e r eg io n y sp ołeczn o-gosp od arcze na Ś ląsk u : w sch o d n i (gór n ośląsk i), p ó łn o cn y , c e n tr a ln y ' i su d eck i. N a jsła b iej ro z w in ię ty region w sch od n i, za m ieszk a n y przez lu d n ość polską, ch arak teryzow ał się m ało u rod zajn ym i g le b a m i, p rzew agą w ła sn o ś c i szla ch eck iej (latyfu n d ia) i zacofan ą gospodarką rolną. O b serw u je się tu jed n a k rozw ój h u tn ictw a . S tan rozw oju społeczn o-gosp od arczego p o zo sta ły ch p rzed sta w ia ł się k orzystn iej. N a jlep iej zaś b y ł · ro zw in ięty region s u d eck i, w y ró żn ia ją cy się n a jw ięk szą g ęsto ścią za lu d n ien ia i n a jw ięk szy m u p rzem y sło w ien iem .
T rudno tu o m ó w ić ca łą p ro b lem a ty k ę atlasu . J e st ona bardzo bogata. W k o n k lu z ji n a leży stw ierd zić, że n ie za leżn ie od tak ich czy in n y ch zastrzeżeń , czy uw ag k ry ty czn y ch (jak np. k w e stia n azw m ie js c o w y c h 9) i p e w n y c h n ied o cią g n ięć, od k tórych n ie jest w o ln a żadna praca n au k ow a, a tla s ś lą s k ie j p ro w in cji pru sk iej je s t d ziełem w y b itn y m , n ie u stęp u ją cy m w n iczy m tego rodzaju p o lsk im op raco w a n io m ok resu p o w o jen n eg o , a n a w et pod n iek tó ry m i w zg lęd a m i je p rzew y ższa jącym . W iele za sto so w a n y ch w n im po raz p ierw szy rozw iązań m etod yczn ych m o żn a by nazw ać w zo rco w y m i. Jak o całość m oże słu ży ć za w zór d la p rzyszłych po d ob n ych opracow ań . J e st rezu lta tem solid n ej pracy w y sp ecja lizo w a n eg o zespołu.
S t a n i s ł a w Li t ak
Z i e m i a ń s t w o pol s ki e 1795— 1945. Z b i ó r p r a c o d z i e j ac h w a r s t w y i l udzi , pod red ak cją Jan in y L e s k i e w i c z o w e j, PW N, W arszaw a 1985, s. 310.
W ostatn ich la ta c h p o ja w ia ją się p o zy cje u trzy m a n e w n o w ej k o n w en cji w y d a w n iczej; są to zb io ry a rty k u łó w różn ych a u torów , p ołączon e w całość w sp ó ln y m przed m iotem b ad ań — d zieja m i tej sam ej w a r stw y sp ołeczn ej. T rzy tom y liczy już seria red a g o w a n a p rzez R yszardę C z e p u l i s a p o św ięco n a p olsk iej in te li g en cji, ty le sam o „ D zieje burżuazji w P o lsc e ” pod k ieru n k iem R yszarda K o ł o d z i e j c z y k a ; d ziejo m k la s y robotniczej p o św ięco n o serię red agow an ą d aw n iej przez S ta n isła w a K a l a b i ń s k i e g o ; S tefa n ia K o w a l s k a - G l i k m a n red a g u je zbiór stu d ió w o d rob n om ieszczań stw ie. W ydaje się w ię c , że ta form u ła w y d a w n icza daje m o żliw o ść b ieżą cej p rezen ta cji stan u badań i p ozw ala jed n ocześn ie na sto p n io w e k o n stru o w a n ie z obrazów fra g m en ta ry czn y ch — ja k iejś w iz ji ca ło ścio w ej. Stw arza te ż n ie s te ty zagrożenie — p oszczególn ym tom om m oże brak ow ać jednorodności.
Z a strzeżen ie to w p e w n e j m ierze od n osi się do w y d a n eg o osta tn io tom u po św ię c o n e g o z iem ia ń stw u p olsk iem u . K siążk a jest e fe k te m sp on tan iczn ego, p rzekra czającego p la n o w a n e ram y rozrostu d otyczącej ziem ia ń stw a p artii V II tom u „Spo łec z e ń stw a p o lsk ieg o X V III i X IX w ie k u ”. F a k t ten zresztą d ow od zi, że za n
ie-1 D. V e l s e n , Die G e g e n r e f o r m a t i o n in d e n F ü r s t e n t ü m e r n L i e g n i t z - Br i e g -
- Wohl au. Ihre Vo r g e s c h i c h t e und ihre s t aat s r e c h t l i c h e n Gr und l a g e n, L eipzig 1931.
9 Por. H. S a m s o n o w i c z , Pr a c e ge o g r a f i c z n o - h i s t o r y c z n e I n s t y t u t u Hi st ori i
P A N , KHr. L X X X V , 1978, z. 3, s. 545 i p olem ik ę: T. Ł a d o g ó r s k i , W s p r a w i e n a z e w n i c t w a w A t l a s i e h i s t o r y c z n y m Śl ąs ka, tam że r. L X X X V , 1979, z. 4, s. 1065.
