Kopczyński, Michał
"Godsdrift og magtstat. Det danske
ressourcesystem 1630-1730", Erling
Ladewig Petersen, Odense 1987 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 79/2, 404-405
1988
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
404 ZA PISK I
nych w y daw nictw ach za w iera też nie d ru k o w a n e ro zp raw y (o rozw oju k re d y tu w X III w.), sta n o w iąc syntezę tw órczości najlepszego ch y b a znaw cy archiw ów gospodarczych Włoch północnych. Po ^drugie — w yd an ie p rac M e l i s a * po p rze
dzone rzeczow ym w stęp em L. d e R l o s y zbiegło się z ponow nym podjęciem d y sk u sji n a te m a t początków bankow ości w E uropie. J a k w iadom o — po o k re sie, w k tó ry m przew ażały poglądy, iż ban k i w yrosły z k an to ró w lichw iarskich, przyszły p race R. de R o o v e r a , F. B r a u d e 1 a i ich następ có w w idzących początki tych in sty tu c ji w k a n to ra c h w ym iany. O statnio je d n ak prace H. D u- b o i s, częściowo J. G. d a S i 1 v y, p odw ażają te n pogląd w idząc w b an k a ch in stytucje, k tó re em ito w ały środki p łatnicze — w eksle, pieniądze, obligacje. B a dania M elisa przynoszą w y niki zbliżone do tego ostatniego poglądu. Z w raca on uw agę n a fak t, że w d ru g iej -połowie XIV w. b a n k i p r y w a tn e zaczęły p rze k szta ł cać się w in sty tu c je pu b liczn e d ziałające n a po trzeb y w ładz m iejsk ich czy te ry to ria ln y ch . Szczególną rolę w idzi przy ty m w ro sn ący m znaczeniu czeków, sta now iących e k w iw a le n t środków płatniczych. Rozwój k re d y tu um ożliw iał — w w a ru n k a c h n ie d o sta tk u k ru szc u szlachetnego — fin an so w a n ie in w esty cji i p ro w a dzenie najró żn iejszy ch o p e ra c ji przez w ładzę publiczną.
J a k zaw sze w p rac ach F. Melisa, rozw ażania o p a rte są n a bardzo bogatym m a te ria le arc h iw a ln y m obszernie cytow anym , n a zestaw ien iach u ła tw iając y ch k o rzy stan ie z w yw odów a u to ra i te k sta ch źródłow ych p ozw alających lepiej śledzić p rzek ształcan ie się fo rm czeku i politykę k red y to w ą gm in m iejskich.
H. S.
E rlin g L adew ig P e t e r s e n , G o d sd rift од m agtsłat. Det danske
resso u rcesystem 1630— 1730, H istorisk In s titu t O dense U niversitet, O dense 1987, s. 213.
N ajnow sza k siążk a p ro fe so ra u n iw e rsy te tu w Odense, E rlin g a L adew iga P e t e r s e n a je st k o n ty n u a c ją i rozszerzeniem jego dotychczasow ych p ra c d o ty c zą cych z jed n ej stro n y dziejów gospodarczych D anii, a z dru g iej gospodarczych i społecznych asp ek tó w p rze m ian now ożytnego p a ń s tw a duńskiego. O m aw iana p rac a m a być zarazem pom ocą dla m łodszych badaczy uczestniczących w re a li zacji ogólnoskandynaw skiego p ro je k tu badaw czego pod naz w ą „M ag tstaten i N or d en ”, ja k rów nież p u n k te m w yjścia do d y sk u sji n a k o n fe re n c ji histo ry k ó w sk a n d y naw skich w R e y k ja w ik u w 1987 r.
P rz ed m io tem ro zw ażań au to ra są w zajem ne u w a ru n k o w a n ia pom iędzy pow sta ją c y m i ro zb u d o w u ją cy m się a p a ra te m pań stw o w y m , z jego rosnącym i p o trz e bam i finansow ym i, a s tr u k tu r ą i fu n k cjo n o w a n iem n ajw a żn iejsz ej gałęzi gospo d a rk i d u ń sk ie j tego okresu, tzn. rolnictw a. In n y m i słowy, P e te rse n s ta ra się w y jaśn ić p rze m ian y gospodarcze i społeczne w yw ołane rosnącym i cięż aram i n a k ła dan y m i przez pań stw o (reakcje finansow o-socjologiczne — w edle term inologii J. S c h u m p e t e r a, u ży w an ej przez autora).
R ozw ażania u ję te są w czterech częściach, któ re z ko lei dzielą się n a posz czególne rozdziały. Na w stę p ie au to r, o dżegnując się od tra k to w a n ia duńskiego u s tro ju rolnego ja k o m aszyny ucisku i ek sp lo atacji dzierżaw ców oraz p rze ciw sta w ia ją c się przedw czesnym g en eralizacjom , sta w ia tezę, iż sto su n k i m iędzy w ła ścicielam i a d zierżaw cam i należy ro zp a try w a ć n ie ty le w k ateg o riac h n ie u s ta ją cego k onfliktu, ile ja k o fo rm ę w zajem nego k o n tra k tu , zaw arteg o m iędzy n ie ró w n y m i sobie stro n am i — zjaw isko podobne do klien telizm u . W dalszych
rozdzia-Z A P ISK I 405
łach, polem izując z u sta le n ia m i d aw n ie jsz ej h isto rio g ra fii i w skazując n a p ro b le my jeszcze nie tk n ię te lu b n ie do końca w yjaśnione, a u to r om aw ia m.in.: gospo d a rk ę dzierżaw ców i w łaścicieli ziem skich, w zrost obciążeń narzu can y ch przez p aństw o, zarów no p ieniężnych ja k i w p ostaci robocizn, p roblem pańszczyzny - jej zasięgu i chronologii, s tr u k tu r ę i fu n k cjo n o w a n ie m a jątk ó w ziem skich oraz zachodzące w ty m zak resie przem iany, w reszcie w pły w zm ian k o n iu n k tu ra ln y ch n a d u ń sk ą p ro d u k c ję rolną. 1
W iele p y ta ń pozostaje bez odpow iedzi, bądź są one jed y n ie hipotetyczne, a to ze w zględu n a b ra k odpow iednich badań. Nie znam y w ięc fo rm oporu chło p skiego i jego n a tę ż e n ia w XVII w., faktycznego w pływ u p rze w ro tu absolutystycz- nego z jego n astę p stw a m i w postaci m onopolu korony na n ak ład a n ie now ych podatków n a sy tu a cję m a te ria ln ą dzierżaw ców , nie m am y w reszcie pew ności co do re la c ji m iędzy ty m pierw szym a w zro stem obciążeń pańszczyźnianych. In te r e su ją ca je st teza P e te rse n a dotycząca sto su n k u w łaściciel-dzierżaw ca. B rak je d n ak szerszego n aśw ietlen ia zak resu i form oporu chłopskiego nie pozw ala na razie n a całk o w itą je j ak c ep tac ję. Nie ulega w ątpliw ości, że in te resy obu stro n były w w ielu p u n k ta c h zhieżne, szczególnie jeśli chodziło o u n iknięcie ciężarów fisk a l nych. Wiele w sk az u je n a to, że w ok resie ek sp lo zji p odatkow ej (po 1630 r.) ko rzy stn a była d la ch ło p a zm iana obciążeń narzu co n y ch przez państw o n a obow iąz ki w obec w łaściciela fo lw ark u , w ty m i pańszczyznę. S tra ty w ty m w y p a d k u , po nosiła ty lk o korona. K o n flik t m iędzy stro n am i n astęp o w a ł dopiero w tedy gdy obciążenie p rze k ra cza ło próg n a ja k i pozw alały m ożliw ości gospodarcze. W edług P e te rse n a n astąp iło to dopiero po ro k u 1645, a n a pew no w okresie wczesnego absolutyzm u. W tedy dopiero u ja w n iła się w p ełn i k o n k u re n c ja m iędzy korony a szlachtą o try b u t chłopski. Z dru g iej stro n y w łaściciele dóbr pró b o w ali odbić sobie s tr a ty poprzez z a k ła d an ie now ych folw ark ó w i zapew ne poprzez zw iększe nie pańszczyzny. T rz eb a je d n a k p am iętać, iż fo lw a rk i nie osiągnęły ta k ic h roz m iaró w i znaczenia ja k w E uropie w schodniej, a pańszczyzna nie w y p arła ren ty św iadczonej w n a tu rz e . Z kolei u sta w y dotyczące chłopów z la t 1682—83 i odpo w iednie p a ra g ra fy D anske Ιου u sta b iliz o w a ły . s tru k tu r ę duń sk iej w łasności ziem skiej, czyniąc n ie o p łac aln ą dalszą rozbudow ę folw arków . Nic nie w sk azu je n a to aby doszło do ra d y k a ln e j przebudow y ich s tr u k tu r y lu b drastycznego w zrostu pańszczyzny. Być może w łaściciele nie zostali zm uszeni do takiego k ro k u , m ożli w e iż w y b ra li in n ą drogę — u lżenia sobie i sw oim dzierżaw com poprzez oszu stw a podatkow e. A lte rn a ty w y tej n a razie n ie sposób rozw iązać, choć p raw d o p o dobniejsza w y d a je się być ta o sta tn ia możliwość. B rak szczegółowych b ad a ń do tyczących ty c h sp ra w w ok resie w czesnego abso lu ty zm u uniem ożliw ia jednoznacz ną odpow iedź n a to p odstaw ow e pytan ie. P o d su m o w u jąc należy stw ierdzić, że k siążk a P e te rse n a je st pozycją cenną nie tylk o dla badaczy dziejów gospodar czych Danii. Obok in te re su ją c e j kon cep cji i bogatego m a te ria łu faktograficznego za w iera o n a też cenny m a te ria ł porów naw czy po zw alający n a k o n ty n u a cję d ys k u sji zm ierzającej do u m iejscow ienia D anii n a tle euro p ejsk im . W nosi te ż in te re su jące elem en ty do żyw ej o statn io d y sk u sji n a d m echanizm am i tow arzyszącym i p o w sta n iu p a ń stw absolutysjtycznych. ·
We w stę p ie a u to r zapow iada k o n ty n u a c ję b a d a ń i rozszerzenie w przyszłości tez postaw ionych w o m a w ian e j pracy. Dw a spośród 15 rozdziałów oraz za k o ń czenie są jed y n ie szkicam i, w y m ag a ją cy m i dalszego rozw inięcia.
K siążk a w y d a n a została te ch n ik ą m ałej polig rafii i n ie została n ie ste ty z a o patrzona w streszczenie w k tó ry m ś z języków kongresow ych.
