*K
WEOtUG
STANISŁAWA SZOBERA i
JADWIGI DAŃCEWICZOWEJ
GRAMATYKA
O G- Ł Q HAG H.
lo WYRAZ 1 SYLABA«
§ 1* Wyrazy dłuższe, gdy jv wymawiamy wolno, rozkładają się m pomniejsze cząstkinp e mia-sto, c-gród? dro-ga, o-ko-li-ca?
Cżąstki te mzywamy s y 1 r a Ł a m i<
Są je di- V wyrazy». w których jest jedna tylko sylaba? np* wieś, park, most*
Ćwiczenie Nr* 1„ Opowiedz w kilku zdaniach, coś robił wczoraj?
Ćwiczenie Nr o 2» W każdem ze zdań, któreś tylko co wypowie
dział, wyodrębnij wyrazy fe/ Kilka z tych wyrazów rozłóż na sylaby, a potem każdą sylabę rozłóż r.a głoski*
Ćwiczenie Nr* dowiedz kilka wyrazów jedno-, dwu-, trzy- i c z tero- sy la b owy c h c
He SYLABA A GŁOSKA.«
§ 3« Wymawiając wolno i wyraźnie oddzielne 'Sylaby, wyodręb niamy w nich jeszcze mniejsze cząstki, npc dro ga = -d-r-o-g-a, most ’“ m-o-s-t? Te najmniejsze cząstki, na. które się rozkładają w wymowie sylaby, nabywamy g ł o skarci*
Niekiedy głoska tworzy sama przez się sylabę, np* p-gród,
£-ko-li*oa.
Ćwiczenie Nr* 4* Rozłóż te wyrazy na sylaby i policz, ile w każdej sylabie jest głosek.;
ocet mleko ulica kamienica
oliwa wesele zaułek przechadzka
szafa robota nauka pudełko
Ćwiczenie Nr? 5. Daj kilka przykładów na takie wyrazy, w którychby byłe sylaba o jednej głosce.
1
III. GŁOSKA A LITERA.
§ 3»? Językiem posługujemy się w mowie i w piś mie., i pierwszym wypadku wyrazy wymawiamy, w drugim piszemy.
Wyraz wymawiany dzieli się na s y 1 ab y i głoski, a wyraz napisany rozkłada się na liter y0
Litera jest znakiem pisanym głoskio Literę piszemy i wi
dzimy ,głoskę^wymawiamy i słyszymy,nie można ich przeto mieszać«
Nieraz liczba głosek i liter w wyrazie jest jednakowa , np*
w-i-d^a? p-o-l*er t*r~a~w~a, (Lr-og-a, o-k-o-l-i-c-a* Bardzo jednak często liczba liter jest większa, niż liczba głosek, np.
rz^e-k-a sz-u-m-i^ cz-e-g-o ch-c-e-sz? dzi-e-c-i ni-o-s-ą dz-b-a-n-k-ic
lh nadwyżka liter powsta je stąd, źe niektóre głoski znaczy
my dwoma, a nawet trzema literami, np* rz, sz, cz, ch, dz, dzil CwiczoNrcóo Uybierz z ’’ Wypisów' jakie zdanie? przeczytaj je, rozkładając wyrazy na sylaby, a potem napisz w len sposób, zęby sylaby w każdym wyrazie były rozdzielone kreskami o
CwicZoNr^o Wymów każdą z napisanych sylab osobno, policz w niej głoski, a potem policz, ilu jest napisana literami*
IV. SAMOGŁOSKA A SPÓŁGŁOSKA.
§ 4c Jędne głoski same przez się,bez pomocy innych głosek, mogą tworzyć sylaby, a inne nigdy samodzielnie w sylabie się nie
zjawiają, np> o-ko, u-cho, e-cbo, i-skra0
Głoski,które same przez się,bez innych głosek,mogą tworzyć sylaby /nazywamy s a m o g ł o s k a m i “ , a głoski,które wymawia
my w sylabach zawsze wespół z innemi głoskami, nazywamy s p ó ł- g ł o s k a m i
Owici*Nr* 8*Rozłóż na sylaby i wskaż w nich samogłoski i spół głoski* J ogrodzie nas zim rosną koło domu akacje*Aleje ogrodu są wysadzane krzakami agrestu i porzeczek. Lubię bardzo agrest, choc ma kolce ostre, jak igły*
0 WYRAŻAĆ
ZNACZENIE I ODMIANA t 5« Znaczenie
ludzi 9 zwierzęta ,rośliny i rzeczy f . inne-właściwość i, czynności i sta
ny ludzi,zwierząt , roślin i rzeczy i t.d, ,npc,pa ster z/owca/brawa,bat buli czarna owca, zielona trawa, długi bat, owca, beczy/pas-
1/ 1 U«
wyra z ów jest ba rd zo śliny / -, 4 i rzeczvfinne- . * i
róźnorodneo Jedne o zna cza ją
*11
biała owea, czarna owca, z: elona"trawa, długi bat, owca, beozy/ęas- gra na fu jarce o
§ dzielimy r,a części mowy* Wśród crćci mowy mr- rómiamy, rzeczowniki- przymiotniki- czasowniki, przysłówki zaim ki. liczebniki ? spójniki? przyimki i wykrzykniki/
$ 7c Jedne części mowy się odmieniają, inne są nieodmienne*
Do części mowy odmiennych należą rzeczowniki» przymiotniki , zaimki, liczebniki i czasowniki* zNp. Dom - w domu - domy« Duży dom - du
żego domu - duże domy» Mój dom - w moim domu* Dwa dni - w ciągu dwóch dni« Ja się uczę i ty uczysz się także«
Przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki są częściami mo wy nieodmiennemic Np* ładnie, dobrze? za, od; a, ale; ach, oj, hop, hop, hola.
§ 8» Rozróżniamy dwie podstawowe odmiany części mowy odmien nych: deklinację i konjugację- Deklinacja jest odmia ną przez przypadki, konjugacja jest odmianą przez oso by« Np. Nasz mił-y dom, w nasz~ym mił-ym dom-u, z nasz-ego mił-
-ego dom-Ucoc Ja się ucz-ę i ty się uczy-sz, on uczy się także,
§ 9« Y/odmianie każdego odmieniającego się wyrazu wyodrębnia ją się wyraźnie dwie części; początkowa., czyli* temat i koń cowa, czyli k o ń c ó w k a s Temat stanowi wspólną podstawę wszystkich przypadków bądź osób, a końcówki ulegają zmianom, Np*
G ę s t -y 1 a s, z g ę s t -ego las -u, w gęst -ym
1 e s i -e* - cr?i r y s u j -ę i ty rysuje -sz, on rysu j e także. Czy wy rysuje -cie?
II* ZNACZENIE I ODMIANA RZECZOWNIKÓW
§ 10. Rzecz .niki oznaczają ludzi, zwierzęta, rośliny i rze^
czy.. Np» żołnierz, koń, trawa, siodło* Rzeczowniki odpowiadają na pytania: kto? co?, kogo? czego?, komu? czemu?«.** i odmieniają,
się' przez przypadki /i liczby/, Np* Żołnierz dosiadł koni a/- Żołnierze dosiedli koni, - Koń
nosi żołnierza«- Konie noszą żołnierzy.
Ćwicz. Nr« 9, Wybierz X.ze.czowjii,ki i ułóż je tak, żeby w Jed nej kolumnie były takie, które oznaczają ludzi, potem te? które
oznaczaja zwierzęta, dalej te, które oznaczają rośliny, i wresz cie takie, które oznaczają rzeczy.
Leszek i Mieszek żyli w wielkiej przyjaźni. Razu pewnego po
szli oni do lasu* Wtem rozległ się ryk. Z gęstego lasu wysunął się wielki niedźwiedź. Przyjaciele zerwali się na równe nogi, ale na ucieczkę nie mieli już czasu* Czekała ich walka z niedźwie
dziem* Nieb zpieczeńscwo było wielkie. Leszek przeraził się bar
dzo, puścił przyjaciela i , schronił się na wysokiej sośnie. Mie
szków. groziła pewna śmierć, tylko cud uratował mu życie.
Wśród rzeczowników odróżniamy w ł a s n e, jak np. Polska, Warszawa, Wisła, Mickiewicz, Adam, Ewa i p o s p*o lite, jak np 8 kraj, miasto, rzeka, poeta, uczeń, uczennica«
Ćwicz. Nr0 10. Podane tu rzeczowniki zastąp odpowiedniemi
c/ Tatry d/ Wojtuś
Kraków ~ Poznań Warta - Niemen Karpaty - Beskid' - Wicek - Jasia.
Wilno - Lwów
Wilja.
Cwic -Hr o ll, W związku z podanemi rzeczownikami pospolitemi woirień po kilka odpowiadających im ffił.asxiyphi
a/ krą i c/ wódz b/ król a poeta®
Pozatem odróżniamy trzy rodzaje rzeczowników? m ę ~ s k i, ż e ń s k i i ’nijaki. .Przy rzeczownikach ^skich używamy zaimka ten, przy żeńskich - ta, przy ni jakich - to . kp.
ten gospodarz, ‘ ta gospośyni? to ęziecko, uen dom, ta. ^a^ka, t>o okno.
s k i ,
i.
j e d y ń -
»- książki ,
d
CwicZoNr o 12 0 Przeczytaj urywek? podany w zadaniu NrP 9, Wskaż rzeczowniki i określ ich rodzaje/
§ 11, ¥T odmianie rzeczowników odróżniamy si edeny przypadków o Każdy z nich odpowiada na inne, właściwe sobie pyt/nia;
mianownik, kto? co?
dopełniacz? kogo? czego? czyj j
celownik? komu / czemu / biernik s kogo ? co ? wo ła c z o 7 o
narzedniks kim? ozem? ,
miejscowniki o /w, na. ? przy/ kim. czem;
Cwięz.Nr.lS. Z zadania Nr.8 wybierz izeczowniki i powiedz, w którym są przypadku,
§ 12« W der inacji odróżniamy dwie liczby?; no ; cza i mnogą, Npc uczeń ~ uczniowie9 .ksiązra •
pióro ~ pióra, pierwszy uczeń ~ pierwsi uczniowie , zajmuj^ca książka - zajmujące książki 5 dobre pióro - cobre pióra®
Ćwicz.Kr. 14. Rozpoznaj liczbę rzeczowników».
Zaskrzypiały wrota, osadzona w żelaznych zawiasacn, i do sto
doły wtoczył się wóż, naładowany zbożem. .Posżły
Coraz to wlatuje wgórę snop ziarnistego żyta spada.w .,ąsi^k, gdzie go padają. ^ńa krMka chwila i OFCzńiony^
w role/ Wieiski wyrostek w niebieskich samodziałowych maju.a^n zbiera grabiami pozostałe na klepisku kłosy« 2 sąsiedniej ouOuO- ły d ”aWmiarSwe uderzenia Uów. RoboU .idzie żwawo i y^o-
ło. Kaźdv się zwija ochoczo , ho wszyscy wiedzą, ze pomyślne zbio ry będą zakończone wesołymi dożynkami«
III, ZlikCZElIE I OMfciA. TRZWOTNIKÓIZ,
J 15. Przymiotniki oznaczają właściwości ludzi^zwierzgt, /trawa/ ¡kórSń?%iodło^ y Przymiotniki odpomadają ^pytania.»
£ki*aja ’ka?° akie/t.iego? jakiś;? jakiemu? czyjr czyja : czy^e?..
i o Tn V ^ołn!erz 4;ciężhe O d w a ż n e m u żołnierzowi ważny ^oinie^. v > ważni żołnierze zwyciężają, towarzyszy zwycięstwo, - Odważni 7 Y
*
O d w a ż n y m żołnierzom towarzyszy zwycięstwo. -Od
ważna kobieta ugasiła pożar«
Właściwości , oznaczane przez przymiotniki , mogą występować w trzech stopniach; równym, wyzszym i n a j w y ż -
s z y m. Np« Józio jest pilny, ale Janek jest od niego pilniejszy, a najpilniejszy jest Bronek.
-z Kraków, Poznan, Wilno i Lwów są wielkiemi miastami.
Łódź jest jeszcze wi ększa, a Warszawa - najwięk
sza»
Ćwicz.Nr®15» Wskaż w przymiotnikach ich przypadek, liczbę i rodzaj:
Południe było ciche i gorące. Park Łyczakowski we Lwowie topniał w promienistem, złotem powietrzu. Nad trawnikiem Dolaty
wały motyle krótkim, niskim lotem» Żwir błyszczał jasnym blas
kiem, Park był pusty« Naraz rozległ się stukot kija. Ku ławce szła drobnym, pospiesznym krokiem mała staruszka. Biała jej chu
stka srebrzyła się pod słońce«
IV. ZNACZENIU I OUdlANA ZAIMKÓW.
§ 14« Zaimki to wyrazy ,z których używamy zamiast rzeczowników, przymiotników lub przysłówków» Odróżniamy więc 1/ zaimki r z e- c z o w n e. Np. Zaszedłem do kolegi, ale g o nie zastałem.
Ciekaw jestem, gdzie o n poszedł i co robił; 2/ zaimki przymiotne. Np. Zerwała się wielka burza, takiej burzy jeszcze nie widziałem; 5/ zaimki przysłowne. Np.
Postąpiłeś bardzo brzydko, tak się z ludźmi nie postępuje.
Zaimki odpowiadają na pytania tych części mowy, które zastę
pują.
Zaimki rzeczowne i przymiotne odmieniają się, a zaimki przy-, słowne są wyrazami nieodmiennemi .
Ćwicz.Nx<, 16, Wskaż zaimki;
Ja ileż wam winienem, o domowe drzewa*
Błahy strzelec, uchodząc szyderstw towarzyszy Za cnybioną zwierzynę, ileż w waszej ciszy Upolowałem dumań, gdy w dzikim ostępie,
Zapomniawszy o łowach, usiadłem na kępie, A koło mnie srebrzył się tu mech siwobrody,
Zlany granatem czarnej zgniecionej jagody.
A tam się czerwieniły wrźosiste pagórki,
Strojne w bizusznice, jakby w kołalów paciorki.
Wokoło była ciemność» Gałęzie u góry
Wisiały, jak zielone, gęste, niskie chmury.
Wicher kędyś nad sklepem szalał nieruchomym Jękiem, szumami, wyciem, łoskotami, gromem.
Lziwny, odurzający hałas« Mnie się zdało, Ze tam, nad głową, morze wiszące szalało»
Ćwicz,Nr. 17» Zamiast kresek i wyrazów podkreślonych użyj od powiednich zaimków:
5
Pewnego dnia siedzę samotnie i odrabiam lekcje» W domu - : U nie było« Wtem - puka o Vísta ję, wychylam się przez okno, patrzę;
nlegnajomv chłopiec» Nie znam - /nigdy - nie widziałem, nigdy - nie był» Narazie nie wiedziałem, - robić, - postąpić» Posze
dłem jednak do drzwi i otworzyłem. Był - brat - kolegi, Przy szedł pożyczyć eta - brata książki» Chętnie - - przysługę odda
łem, A'
Ćwicz J\T r = 18«
Na od je z dnem
Bryczka okrążyła. dom? otarła się miękko o jakieś liście i stanęła.» To już« Dwa rosłe siwki machnęły krótkiemi ogonami,»
Staś wiedział*, że to już, Niech tylko lÉrcin zniesie tę zielo
ną walizkę» Trzyma ją ostrożnie i stawia na każdym schodzie no gi tak, jakby się je bał złamać« Potem popatrzył starowina niby- to wesoło» Í na wierzchu panicz ma. jabłka - mówi zniżonym gło
sem, Chłopiec bąknął cos, Wie, że Jarcin go lubi, ale mu nie podziękuje", bo nie może» Niech się tylko odezwie, a zaraz go coś tak za gardło łanie» I potemby mówili, że nie jest mężczyz ną.« Najlepiej zaciąc zęby i nic, Ukradkiem spojrzał na białą
ścianę domu i odwrócił się natychmiast..
Co tam mama, robi? Jeszcze się spóźnimy - uda je pośpiech«
Niech się panicz nie boi, dojedziemy na czas, pociesza go Jędrzej.
Staś popatrzył na niego niechętnie« Takiemu to dobrze» Odwie
zie mnie i wróci s a ja?
§ 15. Liczebniki oznaczają ilość lub kolejne następstwo lu dzi, zwierząt, roślin bądź rzeczy.« Np« dwa. lata, drugi rok, piec książek, piąta ławka.
Liczebniki odmieniają się przez przypadki, Np» dwa lata, od dwóch lat, przed dwoma laty«
Ćwicz Niul9e liskaź liczebniki.*
Jeste. my już siódmy rok w szkolee Jest nas w klasie czter dzieścioro dzieci; dwudziestu ośmiu chłopców i dwanaście dziew czynek» Trzydzieścioro nas uczy się przez te siedem lat razem, od" klasy pierwszej, to jest od pierwszego dnia w szkole«,. Nikt z nas wyciągu tych siedmiu lat nie zatrzymał się w żadnej klasie na rok drugie t pozostałymi kolegami i Koleżankami spotykaliśmy
si^ę co roku w innej klasie, bo są/o dzieci? które raz lub nawet dwa razy zatrzymywały się w je.._iej i tej samej klasie na drugi rok«
Ćwicz»Nr.?!)» Wskaż liczebniki, rozpoznaj ich przypadek i
wskaż końcówkę: . , , ,
Jestem już siecem lat w szkole» V/ ciągu tych siedmiu la.u
różnych miałem kolegóWo Tego lubiłem więcej, tamtego mniej.Ale
zaprzyjaźniłem się tylko z owoma« Ci dwaj to prawdziwi moi przy
jaciele o Wszyscy trzej pomacamy sobie w nauce« le trzech chodzi
my na. wycieczki, we trzech s i /bawimy.
TL ZNACZENIE I ODMIANA CZASOWIKOW*
§ 16* Cza s o w n i k i oznaczają czynności bądź stany lu dzi zwierząt, roślin i rzeczy* Np? Staś p i s z e, Jaś ry su j Q<> Jozio s p i o Kon stoi« Krowa. leży* Czasowni
ki odpowiadają na pytania 3 co,robi? co się dzieje?
Jedne czasowniki oznaczają czynności i stany niedokonane, in ne - dokonane- dlatego też pierwsze nazywamy czasownikami n i e - dokonanemi, drugie - czasownikami 'dokonanemu
Czynności i stany ? oznaczane przez czasowniki, odnosimy zaw
sze do jakiegoś czasu* t e r a. ź n i e j s z e g o? przesz- i e £ c Przyszłego« Np«, On już o^d robił swo
je lekcje, a ja je d o p i e r o odrabiam. A kiedy ty
je odrobisz? J J
CwicZcNr?21 c W następującem opowiadaniu wvpisz rraz*/ ozna cza j<ce czynnoŚGi« f
Antek, Staś 1 Józio bawia się na placu* Idzie o to, który z nich największą ilość razy podrzuci piłkę* Staś obejmuje komen dę; Najpierw podbijesz ty - mówi, zwracając się do Józia. Potem - wskazuje na Antiia ~ podbija on, a potem podbijam ja, Chłopcy usiłowali prześcignąć jeden drugiego, wszyscy trzej'liczą, by nie było . pomyłki* Gdy juz wszyscy trzej pokazali, co umieją, Staś oz najmia; Antoś podbił, bO razy, ty, Józiu, podbiłeś 68 razv, a ia
podbiłem 48 razy« Jczio nas pokonał zupełnie*
§ 17. Rozróżniamy cztery ,0 dyn i a n k i czasownika 3 słowo osobowe, imiesłów odmienny, imiesłów nieodmienny i bezokolicznik«
Słowo osobo we odmienia się przez osoby /i licz
by/ » Np, Ja się bawię, t? się bawisz. 1 on się bawi« się bawi
my, wy się bawicie i oni się bawią*
Ćwicz,Nr^SzU W następujących zdaniach zwróć uwagę na formy czasowników: czyją czynność wskazuje każdy z nich? Czy każdą z tych form można by połączyć z zaimkiem ja, ty, on, /ona, ono?/
Mamusia często mewi dc Marysis Ty jesteś moja pociecha. Ma
rysia jest najstarszą córką i musi matce w pracy pomacać. Gdy tylko wróci ze szkoły, zaraz zabiera się do roboty w domu* I ma
musią ma z niej prawdziwą pomoc. Marysi' umie posprzątać izbę, obrać kartofle, pomyć garnki, nawet od biedy potrafi obiad ugoto
wać* Gdy widzi, że matka zmęczona f zaraz mówis Ja to urobię, ma musiu, « ty odpocznij sobie?
I mgi ■ s ł ó w o d m i e n n y odmienia sie przez przy
padki /liczb i rodzą jeA Np, Patrzałem na bawi-ceio się chłop
ca* Przyglądałem,się bawiącemu się"chłopcu* - Patrzyłem na ba
wiących się chłopców. Patrzyłem na bawiącą się dziewcz/nkę* - Patrzyłem na bawiące się dziecko?
Irnieslównieodmierny i bezokolicznik nie odmienia ją się- Np.
Bawiąc się, skracamy czas. - Chłopiec, bawiąc się, skracał sobie czas. - Dziewczynka,bawiąc się, skracała sobie czas* - Dzieci lu bią się bawić. - On lubi się bawić? - Ona lubi się bavdć?
t
Ćwicz »Nr .23. Jakie imiesłowy wyróżnisz w następujących zdaniach?
Hanka nie uważa na. lekcji i* da je takie odpowiedzi, ze wszyscy, się z niej śmieją, Raz nauczycielka objaśniała, że różne gatunki drzewa, paląc się rozmaicie, stanowią rożnej wartości materiał opa łowy. Wymieniwszy różne gatunki drzewa i pragnąc sprawdzić, czy dzieci zapamiętały, co mówiła, pyta nauczycielka Hankę. Powiedz mi, Haniu, które drzewo najlepiej się pali? nanka usłyszawszy tyl
ko ostatnie zdanie, odpowiada, me namyślając się; zapałka.
Ćwicz.Nr. 24. Wybierz imiesłowy odmienne i nieodmienne.
Lfetka posłała Jędrka na pocztę z paczką. Jędrek pierwszy raz w zyciu miał nadawać paczkę, więc idąc, myślał nad tern, jak to moż
na zrobić. Wszedłszy na pocztę, zbliżył się do okienka, aby kupić przekaz. Potem, kupiwszy, zabrał się Ho adresowania przekazu. Pa
miętał, że ajres musi być wyraźnie i czytelnie napisany. Adresując, musiał bardzo uważać, ponieważ pisał stojąc, na poczcie nie było bo
wiem stolików, tylko wysokie pulpity. Następnie zaniósł pećzkę do zważenia; oddawszy ją," oczekiwał na swoją kolej przv ó&ianko, gdzie urzędnik przyjmował opłaty za przesyłki. Czeka jąc / przygotowywał pieniądze, opłaciwszy, otrzymał pokwitowanie, podziękował i scho wał je starannie. Zadowolony, że wszystko dobrze poszło, biegł do domu, podśpiewując i podskakując od czasu do czasu.
Ćwicz.Nr.25, Uzupełnij następujące zdania, wymieniając odpo wiednią czynność lub stan; w jakiej iormie wystąpi dodany czasow
nik? Zawód nurka trzeba .... do najbardziej niebezpiecznych i trud
nych. Nurek musi .... dużo zimnej krwi, wiele odwagi, by ....
między nieznane twory, olbrzymie kraby morskie. Nie rzadko wypa
da nurkowi ... z rekinem zażartą walkę. Nurek powinien ... jasny umysł, by ... poszukiwania w głębinach morskich.
C-Jjcz.Nr. 26. W następujących zdaniach wybierz bezokoliczni
ki .
W szkole zawiązaliśmy kółko, które stara się o to, by ozdo
bić klasy. Udało nam się zdobyć kilka doniczek kwiatów. Popro siliśmy panią, ucrącą przyrody, o radę jak pielęgnować różne ga tunki roślin i gdzie umieścić doniczki, aby kwiaty mogły się roz wijać. Pani dała nam następujące wskazówki; roślina powinna stać w miejscu słonecznym. Podlewać trzeba wawsze, gdy ziemia je zst su
cha, coynożemy wypróbować palcem. Pani obiecała nas nauczyć szczepić i przesadzać rośliny. Spodziewamy się, że w przyszłym roku będziemy mogli naszemi kwiatami ozdobić wszystkie klasv i ko
rytarze.
§ 18. Odmianę czasownika nazywamy k o n juga c j ą. Kon- jugacją w ściślejszem znaczeniu jest odmiana słów osobowych przez osoby.
§ 19. Odróżniamy w konjugacji trzy osoby; pierwszą, drugą i trzecią zależnie od tego, czy w podmiocie zda
nia jest wyraźny lub domyślny zaimek osoby pierwszej /ia, my/, czy
zaimek osoby drugiej- /ty, wy/, czy wreszcie zaimek osooy trzeciej
/on, oni/ lub ja Kiś czasownik, Np« Ją pracuję, ty pracujesz i on pracuje«
Cwicz0Nr* 27* Rozpoznaj słowa osobowe i zmień w nich osobę pierwszą na drugą, a drugą - na trzecią, W odpowiedni sposób
zmień także czasownikis
Czekam na ciebie tak dawno, a ty się nie pokazujesz* Piczę już tyle razy, a ty mi nie odpowiadasz« Proszę tak serdecznie, a ty mię nie słuchasz. Chyba pojadę do ciebie i zobaczę, co się
z tobą dzieje,
§ 20, Osoby są podstawą główną koniugacji, ale prócz osób odróżniamy w konjugacji także liczby, czasy, tryby, s t r o n y, a niekiedy i rodzaj e*
§ 21« Odróżniamy dwie liczbys pojedynczą i mnogą. Np« Ja pisz-ę, my pisze-my« On czyta.- my czyta-my o
Ty rysuje-sz - ry rysuje-cie,
W odmianie przez osoby i liczby tak samo , jak w odmianie przez przypadki i liczby, wyodrębniają się wyraźnie dwie cząstki«
temat'*' i końcówka«
Ćwicz «Nr «,28 o Zmień w słowach osobowych liczbę mnogą na poje- dyńczą;
Jaka jest różnica między lekcjami w klasie a zabawą na pod wórku szkolnem. Na lekcjach siedzimy na je dnem miejscu, czytamy, opowiadamy, deklamujemy wiersze, rysujemy, rachujemy, odrabiamy zadania, słuchamy, co nam mówi nauczyciel i robimy to, co on nam kańe. Czy tak bywa zawsze? Przyzna jemy się pocichu, że czasem bywa inaczej, Czasem cichaczem figlujemy i nie uważamy,. ale tern się nie^chwalimy« Jak tylko usłyszymy dzwonek, zaraz wybiegamy na podwórko* lam się bawimy w różne gry i zabawy«
Cwicz«Nr<, 29« Podany w zadaniu poprzedniem urywek zmień w ten sposób, żeby słowa osobowe , położone w osobie pierwszej, były uży te w osobie drugiej,
§ 22, W konjugacji słów osobowych rozróżniamy trzy czasy;
t e ra. ź n ie jszy, przeszły i p^r z y s z ł y, Np, Piszę - pisałem - będę pisał« - Pracujemy pracowaliśmy - będziemy pracowali« - Opowiadasz - opowiadałeś -*będziesz opowia
dał«
Każdy czas ma właściwą sobie formę«
Ćwicz J:Ug30 t Urywek, podany w zadaniu Nr 0 28, przekształć tak, żeby czasowniki otrzymały formy czasu przeszłego /lub przyszłego/«
§ 23* Odróżniamy trzy tryby; orzekający, przy
puszczającymi rozkazujący.
Przez ! ^yb orzekający zaznaczamy, ze czynność lub stan, ozna- czor/ w słowie, są rzeczywistej przez tryb przypuszczający zazna
czamy, że czynność lub stan, oznaczone w słowie $ są tylko" przypu szczalne, możliwe lub nawet nierzeczywiste, a w trybie rozkazują-
9
cym rozkazujemy, żeby czynność lub stan, oznaczone w słowie, się spełniły. Np. piszesz; pisałbyś, gdybyś miał czas - pisz. Tańczycie- tanczylibyscie, gdybyscie umieli - tańczcie. Gramy - gralibyśmy, gdybysmy umieli - grajmy.
Ćwicz.Nr.31. Porównaj użyte formy jednego i tego samego słowa osobowego i przypomni i sobie, coa każda z nich zaznacza:
Odrobiłem już zadanie polskie i arytmetyczne. Bo tej pory odrobi bym także geografię, ale na godzinę przerwałem naukę. Nie przerwałbym pracy, gdyby nie Władek. Nie mógł rozwiązać zadania» Gdybym mu nie pomogł, nie mógłby sobie dać rady. Za ,tę chwilę czasu, którą mu po
święciłem, nie mam do niego urazy, poświęciłbym mu więcej, gdyby te
go potrzebował. Jutro przyjdzie do mnie znowu. Jeśli chcesz, przyjdź także. Uczmy się jutro we trzech.
§ 24. Odróżniamy dwie dtrony; czynną i bierną.
W stronie czynnej zaznaczamy, że podmiot albo wykonywa czyr&ość, oznaczoną v czasowniku, albo ulega.stanowi . którego sam jest źródłem.
Np«, Staś czyta książkę. - Staś lubi książki. - Staś pracuje. - Józio spi.
W,stronie biernej zaznaczamy, że podmiot doznaje skutków cudzej czynności lub cudzego stanu. Np. Dziecko zostało umyte i ubrane przez matkę. - Dziecko jest kochane przez matkę. - Ojciec moi był szanowa ny przez wszystkich.
Ćwicz.Nr.32. Porównaj formy jednego i tego samego słowa osobowe
go i przypomnij.sobie, co każda z nich zaznacza;
Zadanie już jest odrobione,.mapa - narysowana, wypracowanie pol skie - napisane. Wszystkie zadania już są skończone. Naprzód odrobi łem zadanie arytmetyczne, potem narysowałem mapę, a w końcu napisałem wypracowanie polskie. Wszystkie te zadania skończyłem w ciągu dwóch godzin. A.teraz oczekuję przybycia Bronka. Jest to chłopiec łubiany
powszechnie. Jest on oczekiwany przez wszystkich domowników. Lubią go także moi rodzice. Gramy z nim często w warcaby. Jeszcze nie zo
stała rozegrana jedna partja.
§ 25. W niektórych formach konjugacyjnych odróżniamy także ro
dzaje: męski, żeński i nijaki. Np. Uczeń rysował - uczennica rysowała - dziecko rysowało.
Cwicz»Nr.33. Zastąp w tym urywku rzeczowniki; poranek, słońce, pole rzeczownikami: noc., księżyc, łąka. Rozpoznaj, w jaki sposób zmieniają się w związku z tem słowa;
Zbliżał.się piękny,fletni poranek. Słońce oświecało ziemię jas- nemi promieniami. Pole lśniło białemi rosami.
Cwic: .Nr» 34. Wskaź słowa osobowe i określ ich osobę, liczbę, czas, tryb i.stronę:
Cały dzień nic nie jadłem* Mam zupełnie pusty żołądek» Dajcie
mi co do zjedzenia. Co. Jajecie mi tylko jedną bulkę. To mało, Czy
nie macie więcej? Zjadłbym przynajmniej trzy.
VII; CZĘŚCI MOWY NIEODMIENNE c
§ 26« Przysłówki to wyrazy nieodmienna? które ozna czają różne okoliczności» Np. bardzo' /dobry uczeń/?/ niezbyt /dobry uczeń/, pięknie /pisze/5 ładnie /rysuje/, /czekamy/ oddawna, wresz cie /doczekaliśmy się/, zboku /stało krzesło/? /światło padło,/ zgo- ry .
Przysłówki odpowiadają na pytania; gdzie? skąd? dokąd? kiedy?
jak?
Cwicz.Nr.35« Wybierz przysłówki i powiedz ;a. jakie pytania od
powiadają. # . , , . ,
Drzewo mocno się pochyliłoo - Drzewo bardzo się pochyliło. - Drzewo tak się pochyliło. - Niebezpiecznie/blisko podchodzie. - Ju
tro, gdy się je usunie, będzie można przejśc/ezpiecznie. - Wtedy?
gdy się je usunie }będzie można tamtędy przejść bezpiecznie.
Cwicz.Nr.36. W związku z przytoczonemi tu przymiotnikami u - twórz przysłówki i użyj ich w zdaniach;
Dobry - ładny - szybki - ostry - twardy.
§ 27. Spójniki i p r,z y i m k i łączą części zda
nia. Spójniki łączą równorzędne części zdania, a przyimki łączą wyrazy określające z wyrazami określanymi. Np. Dzień był pochmur
ny, ale ciepły. - Jozio i Staś wybrali się n a wycieczkę.
Spójniki łączą także całe zdania. Np. Cały dzień padał deszcz a noc zapowiada się pogodna. - Cieszę się z tego, b o nie lubię niepogody.
Ćwicz.Nr,37. Zwróć uwagę na wyrazy podkreślone i powiedz, ja kie to części mowy;
Pewnego dnia kazałem zaprząc do bryczki .1 wjechaliśmy na spa , cer. Byliśmy $ polu, gdy nagle zaskoczyła nas gwałtowna ulewali.’
mieliśmy gdzie uciec. '’Wiatr z deszczem, zaczynał nas siecporząd- nie* Wreszcie ""zobaczyliśmy $ polu jakąś szopę. Zeskoczyliśmy
bryczki ale. musieliśmy biec kilka minut* Zmokliśmy XLSS. nitki □ Ulewa przeszła szybko, ale musieliśmy się wyrzec dalszego spaceru X powróciliśmy do domu.
CwiczeNro 38o Daj kilka takich przykładów, źebyyspójniki i, a., j..ąb. łączyły w nich części zdania i kilka takich przykła
dów, w ktorychby te same spójniki łączyły całe zdania,
§ 28, Zapomocą w y k r z y k n i k ó w nawołujemy lub wy
rażamy jakieś uczucia albo naśladujemy dźwiękowo jakieś głosy oądz szybKie ruchy. Np, hor/hopJ - hola! - ach!- och!- u - brzdęk/- bęc - fajt/
Ćwicz.Nr» 39 o Rozpoznaj wykrzykniki^
Ach, jakaż to miła niespodzienka l Ach, jakże ja^się cieszę«
Tak dawno p ię nie widzie.łem; Tyle latí Pomyśl tylkoL Jak to ład nie.żeś o r.~s nie zapomniał! No, rozbierz się! Ach, mój drogij
11
Cwicz<>Nr o4"’.> W następującym "ust-ępie ■ -określ--czyści mowy.
Mówi się często o niedźwiedziu Miś, jak o.dobrym poczciwcu, Starzy górale nazywają niedźwiedzia ’ * On H , nie mając odwagi wymó wić jago’ imienia*
Niedźwiedź wvdaje się niezgrabnem, ociężałem zwierzęciem, po
trafi jednak skakać na cztery metry, a bieg ma dość szybki. Poży
wienie niedźwiedzia stanowią; owoce, grzyby, młoda trawka, paki drzew, gałązki, różne małe zwierzęta.. Gdy niedźwiedziowi .głod,do
kuczy, staje się groźny dla człowieka* Dawniej walka.z niedźwie
dziem była'bardzo niebezpieczna» Dziś przewaga człowieka uzbrojo nego jest bezsporna - to też niedźwiedź jest coraz mniej niebez pieczny,
0 ZDANIU.
\ DZAJE ZIMB ZALEZNE OD ICH ZNACZENIA*
§ 29» W zdaniach coś oznajmiamy, o coś pytamy, wyrażamy okrzy
kiem jakieś uczucie lub wypowiadamy jakiś rozkaz, prośbę bądź za kaz. Zdania s w których coś oznajmiamy, nazywamy oznajmu ją- c e m i , Npo Ktoś' stuka do okna» - W przeszłym tygodniu byłem
w Krakowie» z
Zdania, w których o coś pytamy ? nazywamy pyta j ąc emi.
Np» Kto stuka do okna? - Gdzie byłeś w przeszłym tygodniu?
Zdania, w kt z rych wyrażamy okrzykiem jakieś uczucie, nazywamy wykrzyknikowe mi » Np» Jaka dziś ładna pogoda. - Ach,
te?; nieznośny deszcz ciągle pada* - Jak ja tego żałuję/
Zdania, w których wyrażamy rozkaz, prośbę luo zakaz, nazywamy ro zkazuiącze m i * Np» Przyjdź do mnie jutro; - Przestań mię nudzić’ - Nie mów tego nikomu/
Cwicz»Nr»41* Rozpoznaj, co wyraża każde z przytoczonych tu zdań; oznajmienie, pytanie, okrzyk czy rrhkaz^
Minęło lato. Już od kilku tygodni jesteście w szkole, cak spędziliście wakacje? Pewnie bawiliście się wesoło» Czy nie brała was chęć do nauki? Czy nie tęskniliście za szkołą i kolegami? Słu
chajcie/. Cały rok mamy spędzić razem.. Stara jmy^się go.spędzi:
w pracy/ Uczcie się i bądźcie dobrzy/ Wy jesteście moją troską i poóiecnąc Pragnę waszego dobra» Chciejcie do pomoc mi w pracy* «y- każcie dobrą wole* Miejcie poczciwe serca» Wtedy wasza szkoła sta nie się "’ edną rodziną» ¿ak nam będzie dobrze .
Cwic',Nr*42» Przeczytaj urywek- wybrany z n Wypisów :i 5 i roz
poznaj? co wyrażają zawarte w nim zdania»
II, CZĘŚCI ZDANIA.
§ 30<> Zdanie, bez względu na liczbę tworzących je wyrazów,
rozkłada się zwykle r.a dwie części, z których jedną nazywamy
y > v rm i o t e m , a drugą -orzeczeniem» Np» słonce
zachodzie Świat/ układa się dc snu, Cichną powoli / dzienne głosy.
Kończą się/praca* przychodzi / zasłużony odpoczynek,
fodmiot wyraża to? ( ozem jest mowa w zdaniu.? orzeczenie wy- co się mówi o podmiocie, Podmiot odpowiada na pytanie.-
orzeczenie - na pytaniem co robi oódmiot? co się z pod- .1 jest? Np, Pacia / deszcz, - Cd rana
Pogoda 7 jest brzydka* - Niepogoda/
icnką.
e JL
est? Nu,
!. à.
raża to?
kto? co?.,
miotem dzieje? jaki jest? cżem pada / drobny? zimny "’des zez, -
jest przykrą, dla nas niespodzi
Ćwicz,Nr,43.- /Wyodrębnij w tym urywku oddzielne zdania i w oaz- dom zdaniu wskaź jego suładpwe części §
Księżyc zaszedł? zbladły gwiazdy, Niebo się zaróżowił.
I g słońce,/Pobudziły się ptaki? zaśpiewał skowronek* Świat dził. Słońce przygrzewa? mgły opadają? znika rosa.o Pcwietr się ? zy sto ? r.iebo ^błękitniało, Sefcbrzy. s:ię żytu- złoci p
zielenieją, łąki, ’ '
§ 31, W podmiocie i w orzeczeniu jest zawsze sądniczy? z którym się łączy główne znaczenie podm nia, Taki wyraz nazywamy podmiotem za sądnie czeniem z as a d ni c z c m , Np & W i e ś
nad vdelką rzeką,
Wszystkie inne c-ześci oodmiotu i orzeczenia nazwamy okre
śleniami,
z którym się łączy określenic ? nazjoamy wyrazem n y m , W po łączeni a chs wieś nasza > j ciała nad
i’zeką? wielką 5są, określeniami? ą i,, nad rzeką - wyrazami określanymi * Jak widać i” ten sam wyraz /no, nad rzeką/ w je dnem połączeniu może być
a w drugiem - wyrazem 1
n._■>_ •• określanym, •
Ji
'i " ’nia i v.yrav.u
jeden wyraz za- główne znaczenie podmiotu i brzęczę-
i saun*i czym i orze*
nasza /leżała
wi el~
wyra- , 1 eden ókre-
¿z w z
a określenie - sieni
Wyra z F określ a
ką r z e ką. ? wyr a zy na. s za ? na o zy wieś, leżała, nad rzeką ’
śleniem: .
W grupie wyrazów? składającej się z określenia i wyrasu okrc sianego? wyraz, określany jest wyrazem głównym? na drżę d n y m
~ ■ wyrazem dodatkowym, o od rzec n v m ,
Ćwicz, tg *44, Przekształć to zdania w ten sposób? żeby przy najmniej jedna ich część /podmiot lub orzeczenie/ była rozwinię ta
Przyszła niedziela* Dzień był pogodny, Słońce przegrzewało?
powietrze było przejrzyste, Wieś się modliła, Kościoł bvł pełny.
Huknęły organy i zaczęła się msza., Organista grał, ksiaiz śpię*
wał, lud się modlił, Msza się skończyła? ludzie się porozchodzili?
kościół opustoszał, Nadeszło południe. Słońce piekło? upał był wielki, Ludzie wypoczywali,
Cwicz,Nr,45,/Nskaż podmiot i orzeczenie? w każdym podmiocie rozwiniętym wyszukaj podmiot zasadniczy, a w orzeczeniu rozwinię- tern " orzeczenie zasadnicze*
/Wśród sosnowego lasu stoi skromny? drewniany domek* Do demu przylega mały budynek, Stodółka i stajnia mieszczą skromny doby tek gospodarza. Pod oknami jest ogródek, Obok znajduje się stud
ia
nia. To skromne ^o^cdarstwo należy do gajowego,
Cwicz*Nr a 4ń* Rozłóż te zdania na podmiot i orzeczenie, w każdym podmiocie rozwiniętym wyodrębnij podmiot zasadniczy! jego określe nia, a w orzeczeniu rozwiniętem - orzeczenie zasadnicze i jego okre
ślenia?
Płyną wioślarze w nieskończoną dal wiślaną* uciekają brzegi.
Wzrok buja po rozległych równinach i tylko od czasu do czasu zatrzy muje się na przybrzeżnych wioskach i miastach* Dziob łodzi wznosi
się hardo nad poziomem fal, Wiosła uderzają miarowo jednostajnym ru
chem, W blaskach słońca lśni wspaniale godło drużyny«, Szybki, równy bieg łódki doda je wioślarzom otuchy«,
Cwicz eNr e 47 b Rozłóż każde zdanie na podmiot i orzeczenie? w pod- i miocie i orzeczeniu-wyodrębni j określenia i wskaż wyrazy, z ktoremi
się te określenia łączą? . , <n u *
Cały dom jeszcze spi ? a ja się wymykam do ogrodu* Pachnie swie*
żością poranka« Ptaki radośnie świergocą, Świerk na śro.^,Ku^ . połyskuje rosą^ Na ścieżce widzę jakieś ślady. To pewny za Kra da. się tutaj zając. Drzewa owocowe bieleją w rozwijającem się Kwieciu, ^y- chodzę na gumno. Podbiega do mnie Zagraj, Idę z nim w pole, a tam
już wiatrak porusza śmigłami, ludzie orzą* Zaczyna się zwykła dzien na praca.
IV, OKREŚLENIA*
C 32«, Rozróżniamy trzy rodzaje określeń? przy dawkę ,
okolicznik 'i dopełnienie^ t
Lrzydawka. wyraża właściwość, przynależność^ następstwo lub licz bę osób bądź rzeczy, oznaczonych w wyrazie określanym* Npo Mam do
brych kolegów* Lubię swoich kolegow* Mam t r z ech przyjaciół, Znam ich już trzeci rok, Przydawki odpowiadają na pytania? jaki? który? czyj? ile? i łączą się z rzeczownikami.
Ćwicz *Nr .,48* Wszukaj przydawki? . n n n . . i ,
Nadeszły pierwsze dni września. Po lecie nadchodzi jesień* Po
wiewa rzeźwy cnłodek* rozległe pola zalegają pustkami* Cd dzikich grusz padają na ziemię cienie długie i migotliwe* Tarcza s-^oneczna chowa się za las* Na miedzach i drogach polnych zapalają ognie pa stuszkowie. Dochodzi trzask.palących się gałęzi* Nad ogniskami uka zują się sinawe dymki. Lekki wiatr je pochyla* Tarcza słoneczna schowała się za las. Zadudniły koła wozu, Laczęły szczekać miejskie psy, V/ polu rozlegają się tęskne głosy piszczałek. Zapada nad całym światem gęsty mrok,
§ 33O Okolicznik wyraża okoliczność miejsca, czasu, sposobu, stopnia« przycz^zny i celu. Np, Mieszkamy na w s i , a oni od»
d a w na mieszkają w mieście,- Opowiadanie twoje pamię tam doskonale* -On spełnia swoje obowiązki ha rdzo sumiennie . - Zrobiłem błąd przez nieuwagę*-
Przychodzę cię przeprosić, Okoliczniki odpowiadam na py
tania* rdzie? ska^d? dokąd? kiedy? od jak dawna > copÓKi. yaki jak
bardzo?^przez co; dlaczego? poco? i łączą się z czasownikami, pnzy-
miotnikami lub przysłówkami*
0riczoNr o49, Rozpoznaj okolicsniki i Dowiedz? co każdv z n~-~r
oznacza« "
Pod ni enem ważjysię wysorę krą.ulecć Nagle z pod chmur dostrze ga ptaszka w krzewinie. Na ' chwilę zawisł nieruchomo rod niebem« Las
nagie umilkł ł przerażenia* Ptaki pośpiesznie skryły'się w gąszcza leśne, rw oguj.ee rzuci i się gwałtownie na gniazdo v/ronie i ^/iwał stamtąd pisklę* Jowczas cały naród wroni -
jej krwi. W,powietrz rozgorzała walka, i znikł gdzieś daleko w obłokach.
podniósł Drapieżca 5 34, : Dopełnienie wyraża osobę
'’ ■'/“ ■’"■“g oznaczony
d z i e o i 0 - Dzieci czytają książkę i - - - 4-
Nładek zgubił s i ą ż '
Pożycz te i
> rzecz? na i
okreśL.aym« Np o nau wycier : s i ą z k i . - Staś przy-
~ Józio zapomniał k s i ą-
• ’ Bronek ciągle siedzi c e są cień we opowia-
ą ż k i e * On jest książek- -Pnr,F.ł- lub
w wyrazie
» K z y t . ■ ą z k ę o
k s i ą ż tej k s i
On ma dużo książek « “ -Dopeł kogo? czego? komu? czemu? kogo?
i łączą się przeważnie z czaso- pr zy sł owkami »
Cuicz 0 Nr ?50o Wskaż dopełnieniaó
Nie nuc triumfu przed bitwą. Nie rozumiałem przedtem tego przysłowia, ■ .,e teraz poznałem myśl jego. Odrabiałem za daniel tern y z bliski końca i pewny siebie. Naraz natrafiłem na nieprze-
•widzie ie trudności, Straciłem niejedną godzinę, ale zadanie wkoń*
cu rozwiązałem^ cierpliwością i pracą dobiiesz się celu.;
Wskaż określenia i rozpoznaj ich rodzaj y 'nrzy-
dopełnienie,7 .! ' - j
. niobu zaciągnęło się chmurami i sradl rzęsisty kazała 2&m;<nąć okiennice. Czeladź upewiadda o ubiet
---- 1, a. my z mamą siedzieliśmy na kanapce w ! iemnym ..twory okiennic wpadałopurpurowe światło zachodzą-
ja , i mama nic do siebie nie mówiliśmy* Mam-i była
? ja. po dziennych wrażeniach wpadłem yń jakieś senne.
c zynno á ó bądź” stan u c z y
niósł
¿ k i
■■" -y?r
dania «, ciekawy
n i en i a o dpowi v_
co? kim? ozem? o "kim? o czem?
wnikarni; czasem z przymiotnikami i
1
co? kirn?
k ą a « kale
k s i ą ż'k a da ją na pr
ą n
J. o
sanias --- o
ktćrą przechodz '/o Nauczycie
- Staś p ł k s e siedź
Cwi c z o Nr * 51, dawkę, okoliczni! ?
Nad wieczorem ni
■ deszcz* Borna I głych wydarzen i ach
pohojut Przez ot cep,o słońcac .1 bardzo znużona odrętwi enia*
V Vi LDANIB NIBRúZzINIBTE I ROZWINIE,
§ 5bc Zdania mogą mieć rozmaitą postać zewnętrzną* 7a.l . g to od teg-o^czy oprócz podmiotu za sądni czego« i orzeczenia za sa dnie z r go mają
1/
2/ ,•
5/
Zdanie?
l Z!
jeszcze określenia., Np*
Słońce / wschodzi,
Słobce / rschódzi nad la s em«
Pogodne sionce / wschodzi nad la Pogodne słońce / wschodzi nad so togodne, ziote słońce / wschodzi
w krórem niema określeń? nazywamy zdaniem
15
z w i n i ę t e m ? a zdanie? w kt/rem oprócz podmiotu i or^acjzcnia zasadnic.zcgr>'wyaięrpują jesmcze o kreślenia } nazywamy _ ..r_n_^'w i n i tern«
Cuicz0Nr 052» Wskaż określenia. 5 rozpoznaj ich rodzaj i połącz w grupy parzyste z wyrazami określanemi «
Sionce zalewało Łódź potokami światła i ciepła«.Tak radośnie , lśniły się dachy? tak błyszczały okna? tak głęboką .cisza leżała. v/sróu murów i maszyn»” T-dko na głównych ulicach wrzał rój . ludzki ? cieszył
się życiem i ” ciepłem» Tłumy ludzkie cisnęły się tu i owdzie i wciąż płynęły? płynęły«
Vio ZDANIE BiZFOnilOTOWEo
§ 36« W przeważającej większości zdań wyróżniamy obie podstawo^
ich części; podmiot i orzeczenie» Zdarzają się jednaię czasem zdania?
w których niema podmiotu» Np® Przez cały dzień było tak ładme»kagle się zachmurzyło« Błysnęło» Zagrzmiało* Zaczęło gwałtownie padać« Zro
biło się bardzo smuuno» Trzeba było co prędzej wracac do domu«
Takie zdania bez podmiotu nazywamy zdaniami b e z p o d m 1 o t o w e m i o
Vil» WWOWAŻNIK ZDANIA »
§ 37. Niekiedy myśli swoje? uczucia i wolę .wyrażamy nie całemi?
skończonemi zdaniami? lecz oddzielnemi wyrazami bądź ich połączeniami bip» 1/ Precz mi z oczu«
1/ Dośó tego .
3/ Prędzej do mnie » 4/ Na pomoc 0
5/ Niestety? za późno □
Wszystkie te wyrażenia mają znaczenie skończonych zdana precz z oczu = ’ idź mi precz z oczu« - dość tego -dość mam tego? - prędzej, do mnie? na pomoc = biegnijcie na pomoc « niestety za późno - nieśmy przybywasz za późno? - zdaniami jednak nie są? bo nie mają zasadnicZ
go orzeczenia« . . . . . . v
' Wyrazy i wyrażenia 9 które? nie tworząc zdania? posiadają jedna &
jego znaczenie / nazywamy równoważnikami zdania^
CwicZoNrióS« Z następującego opowiadania wypisz? co wołali 1U"^
dzie na dworcu» . n •, m n 3 v >
Janek odprowadzał wczoraj na dworzec wujka Tomasza« Hucn^oyi ogromny« Przy pociągu był tłok i gwar« Wszyscy się . spieszy±i i co chwila' rozlegały się głosy« Uwaga * Na bok ó Ostrożnie ó_Nie pchac się/ Ostrożnie/ mój kapelusz/ Z okien wagonu wołano § Papierosy« Lw niada/ Janek b^ł zupełnie ogłuszony i podziwiał wujka? ze zachawy
spokój« Wreszcie rozległ się głos konduktora^ wsiadać/ Oojazd/ Poc^
ruszyło Z okien yjagonu'rozległy się głosy; Dowidzenia/ Odpowiedział
im inne; Szczęśliwej podróży/ e z . Ł ,
Czy wołania tych ludzi można urażać za.zdania? Czy są uo isto^
zdania? Kiedy mówimy podobnie? jak. owi ludzie na dworcu? '.-mb
Zapisz w ze'życie przestrogi i wskazówki, umieszczone na rożny
tablicach na drodze ? w szkole? na duo rcti^-^w-inrrYędr Kt-^r-e z ^•’ rh są zdaniami a a która, za st-ępu jr -dania?
Ville ZDáNIK.PG-MniNCZr I ZuCZCNiL
; A. 38o Ozna jmienia swojes pytania, okrzyki i rozkazy raz ’ Wyra
żamy zapomocą jednego zdania f. to znowu innym'razem zapomocą dwóch v z sobą wspólną treścią« Npc
do domu późnym wieczorem«
e m do domu ? był juz późny kiedy już był późny wię- a. ł mc j eg o
a ł? p powitanie?
cielił lub więcej nawet zdań? związanych
1/Przyjechałe m Gdy przyjechał P r z y j e c h a ł e
fc-f
wieczór,, ozór*
2/
3/
m do domu?
się juz nie s p Nikt się już nie s b _
■wszyscy w y b i e gf 1 i Wszyscy w y b i e g 1 iP Od » Węchów i głośnych _1
Po w sta ł a ogromna wrzawa? bo wszyscy rozmawiali,
_ Zdania? kbóre pozostają. z sobą w bliźszwcn związkach wią większą całosc myślową, tworzą razem jedno zdanie %>/
Zdanie' złożone składa się z d ' ’ " ’ d y n c z y c h 0
Każde zdanie pojedyncze ma lub rozwinięte./? więc zdanie złozone
jedyne Zych? ile ma orzeczeń,
CwiczoNr«54c Rozpoznaj zdania pojedyncze .$ złozoneg
' ,'^ eraz krała mię wielka,ciekawość, ‘ Obciąłem koniecznie obed rzeć dalszą o^olicpo y^ycnodzikem wtedy na strych i patrzyłem przez dymnik, Nieraz śledziłem przejeżdżające wozy» Wozy toczrły sie szybąo t ginęły w pooliskim lesie. Woali widziałem samotną chatę«
Niekiedy słoneczne^Sw/atło padało na jej okienka. Wówczas nie mogłem oprzeć Sx.ę złudzeniu^ ze uddzę głowę koLa«» który patrzy na mnie,
jakoy się chciał na mnie rzucić. Ogarniał mnie strach 1 kryłem sie
za. ramię dymni kh , ?
CwiczoNrc o 5 0 W kasdem zdaniu złozonem wyodrębni 1 zdania nni^-
dyńcze? . o v u v -
Dziewczjnka zadrżała, przysiadła do ziemi i puściła sie galo pem w stronę łąki, gdzie ludzie grabili siano.. Niosła obiad dla ci- Spieszyła _się? jak mogła, lecz nagle J S3C 2 , 3- gęganie zapowiadały
'-x ’ ~ia robićoW tej gę—1 jest" słaby , t przegkocz ’ /W3zy przydrożny brzask obrywanej gałęzi' przerazić gęsi?
In i r.-r 7 qy -. y -3 _ wrzaw ' r, 4/
i głośno
O O
d z d z
na moje
? bp c h rozmów
i e w i e w
je h
p o w stał
• przyjazdu«
r'z y j a d e 0 mię powitać o
ogromna i -i 1 i a
si ę S' /
stano- o n e c
1
dwóch lub więcej zdań poje*
jedno orzeczenie /nierozwinięte zawiera w sobie tale zdań po-
łąki,
ća, który pracował z innymi, L.
natrafiła na wielkie stado gęsi
atak« uziewcsynka stanęła i namyślała się chwilę"? co ma robióoW chwili gęsi ['tarły z całym impetem 0 Szczypania rozzuchwalonych s i są <em dou ,iwsze? im prędzej poznają? ze przeciwnik iest" sh Dziewczynka postawiła na,ziemi dwojaki i
r ow ? wy rwa ła. z płotu ga ł ęź « Ii za s k obrywa ne j ga / ę z i pr z era zi ł gę s ii które nie ponawiały juz walki i przeprawiły sięvńa orug^ stronę dro
gi o
/wała, z płotu gałęź
1 >7 (UNIWERSYTECI
Torunia
zem bizym dla świata całego« - y lata
¿.cm ovvxc.ua . się cnmurzy,
- TnjJnbśó ustąpią gdy chęć przystąpi« - Czego się mło- y lata, tern,j_ną_sterosęgbęM„.- Gdzie Bog gospodarzy?.
z atko darzyło który uchodzi, .żaden. c^Xowi.ek_njt S
<• /
Cwicz c Nr c 56? Porównaj zestawione tu parami zdania i powiedz?
które z nich jest pojedyncze, a które - złożone« Na jakie pytania odpowiada określenie?^wyróżnione podkreśleniem; i na jakie pytanie odpowiada zdanie 9 wyróżnione podkreśleniems
a/ Cieszę się bardzo twoim xi.dojci.ęjn*
, Cieszę się bardzo, ze_cię. t v/ilze o b/ Opowiem ci o tern wydarzeniu o
Opowiem ci o tern, co..się wydar żyło 0 o/ iii. ęczorem bywam nieraz bardzo zmęczony 0
. S^iziJ^xieczór3 bywam nieraz bardzo zmęczony*
d/ JesV~to twój obowiązek*
Jest to oBoidązek, który należy do ciebi e?
e/ Dostałem dzisiaj mjją wiadomość,, . n
Do sta ł em d z i sia j wia domoś ó, Któj^g, jegi_ dja„ mnj e. „ba rd zo, mii a*
f/ On pracuje wytrwale.®
On pracuje tak, ^..niJ<L..in^
Cwicz*Nr*57 & 7 podanych niżej zdaniach złożonych przeczytaj na
przód zdanie podkreślonej a potem zadaj pytanie, na które odpowiada zdanie drucie?
Cc Francuz --rmyśli , ~. Co iudzi cieszy, I mm , iąlvi2 —Jfier^a, - ho się chwali, ign_axg.^aai.« " Gezie się dwóch 01-
j” e, laiO; i. dla.jr^.ąig^o. kije, - Gdy. lasy płoną,
o różąchc co tobie^niemiłe« -g
na.4_.tem, c klli_£UW-i de nauczył
naaoSSt
IX* ZDkNIA ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE I PODRZĘDNIE^
§ Zdania, wchodzące w skład zdania złożonego > albo bywa ją względem siebie równorzędneczyli w.s p ó ł r z ę,d n e, albo się łączą z sobą v; ten sposób, że jedno jest określeniem drugiego, Npo
1/ a* Chodzimy do szkoły i tam się uczymy, b. Chodzimy do szkoły, żeby się tam uczyc * 2/ ac Rozległ ’się dzwonek i zaczęła się lekcja*
bo Jak tylko rozległ się dzwonek, zaraz zaczęła się lekcja®
3/ a, Janek^jest pilny i bardzo dobrze dię uczy*
b* Janek bardzo dobrze się uczy, ponieważ jest pilny«
We wszystkich tych przykładach zdania? przytoczone pod literą a, składają się ze zdari współrzędnych, a w przykładach pod literą b, mamy połączenie zdania określającego ze zdaniem określanem® Vi przy kładzie 1/b, zdanie drugie określa cel czynności zdania poprzednie;
go o 7/ przykładzie 2/b, zdanie pierwsze określa czas czynno ci zdania drugiego* “VJ przykładzie 5/b, zóanie drugie określa przyczynę czynno*
ści zdania pierwszego* , . ,
Związek, łażący zdanie określające ze zdaniem okreslanem,jes^
podobny d^ tego z ;ązku , iaki łączy określenie z wyrazem określanym®
W związku ym wyraz określany jest wyrazem głównym, nadrzędnym, a
określenie - wyrazem dodatkowym, ¿podrzędnym /ob,§ 31/e Tak samo w połączeniu zdań; zdanie określane jest j . a d r z ę d n a , a
zdanie określające jest podrzędne o
Zdanie złożone, składające się ze zdania nadrzędnego /okre
ślanego/ i podrzędnego //określającego,/ nazywamy zdaniem złożonem po/rzędnie, a zdanie złożone; składające się ze zdań współrzędnych, nazywamy zdaniem złożonem współ rzędnie»
r Ćwicz c Nr 058» Znajdź zdania podrzędne i skaz części mowy? od
których się one za czyhają; '
Dzień dzisiejszy należy do tych, które długo będę pamiętało Spy-baczLe^ co. tak nadzwyczajnego zajśó mogło w powszednim dniu ucz-
ę domyślicie, o co chodzi» Wydarzeniem, które tak szczególnie wyróżnia ten dzień, jest miła' nię ^dzianka z lekcja
mi* Kiedy powróciłem do/omu, byłem pełen niepokoju. Nie wiedzia
łem, od czego mam zacząć, Myślałem, ze nie zdążę odrobić wszvst - kich zadań. Ukazało się jednak ?źe tak źle nie jest» Jeśli kto chce co .robie, to przy dobrych chęciach zawsze potrafi. Gdy po skończo nej pracy spojrzałem na. zegarek, ze zdziwieniem zobaczyłem, że pra cowałem zaledwie dwie godziny 0 Gdzie jest dobra wola, tam i wynik pomyślny.
Cwicz0 Nr0 5?0 W każdem zdaniu złożonem wskaz zdania pojedvń - cze. Czy są. one luźno z sobą związane, czy też dadzą się połączyć,
jak w poprzednich przykładach, jakiemś pytaniem?
.. . . Wczoraj tak jasno i różowo zachodziło słońce, nocą gwiazdy świeciły.Dzis wiatr jęczy, pędzi ciemne chmury» dym rozciąga się
po drogach. Ptaki zamilkły, bydło ucieka/z pastwiska* Zagrzmiało i pierun uderzyło Zrobiło się gorąco i parno, mgła zasłoniła pola, głuche jęki grzmotów oddalały się, chmury bielały» Wiatr sie zer-' wał z południa, przerzedzone chmury ustępowały, niespodzianie słoń
ce roztoczyło swe blaski» Świergot ’ ' otactwa wypełnił powietrze,ryk bydła, biegnącego na pastwisko, rozlegał się po błoniu*
mieniem jest sposób ich łączenia«
bą?
■ 1/ albo bezpośrednio , np. Staś ‘
‘ i. przyjdzie zima*
§ 40» .Zdania wc/L-.^
których można, je odróżniać od zdań/złączonych podrzędnie*
“ '77 Z1' Zdania współrzędne łączą
bą? z _ _ _
_ , , x . a . , --- — pisze, Józio rysuje. - lato, nadeszła jesień, przyjdzie zima*
.2/.albo za pośrednictwem spójników;
czyli,.i, jednak, p?— ~~
ny\ więc f /
szedł. - Nie gniewam się.?
coraz więcej,'/ o też
Zdania podrzędne z l ___ r __.
ników bądź też za pomocą zaimków, nb» K £ o się prędzej nauczy» « K i e d v ol r
Myslałam, z e .się tego prędzej nauczę« ~ Staraj c z e g o s się raz nauczył.
współrzędne mają pewne znamiona zewnętrzne? po Tern zna- się z so- kiinęło . u 7—ó a? albo, ale, ani, bądź, ) przeto, co też, więc, zaś*.*, np0 Byłem zmęczo- niusiałem przenvać pracę» ~ Nieć nie powiedział i po- . . a n żalu« -* Ściemniało się ”
musieliśmy przyśpieszyć kroku»
nadrzędnemi łączą się za pomocą innych snój-
— np» K £ o uważnie się uczy, ten e d y się uczysz, nie m śl o zabawie» -
« j . j pamiętać to,
19
zdań i era na d r z ę 6n ani Zdanie podrzędne może, jak widać, srać .przed
lub po niem następować«
Ćwicz,Nro 50 ; Wskaż zdania złożone podrzędnie współrzędnie« Zapomocą jakich spójników łączą się
ne * , z ,,
W chacie kowala był zamęt od świtu □ C--^- „ c L
dwie doby w odwiedziny do ojca$ musiała więc gruntownie opatrzyć g 1 spodarstwo, Zdawało się, że wszystko czuje,jej odej-ciec Kurta, ja
koś mało jadł i tylko wyskakiwał koło Stasia* Krowy z ryczą ty oaruz?
żałośnie., a wieprzki tak chciały gospodynię pożegnać? że a.z wysa dzały drzwi chlewkao irzeba było prżytem się śpieszyć? zęby obiad
, o n ~-r> nh’ < p H 7. -i n smakowa iimvł a statki i raz jeszcze
____ Ł 'h, ¿e ,
_/* Potem wyciągnęła. na podwórze wó- , edynaka* Wszystkie te przygotowania y gospodyni wzięła dyoter wozkagpies wpaoi w sza-ic <$«pi'zuu iw. Stasia, i zdarł. mu ; a potem rzucił się z takim impetem na gospodynię* ze ledwo jej nie przewrócił* Lfegda z niemałym trudem zaniosła Kurtę do Kuchni? psisy^
ko iednak w tej samej chwili wyskoczyło na. dwór oknein i weseiiłĄ siv jeszcze bardziej. Wreszcie zaniesiono go do pustego chlewa i zamKni?
to na koł
Cwicz & Nr,61o Wskaż zdania współrzędne, i przyjrzyj się, czy ws^y stkie one łączą się z sobą za pomocą, spójników*
Łusia. zajechała na dziedziniec , a tam czekały ją newę niespc ; dzianki, nowe Llopoty i nowe zajęcia* Kury gdakały, kac z k? darły si?
przeraźliwie, gęsi nie na _ żarty ,sykałyt a wszystko dopominało się tarczywic o jedzenie* Łusia. gęsi i kaczki odpędziła batem i pociegl^
do izby, a za nią potoczyłat się pierzasta zdrajao Łusia zamKnęła drzwi przed dziobami natrętów, więc powstał jeszcze przerazliwszy krzyk* Łusia nochwyciła z kuchni garnek, napełniony gotowanemi kar- toflami. i wybiegła z nim na próg chaty* Dziewczynka, włożyła rękę w otwór ' garnka. , pochwyciła garść kartofli i rzuciła je gromauzie«
Kartofle zostały'rozdzielone , należało otworzyć kurnik* iiazda groma da toczyła się w swoją zagrodę, kury powskakiwały na grzędy*
§ 41 o Zdanie podrzędne można zawsze powiązać zdaniem nadrzę ■]
nem zapomocą jednego z następujących pytans i .tf 1/ kto? co? kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? Kira? ozem? o
o c z em ? *?
2/ jaki? jaka.? jakie? jakiego? jakiej? ... który? która? któr®'
którego ? które j ? ... , 0
3/ gdzieś skąd? dokąd? kiedy? odkąd? dopoki? jak? jak bardzo i dlaczego? poco? - Np.
1/ Kto lubi czytać, ten lubi książki. - Wiem, że ty lubi tać. - Wracam z tern, z czem przyszedłem. - Kogo lubią, uego o 2/ Książka, którąś mi pożyczył, bardzo mi się .podobała, taierr ją z uczuciem, jakiego jeszcze nigdy dokąd nie doznanayem.
3/ Skąd on szedł, tam powrócił. - Słonce już zaszło, /;oy liśmy dc 'omuj - Jak sobie póścielesz, tak się wyepisz, -
tak wdzif ’.nv, że nigdy o waszej przysłudze nie zapomnę. “--- i zdania złożone zdania współrzęd*
W chacie kowala. •>->>■ bvł «'i zamęt od • ■ śwituo X _ Gospodyni
•____ " _____ 4- ~wychodziła 4
r-t- ■vu.-J-wrim na yO “9
wcześniej podać« ho obiedzio bzarakowa umyła su«-.. _
obeszła wszystkie zakątki , a na pożegnanie ucięła^ ją pszczoła, aż się jej łzy w ochach zakręciły* Powem wvciagneia. na podw-
zek, zety położyć w nim swego jH;
niezmiernie ucieszyły Kurtę, Gdy j
wpadł w szale Skoczył naprzód na , — „ . ._.. ,
! •* odyuię -i ze le^wo Magda‘ z niemałym trudem zaniosła" Kurtę do Kuc hr . w 4_ ej samej -1' “’ ~ 1 ~~
eszcze bardziej* Wre;
' ko
Nr,61 o Wskaź zdania współrzędne^ i przyjrzyj
V s' -1
ty lubisz cz/' ’ tego chwalą*
czr
jestem J0y
- Jedli P r?
ko s ponieważ się bardzo śpieszyli/ - Spieszyli się bardzo,że - by się nie spóźnić na pociąg»
Zdaniem nadrzędnem jest to, po którem kładziemy jedno z po
wyższych pytań, a zdanie podrzędne jest odpowiedzią na to pytanie.
§ 42. Czasem jedną i tę samą myśl możemy v/vrazić zdaniem zło- żonem bądź podrzędnie . bądź nadrzędnie, Np.
1/ Zmęczyła nas długa droga., więc musieliśmy odpocząć /zdaniu złożone wop^lrbędnie/*
P o n i.e w a z nas zmęczyła długa droga, musieli./my odpo - cząć /zdanie złożone podrzędnie/.
2/ Przyszła jesień i zaczęły się w szkołach lekcje /zdanie złożone współrzędnie/e
Gdy przyszła jesień, zaczęły się w szkołach lekcje /zdanie złożone podrzędnie/,
Cwicz.Nr.62« Przekształć w tym urywku zdania złożone podrzęd
nie na zdania złożone współrzędnies
Marysia weszła do obórki, żebv odwiązać przywiązane powrozami krowy. Gdy krowy poczuły się na wolności, wnet poważnym krokiem za częły wychodzić z obory. W, oborze była przegroda. za którą stały cielęta krasę i graniate. kferysia rzuciła się w tamtą stronę, żeby przywitać się ze swojemi ulubienicami. Fonieważ delęta znały wy
bornie małą.gospodynię, posunęły,się do zagrody. Pokładły małe łeb
ki na przepierzeniu, żeby patrzeć w oczy swojej gosposi. i^arvsia zatrzymała się przy nich na krótko, żeby się z niemi przez chwilę popiescióc Nacieszywszy się niemi, wybiegła czem prędzej na pole, zęby do południa pilnować pasących się krów,
Ćwicz.Nr* 63. Przekształć w tym urywku zdania, złożone współ - rzędnie na zdania złożone podrzędnie*
Mieszkamy od siebie daleko, często jednak się widujemy. Lubi my się, więc.się często odwiedzamy. Nieraz się spotykamy i odra -
błamy wspólnie .lekcje. Innym znowu razem umawiamy się i" urządzamy sobie wspólną jaką rozrywkę. Czasem.miewamy różne zamiary i odmien
ne chcenia, zawsze jednak godzimy się^wkońcu na jedno. Czy wiesz?
Jutro jest niedziela. Chcesz, to zajdź do mnie po południu.Przyj dziesz, to na pewno wymyślimy sobie jakąś zabawę.
Ćwicz « Nr. 64. Wskaż zdania podrzędne i nadrzędnej
Tak się cieszę, że nie umiem swojej radości wyrazić, Gdybyś był napisał, że przyjdziesz dzisiaj, wyszedłbymna. twoje spotkanie.
Obiecałeś, że mnie.uprzedziszzo dniu, w którym przyiedziesz, Czy to. ładnie dawać obietnice, których się później nie dotrzymuje ?' Już się jednak o to nie gniewam, bo się bardzo cieszę., że cię ma my u siebie. Zaraz pobiegnę do mamy, żeby jej powiedzieć, jaka nas
spotkała niespodzianka* .Ozuję, jak będzie się cieszyła-? gdy cię zo
baczy o Przecież wiesz, że kochamy cię,tak, jakbyś był bliskim na - szym krewnym. To też proszę cię, żebyś się czuł u nas tak, jakbyś
był we własnej rodzinie. J v .j ,
21
X« ZDANIE GŁÓW I ZDANIA POBOCZNE,
43« W szeregu zdań, tworzących zdanie złożone podrzędnie.
jedno o
rzędnem względem drugiego jakiegoś 1/ Mu simy pracować? ż e b y dążymy.
’ £/ Cieszę się, że zdób pragnąłeś.
względem jednego, a pod- gnać t o, do częg2 t o ? czego tak bardzo to samo zdanie może być nadrzędnem
1* zdania«
osią.
y ł e ś
wyróżnione rozstrzelonym drukiem,
W
obu tych przykładach zdanie, wyróżnione rozstrzelonym urukienn jest nadrzędne względem zdania następhego ? .a jednocześnie podrzędne względem zdania poprzedniego. Zdanie trzecie w każdym z tych przy -
kładów iest tylko podrzędne, a zdanie pierwsze - tylko nadrzędne«
Zdanie, które w zdaniu złożonem podrzędnie spełnia, rolę tylko
- • i i • • _L .2 _ _ . .Z_ --2 —/ Ir*» -1* rs V* r"T ri W. TOSJ r*
