Polska w świetle badań opinii publicznej na Zachodzie (1939-1953)

Szarota, Tomasz

Polska w świetle badań opinii

publicznej na Zachodzie (1939-1953)

Przegląd Historyczny 65/3, 505-514 1974

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

TOMASZ SZAROTA

Polska w świetle badań opinii publicznej na Zachodzie (

1939

1953

A rty k u ł n in ie jsz y m a c h a ra k te r ściśle m ateriało w y , a jego zadaniem je s t w p ro w ądzen ie do w a rsz ta tu nau k ow eg o określonego ty p u źródła, n ie ­ m al zupełnie p o m ijan eg o w badan iach histo rycznych. A u to r nie rości so­

bie p re te n s ji do an a lizy w artości i p rzy d atn o ści w y ników sondaży opinii publicznej i oceny w iarogodności u zy sk an y ch t ą drogą in fo rm acji. N ie ulega w ątpliw ości, że podobnie ja k k ażde źródło historyczne, ta k ż e i te n m a te ria ł w y m ag a n ie ty lk o k ry ty c z n e j analizy, ale ró w n ież k o n fro n ta c ji ze źródłam i innego ty p u . W ydaje się jed n ak , że całkow ity b ra k z a in te re ­ sow ania w y n ik a m i sondaży tru d n o uznać za ob jaw uzasadniony, tym b a r ­ dziej, że w k o n k re tn y c h b ad an iach m a te ria ł te n m oże okazać się bard ziej p rec y z y jn y m źródłem poznan ia np. s ta n u św iadom ości niż choćby n ieje d en p rzekaz p am ię tn ik a rsk i. Sądzić należy, że b ra k p ró b w łączania m a te ria łó w sondażow ych w naszej h isto rio g ra fii spow odow any je s t po części późnym p ow staniem w k r a ju polskiego O środka B adania O pinii Publicznej P r z y ­ p om nijm y , że odpow iednie in sty tu c je zorganizow ano tu ż po w o jn ie w Cze­

chosłow acji i n a W ęgrzech 2. Przypuszczać należy, że p rzyszłe pokolenia h isto ry k ó w z w ie lk im p o żytkiem sięgną po pu blikow ane, a ty m bard ziej nie pub lik o w ane dziś n a bieżąco, w y n ik i sondaży, p rzep ro w adzo ny ch w Polsce u sc h y łk u la t pięćdziesiątych.

P re ze n to w a n y w d alszy m ciągu m a te ria ł zaczerp n ięty został z dw u w y d a w n ic tw książkow ych: „P u blic O pinion 1935— 1946” (w opracow a­

n iu Haćtleya C a n t r i l a i M ildreda S t r u n k a ) 3 i „ J a h rb u c h d e r ö ffe n ­ tlich e n M einung 1947— 1955” (w opraco w aniu E lisabeth N o e 11 e i E richa P e te ra N e u m a n n a ) 4 oraz z d w u czasopism : francuskieg o „Sondages” 5

1 P oczątkow o p rz y P o lsk im R adio istn ia ła ty lk o k o m ó rk a p rz e p ro w a d z a ją c a b a ­ d a n ia n a d re c e p c ją n a d a w a n y c h au d y c ji, z czasem p rze k sz ta łc iła się ona w R e d ak c ję S tu d ió w i O ceny P ro g ra m u . Od 1958 r. rów nolegle d ziała ła k o m ó rk a b a d a n ia o p in ii p u b lic zn e j, zaś w 1964 r. p o w sta ł p rzy K om itecie do S p ra w R a d ia i T elew izji w sp ó l­

n y O środek B a d a n ia O p in ii P u b licz n ej i S tu d ió w P ro g ram o w y ch . Z achow ane w ze s­

p o le a k t M in iste rstw a In fo rm a c ji i P ro p a g a n d y d o k u m e n ty św ia d cz ą o ty m , że p ie rw sz e kon cep cje p o w o łan ia p odobnej in sty tu c ji w P olsce pochodzą z 1946 r. (in­

fo rm a c ję zaw dzięczam doc. d r K ry s ty n ie K e r s t e n o w e j ) .

2 W yniki n ie k tó ry c h sondaży obu ty c h ośrodków p u b lik o w a n e b y ły ta k że w w y ­ d aw n ic tw ac h sp e cja listy cz n y ch n a Zachodzie. O działalności o śro d k a czechosłow ac­

kiego por. C. A d a m e c , D. P o s p i s i l , M. T e s a r , W h a t's Y o u r O pinion? A Y e a r S u r v e y o f P ublic O p inion in C zechoslovakia, P ra g u e 1947.

3 P rin c e to n , N ew Je rse y , P rin c e to n U n iv ersity P re ss 1951, 4°, ss. 1191. W y d aw ­ n ictw o p rzy n o si ze sta w w y n ik ó w sondaży, p rze p ro w ad z o n y ch w la ta c h 1936— 1946 w 16 k ra ja c h przez 23 in s ty tu ty i ośro d k i dem oskopii.

4 A lle n sb ac h a m B odensee, V erla g f ü r D em oskopie, w yd. II 1958, ss. 412. W y­

d aw n ic tw o z a w iera odpow iedź n a 2176 p y ta ń zad an y c h społeczeństw u zachodnio- n ie m ie ck ie m u w la ta c h 1947—1955. D alsze to m y dotyczą: ro k u 1957, la t 1958— 1964 i 1965— 1967 (o statn i, ja k i b y ł m i dostępny).

5 P ism o u k a z u je się w P a ry ż u od 1938 r. W P o lsce p osiadam y n ie k o m p le tn e ro czn ik i (od 1947).

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X V , 1974, z e s z . 3

506 T O M A S Z S Z A R O T A

i am ery k ań sk ie g o „T he P u b lic O pinion Q u a rte rly ” 6. R am y chronologicz- - ne p o d y k to w a n e zo stały p rze d e w szystkim do stępnością w Polsce odpo­

w ied n ich p u b lik a c ji. D ata 1953 zam yka w ch w ili obecnej po p ro stu szereg sondaży, d o k tó ry c h a k tu a ln ie u d ało m i się dotrzeć, a k tó re d o tyczą o kresu w o jn y i pierw szy ch la t P olsk i L u do w ej. O d p aźd ziern ik a 1956 r. po czyna­

jąc sp ra w y polskie s ta ły się p rzed m io tem now ego zain tereso w an ia z a g ra ­ nicznych ośrodków b a d a n ia o p in ii p u blicznej, ich om ów ienie w y m ag a je d ­ n a k znacznie szerszej k w eren d y , niż ta , ja k ą m ożna przep ro w ad zić na m iejscu. P o m in ęliśm y p ro b lem sto su n k u opinii p ublicznej n a Zachodzie do sp ra w y k s z ta łtu p ow o jen n ej w schodniej g ran ic y p a ń stw a polskiego.

Z daniem naszym , na szczególną uw agę z a słu g u ją p u b liko w ane w ty m a rty k u le w y n ik i b ad an ia opinii publiczn ej w N iem czech Z achodnich z lat 1948— 1953. U k azu ją one w y ra ź n ie oblicze tam tejszeg o społeczeństw a w lata ch zim nej w o jn y , a ty m sam y m dziedzictw o re se n ty m e n tó w i ogrom tru d ności, k tó re przezw yciężyć m u siał rzą d B ra n d ta — Schella, p rz e d p o d ­ p isaniem u k ła d u z P o lsk ą w 1970 r.

Istn ie ją c e w y n ik i so ndaży opinii sp o łeczeństw a zachodnioniem ieckiego, p rzep ro w ad zo n e w końcu la t sześćdziesiątych i po ro k u 1970, p o ró w n y ­ w an e z b ad an iam i n a stro jó w w R FN p rze d ćw ierćw ieczem , s tw a rz a ją p e rsp e k ty w ę b ad a ń n a d zm ianam i sta n u św iadom ości tegoż społeczeństw a w o kresie p o w ojen ny m .

1. S O N D A Ż E W E F R A N C J I I W I E L K I E J BHYTAJSTII W P R Z E D E D N IU I I W O J N Y Ś W I A T O W E J

W d aje się, że d la zrozum ienia decyzji rząd ów obu ty c h p a ń s tw (z 3 w rześn ia 1939) w y n ik i p rzep ro w ad zo n y ch k ilk a ty godni w cześniej b a d ań opinii p u b liczn ej okazać się m ogą w ielce użyteczne. Szczególnie odnosi się to do oceny p o sta w y F ra n c ji, n a k tó rą zby t chy ba często p a trz y m y p rzez p ry z m a t osław ionego a r ty k u łu M arcela D éat „M ourir p o u r D an tzig ” A oto, ja k F ra n cu z i odpow iedzieli w lip cu 1939 r. na p y ta n ie sw ego In s ti­

t u t F ra n ç a is d ’O pinion P u b liq u e. P y ta n ie brzm iało: „Czy m yślisz, że jeśli N iem cy będą p ró b o w ały z a g arn ą ć G dańsk, p o w inniśm y zatrzy m ać ich, je ­ śli trzeb a, p rzy u życiu siły ? ” . Aż 76°/o resp o n d en tó w dało odpow iedź tw ie r ­ dzącą, 17% n e g a ty w n ą, zaś 7% n ie udzieliło odpow iedzi. N ajniższy odse­

te k „ ta k ” zanotow ano w g ru p ie w ie k u od 40 do 49 la t (71), n ajw yższy (82) w śró d osób n a jsta rsz y c h (60 la t i w ięcej). 78°/o urzęd n ik ó w i 73%

chłopów opow iedziało się za z b ro jn y m przeciw staw ien iem się e w e n tu a ln e j a g re sji niem ieckiej 7. W sum ie stw ierd zić należy, że fra n c u sk a o p in ia p u ­ bliczna zajęła stano w isk o dość jednoznaczne, n ie chcąc k o n ty n u a c ji ta k ty k i u stę p stw w obec H itle ra.

N iem al id en ty c zn e w y n ik i p rzy n ió sł sondaż opinii publicznej w W iel­

k iej B ry ta n ii, p rzep ro w ad zo n y w ty m że lip cu 1939 r. przez B ritish I n ­ s titu t of P u b lic O pinion. P y ta n ie brzm iało: „ Jeśli N iem cy i P o lacy p rz y ­ stą p ią do w o jn y o G dańsk, czy p o w in n iśm y w y p ełn ić nasze zabow iązania w a lk i u bo k u P o lsk i?” . 76% B ry ty jc z y k ó w odpow iedziało „ ta k ” , 13% —

„n ie” , 11% nie w iedziało, ja k należałoby p ostąpić 8.

• P ism o u k a z u je się w S ta n a c h Z jednoczonych od 1937 r. i je s t w y d a w a n e przez P rin c e to n U n iv e rsity P ress. B ra k k o m p le tu w Polsce.

7 P u b lic O p in io n 1935—1946, s. 1075.

8 T am że, s. 1165.

O P I N I E O P O L S C E (1939—1953) 507

2. Ο Ρ Γ Ν ΙΑ A M E R Y K A Ń S K A W O B E C K O N F L I K T U E U R O P E J S K I E G O

17 lipca 1939 A m erican I n s titu te of P u b lic O pinion zadał o byw atelom S ta n ó w Z jednoczonych p y ta n ie n astęp u jące: „Czy ch ętn ie w idziałb y ś zgo­

d ę A nglii, F ra n c ji i P olski n a żąd an ia N iem iec odnośnie G dańska?” . T w ie r­

dząco odpow iedziało zaledw ie 12°/o resp o nd en tó w , przecząco zaś p rz y g n ia ­ ta ją c a w iększość, gdyż 88 % indagow anych. Jedn ocześn ie zadano dw a p y ta n ia u zu p ełn iające: „Czy m yślisz, że żądania H itle ra odnośnie G dań ­ ska są uzasad n io n e?” i „Czy m yślisz, że żąd ania H itle ra odnośnie k o ry ta ­ rza są uzasad n io n e?”. N a p ierw sze „ ta k ” odpow iedziało 13%, „n ie ” — 87% , n a d ru g ie p ro p o rc je b y ły n iem a l id en ty czn e (14% i 86% ) 9. D w u k ro t­

n ie (3 i 10 p aźd ziern ik a 1939) p y ta n o A m ery k anó w : „ H itle r tw ierdzi, że A nglia i F ra n c ja n ie m a ją pow odu, do dalszego p ro w ad zenia w o jn y . Czy się z ty m zgadzasz?” . O to w y n ik i sondaży 10:

3 p a ź d z ie rn ik a 1939 10 p a ź d z ie rn ik a 1939

„ ta k ” 14°/o 9®/o

„ n ie ” 86°/o 79®/*

20 lu te g o 1940 sp y ta n o A m ery k anó w : „ Je śli pokój m ógłby być osiąg­

n ię ty za cen ę pozostaw ienia P o lsk i N iem com , czy by łb y ś za ty m ? ” . 70%

resp o n d en tó w odpow iedziało „n ie ” , 30% „ ta k ” n .

3 . O K U P A C J A H IT L E R O W S K A W P O L S C E W O C Z A C H A M E R Y K A N Ó W

O dpow iednie b ad an ia opinii p ub liczn ej p rzep row adzone zostały w S ta ­ n a c h Z jednoczonych 15 lipca 1942, ty m razem przez N atio n al O pinion R esearch C en ter. N a jp ie rw proszono resp o n d en tó w , by n a p o dstaw ie po ­ sia d a n y c h in fo rm a c ji pow iedzieli, w ja k i sposób N iem cy tr a k tu ją P o la ­ ków . W y ty p ow an o p rzy ty m w iele określeń. Podział „głosów ” p rz e d sta ­ w ia się n astęp u jąco : ja k n iew o lnik ó w — 6% , z a b ija ją ich — 8% , źle tr a k ­ tu ją — 68% , ja k jeń ców — 1% , głodzą ich — 1% , dobrze tr a k tu ją — 1%, e k sp lo a tu ją ich — 1%, w p ro w a d z a ją segreg ację — 1%, in n e odpow ie­

dzi — 1%, nie w ie — 15%, b ra k odpow iedzi — 1% (razem 104%, gdyż zd arzały się p o d k reśle n ia w ięcej niż jedn ego z O k reśleń)12.

Jed n ocześnie z t ą a n k ie tą p rzep ro w adzo n o b ad an ie p rzy użyciu inn ej m etody. P rz ed sta w ian o m ianow icie resp o n d en to m c z te ry ty p y c h a ra k te ry ­ s ty k i proszono o w y b ra n ie te j, k tó ra o ddaje sposób p ostępow ania nazi­

stów z P olakam i. O to ow e c h a ra k te ry s ty k i i w y n ik i sondażu:

I. O gólnie rzecz b iorąc, n aziści t r a k t u ją P o lak ó w zu p e łn ie d o b rze — 1*/».

II. N aziści t r a k t u ją ich o k ru tn ie , a le ro b ią to d la w y g ra n ia w ojny. J e ś li ją w y ­ g ra ją , b ę d ą tra k to w a li te n n a ró d w przyszłości przy zw o icie — 5®/o.

III. N aziści z a m ie rz a ją k o n tro lo w a ć P o lsk ę i pozw olą egzystow ać P o lak o m ty lk o ta k dalece, ja k b ę d ą o n i ro b ili to, czego n aziści od n ic h w y m a g a ją — 31®/».

IV. N aziści z a m ie rz a ją złam ać P olaków , aż ci s ta n ą się n ie w o ln ik am i, aby służyć N iem com — 53®/» w.

• T am że, loc. cit.

10 T am że, loc. cit.

11 T am że, loc. cit.

1г T am że, s. 458. D la p o ró w n a n ia , zd a n ie m A m ery k a n ó w N iem cy tra k to w a li F ra n ­ cuzów „ ja k n ie w o ln ik ó w ” — 16°/» odpow iedzi, „źle” — 55°/o, „z ab ijali ic h ” — 3®/«.

T am że. Z nów p o ró w n a jm y to z o p in ią n a te m a t o k u p a c ji w e F ra n c ji. Za tra fn o śc ią o d pow iednich c h a ra k te ry s ty k opow iedziało się: I — 2®/» resp o n d en tó w , I I — 6®/«, I I I — 45®/o і IV — 40°/» (tam że, s. 451). N ie trz e b a dodaw ać, że sp o łeczeń ­ stw o a m e ry k a ń s k ie o k a z u je się w św ie tle tych d an y c h nad zw y czaj sk ą p o p o in fo r­

m o w an e o rze czy w isty m p rze b ieg u o k u p a c ji i sy stem ie rząd ó w h itle ro w sk ic h w P o l­

sce i F ra n c ji. O ceny są dość podobne, co rzecz ja s n a n ie od p o w iad ało sta n o w i f a k ­ tycznem u.

510 T O M A S Z S Z A R O T A

z obecną g ra n ic ą p o lsko -n iem iecką n a O drze i N ysie, czy też n ie p o w in­

n iśm y się z n ią pogodzić?” . O to w y n ik i so nd ażu 17:

Ogółem w %

Mężczyźni w %

Kobiety w %

Winniśmy się pogodzić 8 8 8

Nie powinniśmy się pogodzić 80 84 76

Niezdecydowani 12 8 16

K o le jn e b ad an ia I n s ty tu t D em oskopii w A llensbach przep ro w ad ził w k w ie tn iu 1952 r. P y ta n ie postaw io n o w ów czas w n a stę p u jąc e j form ie:

„R osja ob iecu je n am zjednoczenie, jeśli zre z y g n u je m y z te ry to rió w poza lin ią O d ry i N ysy. Co zdan iem P ana(i) m am y uczynić? Z czterech p oda­

n y c h ro zw iązań p ro sim y w y b ra ć n a jle p szą ” . O to w y n ik i sondażu 18:

Z rezy g n o w ać z ty c h te ry to rió w — 3°/o

Z rezy g n o w ać z ty c h te ry to rió w , lecz po tem s ta ra ć się je odzyskać — 9®/·

N egocjow ać, lecz n ie rezy g n o w ać z ty c h te ry to rió w — 55®/#

N ie negocjow ać, za n im n ie od zy sk am y ty c h te ry to rió w - — 20«/»

N ie w iedziało, co n ależy u cz y n ić — 13’/·

I w reszcie trz e c i sondaż, p rzep ro w ad zo n y w in te re su ją c y m n a s tu ta j okresie, pochodzi z sie rp n ia 1953 r. T y m raz e m zadano trz y p y tan ia . P ie rw ­ sze z nich brzm iało: „Czy zdaniem P ana(i) w in n iśm y próbow ać w szelkim i śro d k am i odzyskać Pom orze, Ś ląsk i W schodnie P ru sy , w ostateczności n a ­

w e t poprzez w o jn ę ? ” Oto o d p o w ie d z i19: .

Ogółem w %

Mężczyźni w %

Kobiety w %

Nie poprzez wojnę 77 74 80

Także poprzez wojnę 12 16 9

Niezdecydowani 11 10 11

N a d ru g ie p y ta n ie : „Czy w ie rz y Pan(i), że Pom orze, Ś ląsk i P ru sy W schodnie będą k ied y ś znow u n a le ż a ły do N iem iec, lu b że są one u tra c o n e n a zaw sze?” p ad ły odpow iedzi n a stęp u jące:

Ogółem Mężczyźni Kobiety

w % w % W %

Będą kiedyś należały do Niemiec 66 75 59

Są na zawsze stracone 11 10 12

Niezdecydowani — — —

Nie wiedzą 23 15 29

T rzecie p y ta n ie p ostaw iono ty lk o 66% resp o n d en tó w , k tó rz y w ierzyli, że te re n y te p o w rócą do N iem iec. B rzm iało ono n a stę p u jąc o :,,Ja k dłu g i

17 J a h rb u c h d e r ö ffe n tlic h e n M ein u n g 1947—1955, s. 313. I n s ty tu t w A llen sb ach o p ie ra ł się n a b a d a n ia c h p ró b y o koło 2000 osób pow yżej 18 ro k u życia.

18 W yniki tego so n d ażu n ie zo stały o p u b lik o w a n e w cy to w a n y m w yżej w y d a w ­ n ic tw ie. O p iera m się n a p u b lik a c ji L ’opin io n p u b liq u e a lle m a n d e su r l’u n ifica tio n , la fro n tiè re O d er-N eisse e t l’a rm ée eu ro p éen n e, „S o n d ag es” 1952, n r 2, s. 15— 16.

lf Ja h rb u ch d er ö ffe n tlic h e n M ein u n g 1947—1955, loc. cit.

O P I N I E O P O L S C E (1939—1S53) 511

będzie okres, aż Pom orze, Śląsk i P ru s y W schodnie p ow rócą do N iem iec?” . P e rsp e k ty w a ow ego p o w ro tu ry so w ała się m ieszkańcom R epublik i F e d e ­ ra ln e j N iem iec i B e rlin a Z achodniego raczej optym istyczn ie (liczby w p ro ­ centach):

Ogółem w %

j

í

Kobiety

W %

1—3 lata 14 ! 16 13

4—7 lat 11 ! 14 10

8—14 lat 13 ! 15 10

15—24 lata 4

1

25 lat i więcej 3 3 3

Nie wie 21 1 21 20

Nie pytano 34 1 25 41

5. S O N D A Ż E N A T E M A T P O L S K I E G O R Z Ą D U

1 m arca 1945 F ra n c u sk i I n s ty tu t O pinii P ublicznej zap y ty w ał: „Czy sy m p atie tw o je id ą w k ie ru n k u rzą d u polskiego w L ondynie, czy rz ą d u w L u b lin ie?” . W y nik i son d ażu b y ły n a stę p u jąc e 20:

S y m p aty z o w ało z rz ą d e m w L o n d y n ie 18°/*

S y m p aty z o w ało z rz ą d e m w L u b lin ie 25®/o N ie sy m p a ty z o w a ło z żad n y m z n ich 10°/o

S y m p aty z o w ało z obom a 14°/«

N ie w y ra ziło o p in ii 33°/o

16 m arc a 1945 tenże Insitytut postaw ił F ran cu zo m p y tan ie : „Czy od­

czuwasz, że po g lądy A liantó w n a spraw ę po lską są dalece rozbieżne?”.

T w ierdząco odpow iedziało 68% resp o n den tó w , przecząco 13%, opinii nie w yraziło 19% 21.

W m a ju 1945 r. sto su n e k do p ro b le m u rząd u polskiego s ta ł się p rze d ­ m io tem so n d ażu B ry ty jsk ieg o In s ty tu tu O pinii P ub licznej. N a jp ie rw s p y ­ tan o m ieszkańców k ra ju , czy słyszeli o d y sk u sja c h n a te m a t rz ą d u pol­

skiego. N astęp n ie zaś do 78% resp on d entó w , k tó rz y odpow iedzieli n a to p y ta n ie tw ierd ząco , skiero w an o p y ta n ie n a stę p n e : „Czy m yślisz, że W ielka B ry ta n ia i S ta n y Z jednoczone w in n y uznać obecny rzą d w W arszaw ie, czy też Z w iązek R adziecki w in ien się zgodzić n a w łączenie doń in n y ch P o la­

k ów ?”. W y n ik a n k ie ty był n a stę p u jąc y 22:

N ie za zn a jo m ie n i z d y sk u sją — 22'/·

W ielka B r y ta n ia i S ta n y Z jednoczone w in n y u zn a ć obecny rz ą d w W a r­

sz aw ie — 23“/o

Z SR R w in ie n zgodzić się n a w łąc ze n ie in n y c h P o lak ó w — 27°/o

N ie w ie, co n ależ y uczynić — 28-Vo

β. I N N E S O N D A Ż E D O T Y C Z Ą C E S P R A W P O L S K IC H

In te re s u ją c e re z u lta ty przy n ió sł sondaż b ry ty jsk ie j opinii publiczn ej n a te m a t je j sto su n k u do w o jsk a polskiego, pozostałego w A nglii po w o j­

nie. W k w ie tn iu 1946 r. w zw iązku z decyzją rząd u b ry ty jsk ie g o , k tó ra

** P u b lic O p in io n 1935—1946, s. 568.

и T am że, s. 1119.

** T am że, s. 568.

512 T O M A S Z S Z A R O T A

zezw alała na pozostanie w W ielkiej B ry ta n ii żołnierzy polskich, nie chcą­

cych w racać do k ra ju , spy tan o , czy decyzja ta z n a jd u je a p ro b a tę opinii pu b licznej. Oto o d p o w ie d z i23:

Ogółem w %

Mężczyźni w %

Kobiety w %

Aprobowało decyzję 30 29 31

Nie aprobowało decyzji 56 60 52

Nie wiedziało, czy jest słuszna 14 11 17

Na uw ag ę zasłu g u ją różnice, ja k ie uw idoczniły się pom iędzy reg io ­ nam i k ra ju . W W alii d ecy zję rzą d u pochw alało 45% respondentów , było zaś jej przeciw n e 44% , p rzy 11% n ie w y p ow iadających sw ego zdania.

W Szkocji tym czasem aż 75% oceniało po sunięcie g a b in e tu z d ezaprob atą, ty lk o 17% je aprobow ało, a 8 % n ie w iedziało ja k ją p o trak tow ać.

4 m aja 1947 A m ery k ań sk i I n s ty tu t O pinii P ublicznej przep ro w ad ził w sam ych S ta n ac h Z jednoczonych i k ilk u k ra ja c h eu ro p e jsk ic h sondaż opinii n a tem a t „istn ien ia d em o k ra cji”, p rze d k ład a ją c resp o n d e n to m listę państw , n a k tó re j znalazła się tak że Polska. T ak się p rze d staw iła ocena w w y ­ pad k u naszego k ra ju 24:

Opinia o Polsce w: Jest demo­

kracja Nie ma Brak odpo­

wiedzi

Stanach Zjednoczonych 9% 63% 28%

Francji 16% 40% 44%

Szwecji 25% 75% —

Norwegii 11% 67% 22%

We w rz e śn iu 1947 r. proszono F ran cuzó w o odpow iedź n a p y tan ie : „W k tó ry m k ra ju , zdaniem Pana(i) sp ra w y p o su w ają się n a jg o rz ej? ” . 35% re s­

pondentów opow iedziało się za F ra n c ją , 21% za G recją, 5% za W łocham i i N iem cam i, 4% za W ielką B ry ta n ią i H iszpanią, 3% za Indochinam i, 2 % za P a lesty n ą , W ęgram i, Z w iązkiem R adzieckim , 1% za C hinam i i Polską, 10% w y m ien iało in ne k ra je , 5% nie odpow iedziało na p y ta n ie 25. N iezależ­

nie od w idocznego eg o cen try zm u F ran cuzó w stw ierdzić należy jed n ak , że tam te jsza opinia p u bliczna u zn aw ała sy tu a c ję w Polsce jak o ustab ilizo ­ w aną i oceniała ją o pty m isty czn ie.

Na zakończenie p rag n ę przytoczyć w y n ik i sondażu na te m a t U kładów Poczdam skich, przeprow adzonego przez I n s ty tu t w A llensbach w listo p a­

dzie 1951 r . 26 P y ta n ie pierw sze brzm iało: „W ciąż czyta się i słyszy coś o tzw. U kładach Poczdam skich. Czy w ie Pan(i) co się z ty m i U kładam i łą ­ czy?” . W iedziało, czego u k ład y do tyczyły zaledw ie 45% Niem ców , znacz­

nie p rzy ty m lepiej p o in form o w an i b yli m ężczyźni (66%) niż k o biety (28%). N astęp n e p y ta n ie było ju ż dużo k o n k retn iejsze : „Czy sądzisz, że

** T am że, s. 12.

M “P u b lic O pinion Q u a r te rly ” n r 2, S u m m e r 1947, s. 282.

“ „S ondages” 1947, n r 16, s. 201.

г' J a h rb u c h der ö ffe n tlic h e n M ein u n g 1947— 1955, s. 140.

Ο Ρ Γ Ν ΙΕ Ο P O L S C E (19Э9—19S3) 513

U kłady Poczdam skie m a ją dziś dla nas jak iek o lw iek znaczenie p ra k ty c z ­ n e ? ” . Oto zestaw odpow iedzi:

Ogółem w %

Mężczyźni w %

Kobiety w %

Tak, bezwarunkowo 16 24 10

Chyba nie 23 34 13

Nie wiem 6 8 5

Układy Poczdamskie nieznane 55 34 72

I w reszcie p y ta n ie trzecie dotyczyło treści um ow y z 2 sie rp n ia 1945:

„Czy m ógłby Pan(i) pow iedzieć całkiem ogólnie, ja k ie b y ły w edług Pana(i) głów ne p u n k ty U kładów Poczdam skich?” . Poniższe zestaw ienie dowodzi raczej słabej o rie n ta c ji społeczeństw a zachodnioniem ieckiego w sp ra w ac h ta k żyw o tn ie dotyczących ich naro d u :

Ogółem Mężczyźni Kobiety

w % w % w %

Odstąpienie terenów wschodnich, niesprawiedli­

wość wobec przesiedleńców 20 29 12

Podział Niemiec 19 28 11

Oddanie Niemiec w niewolę, koniec niemieckiej

niezawisłości 12 18 6

Demilitaryzacja, denazyfikacja, procesy przestęp­

ców wojennych 11 17 6

Demontaże 8 11 5

Brak konkretnej odpowiedzi 10 14 7

Nie wie, z czym łączą się Układy Poczdamskie 55 34 72

♦

* *

Z a p rez e n to w a n e w n in iejszy m a rty k u le w y n ik i sondaży, tem aty czn ie zw iązanych z Polską, a p rzep row ad zo n y ch w p ań stw ac h obcych, stan o ­ w ią co p ra w d a in te re s u ją c y m ate ria ł, k orzystać zeń je d n a k należy bardzo ostrożnie. N ie w szystkie b ad an ia o p a rte zostały na próbie re p re z e n ta ty w ­ n ej, r e je s tr u ją one p o n ad to stan opinii w k o n k re tn y m m om encie, rzadko zaś p o zw alają na śledzenie je j zm ian i p rzekształceń.

P rz y k o rzy sta n iu z ty c h d a n y c h oczywiście niezbędna je s t ich k o n fro n ­ tac ja ze źró dłam i histo ry czn y m i innego typ u . Baczną uw agę należy zw ra­

cać przed e w szy stk im n a zak res i c h a ra k te r in fo rm acji o naszym k r a ju p rzek azy w an y ch opinii publicznej poszczególnych p ań stw za po śred nic­

tw e m p u b lik ato ró w . W yn ik i sondaży w zbogacają naszą w iedzę nie tylko odnośnie k ieru n k ó w oddziaływ ania mass media, lecz tak ż e pozw alają po­

znać u k sz ta łto w an y przez nie ob raz Polski i ogląd polskiej rzeczyw istości, w y tw o rzo n y w św iadom ości o kreślonych narodów . T ym sam ym w zboga­

c a ją one naszą w iedzę odnośnie sp ra w y ta k isto tn ej, ja k ą je s t rola i m ie j­

sce Polski w społeczności m iędzynarodow ej.

514 T O M A S Z S Z A R O T A

Томаш Шарота

П О Л ЬШ А В СВЕТЛ Е И С С Л Е Д О В А Н И Й О БЩ ЕСТВЕН Н О ГО М Н Е Н И Я НА ЗА П А Д Е (1939— I9J3)

Целью статьи является введение в научный оборот итогов заднирования обществен­

ного мнения, рассматриваемых как один из исторических источников. Автор использовал два книжных издательства (американское „Public Opinion 1939—1946”, Принстон 1951, и западногерманское .Jahrbuch der öffentlichen Meinung 1947—1955” , Алленсбах ам Бодензее, вып. II, 1958) и годовые комплекты жирналов: „Public Opinion Quarterly” и „Sondages” . Статья содержит сведения по исследовавшемуся в нюле 1939 г. общественному мнению во Франции и Великобритании относительно домогательств Гитлера к Польше. В следующей части излагаются итоги зондирования, проводившегося в США в 1939 и 1940 гг., по оценкам европейского конфликта, а в 1942 г. по оценкам природы гитлеровской оккупации в Польше.

В продолжении приводятся итоги исследований общественного мнения в Великобритании и Западной Германии относительно границы по Одеру-Нейссе и сведения о взглядах фран­

цузов и англичан в 1945 г. на вопрос о польском правительстве. Заключительная часть содер­

жит м.д.р. итоги зондирования проведенного в Федеративной Республике Германии в 1951 г., по оценке Потсдамских соглашений.

T om asz S zaro ta

L ’O P I N I O N P U B L I Q U E D E L ’E U R O P E O C C I D E N T A L E E T D E S U S A A L ’E G A R D D E L A P O L O G N E (1939—1931)

L ’a rtic le a p o u r o b je t l ’in tro d u c tio n d an s la re c h e rc h e sc ien tifiq u e des ré s u lta ts des sondages d e l’opinion p u b liq u e en ta n t q u e so u rce h isto riq u e v alab le . L ’a u te u r a u tilisé deus o u v rag e s: „P u b lic O pinion 1935— 1946” (P rin ce to n 1951) e t „ J a h rb u c h d e r ö ffe n tlic h e n M einung 1947—1955” (A llen sb ach -am -B o d en see, 2-е éd. 1958) a in si q u e les re v u e s: „P u b lic O pinion Q u a rte rly ” e t „S o n d ag es”.

L ’a u te u r d é c rit d ’a b o rd les r é s u lta ts des sondages de l ’opinion p u b liq u e en F ra n c e e t en G ra n d e B retag n e , en ju ille t 1939 à p ropos des exigences fo rm u lée s a lo rs p a r H itle r e n v e rs la P ologne. L a seconde p a rtie de l ’a rtic le est consacrée a u x son­

dages fa its a u x E ta ts-U n is en 1939 et 1940 à propos du co n flit en E u ro p e et, en 1942, à propos d u c a ra c tè re de l ’o ccu p atio n n az ie en Pologne. S u iv e n t les r é s u lta ts des an a ly se s d e l’opinion p u b liq u e en G ra n d e B re ta g n e e t en A llem ag n e F é d é ra le à propos de la fro n tiè re o cc id e n tale p o lo n aise (O der-N eisse) e t des in fo rm a tio n s c o n c e rn a n t l ’opin io n des F ra n ç a is e t des A nglais s u r le g o u v e rn e m e n t p o lo n a is en 1945. L a d e rn iè re p a r tie de l ’é tu d e a p p o rte , e n tre a u tre s, les ré s u lta ts des sondages e n tre p ris en A lle m ag n e F éd éra le, en 1951, se r a p p o r ta n t à l’opinion des A lle m an d s à l ’ég a rd des accords.