Nowak, Bronislaw
"Histoire rurale de l'Afrique des Grands
Lacs. Guide de recherches.
Bibliographie et textes rassemblés
par...", Jean-Pierre Chrétien, Paris 1983 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 7 8 /1 ,131-133
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
REC EN ZJF 131
czypospolitej ,.trzy m an ie się m o rz a ” , czy u tru d n ia ł? O d pow iedź na to p y tan ie w ym agać będzie jeszcze długich b a d a ń , w k tó ry ch o m ó w io n e w ydaw n ictw o ok aże się b a rd z o p rzy d a tn e.
W ojciech Kriegseisen
Je a n -P ierre C h r é t i e n . H istoire rurale de l'A friq u e des Grands Lacs. G uide de
recherches. Bibliographie et te x te s rassem blés par.... T rav a u x d e C e n tre de R echerches
A fricain es (U n iv ersité d e P aris 1) N r 1, é d itio n Afera-difTusion K a rth a la . Paris, 1983. s. 285.
T en niezw ykle po ży teczn y p rzew o d n ik bib lio g raficzn y zaw iera aź 1871 pozycji, zgrupow anych tem aty czn ie w trzech częściach: 1. K ra jo b ra z y : śro d o w isk o n a tu ra ln e i h isto ria ; 2. P race i d n ie: tech n ik i i g o sp o d a rk i· 3. S ytuacja ludności w iejskiej: asp ek ty społeczne, polityczne i k u ltu ra ln e. K a żd a z tych części dzieli się z kolei n a działy i ro zd ziały w y o d ręb n ian e tak ż e w edług reguł p rzed m io to w y c h . U łatw ia to zn ak o m icie w yszukanie p o trze b n y ch pozycji d o d o w o ln ie sfo rm u ło w an eg o te m a tu zw iązanego z szero k o ro z u m ia n ą h isto rią wsi i śro d o w isk a n a tu ra ln e g o o b sz a ru W ielkich Je z io r A fry k ań sk ich . P raw ie w szystkie ro zd ziały zaw ierają niew ielki k o m en ta rz , k tó re g o zad an ie m jest z o rie n to w an ie czytelnika w o siągniętych w danej dziedzinie re zu lta tac h i p ersp ek ty w ach badaw czych n a przyszłość. N iestety k o m en tarz e te są b a rd z o nierów ne, a n iek tó re w ręcz n iep rz y d atn e. W iele pozycji bibliograficznych z a o p a trz o n o w k ró tk ą , najczęściej je d n o z d a n io w ą ocenę, u łatw ia ją cą ustalen ie h ierarch ii lektur.
P oszczególne ro zd ziały g ru p u ją pozycje bib lio g raficzn e w edług stałych i przejrzystych reg u ł: n ajp ierw w y m ien ian e są ta k zw ane klasyczne pozycje z h isto rio g ra fii św iatow ej i afry k ań sk iej, p o tem cen n e ze w zględów m eto d y czn y ch p ra ce d o ty czące innych regionów A fryki, dalej p race n a te m a t całej A fryki W schodniej, o b sz a ru W ielkich Jezio r i w reszcie poszczególnych p a ń stw tegoż o b sz aru . W m iarę m ożliw ości w ra m a ch poszczególnych grup p ra ce są u k ła d a n e w p o rz ą d k u c h ro n o lo g icz n y m : najp ierw p ra ce d o ty czące dziejów n a js ta r szych, a n a k o ń c u najnow szych.
P rzew o d n ik o tw iera w stęp a u to rs tw a J. P. C h r é t i e n — głów nego re d a k to ra p ra cy będącej zb io ro w y m w ysiłkiem 18 b ad aczy . W stęp zaw iera wiele interesu jący ch i in sp iru jąc y ch ro zw ażań n a tem at h isto rio g rafii afry k ań sk ie j, jej głów nych n u rtó w i ich genezy. U k azu je p o trzeb y i persp ek ty w y b a d a ń n a d h isto rią wsi w A fryce a w rejo n ie W ielkich Je z io r w szczególności. W y jaśn ia p o d staw o w e z as ad y k tó ry m i kierow ali się tw órcy prezen to w an ej b ib liografii. W iele uw agi pośw ięcił też C h ré tie n z ag a d n ie n iu ź ró d eł d o szero k o ro z u m ian ej h istorii wsi afry k ań sk iej. Ź ró d ła p isan e w o b szarze W ielkich Jezio r p o jaw ia ją się d o p ie ro u schyłku w ieku X IX . T rad y cja u stn a — tak c en n a d la tego te m a tu — sięga zazw yczaj nie głębiej niż n a 6— 7 p o k o leń w stecz, a więc d o schyłku w ieku X V III czy p o c z ą tk u X IX , głębiej w przeszłość m o że przenieść h isto ry k a ty lk o a rch e o lo g ia , p o d w a ru n k iem , że b a d a n ia a rcheologiczne z o s ta n ą z ap ro g ra m o w a n e i p rz ep ro w a d z o n e w sp o só b u w zględniający interesy b ad aczy historii wsi i o sad n ictw a '. N ieu m iejętn ie p rz ep ro w a d z o n e b a d a n ia m o g ą bow iem w sp o só b bez p o w ro tn y zap rzep aścić szanse w yjaśnienia w ielu p ro b lem ó w z z a k re su h istorii wsi. J. P. C h rétien słusznie też w skazuje, że o ile b a d ac zy dziejów polity czn y ch in teresu ją ty lk o n iek tó rzy in fo rm a to rz y , zazw yczaj zaw o d o w o zajm ujący się z ap am ięty w an iem i przek azy w an iem wiedzy o przeszłości, o tyle d la b ad aczy dziejów wsi, in fo rm a cje k ażd eg o ich m ieszkańca m o g ą być źró d łem w artościow ym .
P rzew o d n ik zaw iera w iele — m oże naw et w iększość — pozycji ty lk o p o śre d n io zw iązanych z tem atem . E lem entem w sp ó ln y m m o że tu być p o d ję ta p ro b le m a ty k a lub szczególnie p ło d n a
1 Z satysfakcją należy po d k re ślić, że C h arles d e L e s p i n a u — a u to r k o m en ta rz a n a tem a t histo rii w iejskiej i arch eo lo g ii (s. 65— 66) d o strzeg ł w k ła d polskiej a rcheologii w b a d an ia afry k an isty czn e. N iestety w bibliografii nie u d a ło mi się od n aleźć p ra c polsk ich a rc h e o lo gów.
132 RECENZJE
m eto d a b a d ań . T a k a k o n cep cja stw arza p o zo ry b o g actw a , gdy w rzeczyw istości p ra c z zak resu histo rii wsi w rejo n ie W ielkich Jezior d ało b y się w ym ienić nie więcej niż k ilk aset (na praw ie dw a tysiące uw zględnionych w bib lio g rafii), z czego i ta k z n ak o m ita w iększość dotyczy okresu k o lo n ia ln eg o i pierw szego dziesięciolecia niepodległości. H istoryk z ain tereso w a n y e p o k ą p rz ed k o lo n ia ln ą zn ajd zie w p rz ew o d n ik u z n ik o m ą ilość p rac. co jest oczywiście n a stępstw em dotkliw ej luki w h isto rio g ra fii, a nie k o n sek w en cją odm iennej koncepcji a u to ró w przew o d n ik a. P o jaw ia się zatem py tan ie k o m u i c z e m u m a służyć p rezen to w an y przew o d n ik bibliograficzny. N a p ew n o b ad aczo m najnow szych dziejów sp o łeczn o -g o sp o d arcz y ch o b szaru W ielkich Jezior, ale czy ty lk o ?
W ydaje się, że isto tn e w alory poznaw cze tej pracy osiągnęli jej a u to rz y n ieja k o m im o chodem . W y chodząc bow iem od a k tu a ln ie m o d n y ch tren d ó w w h isto rio g rafii św iatow ej (np. histoire de la longue durée) i od niew ątpliw ych osiągnięć w zak resie b a d a ń n ad dziejam i wsi w E u ropie, stw orzyli cenny k a ta lo g p ro b lem ó w , jak im i w inni zająć się afrykaniści z ain tereso w an i histoire rurale. W ięcej, w ra m a ch jednej p ra cy z g rom adzili pozycje „w zo rco w e" ukazujące b a d a n ia i ja k b a d ać . M o ż n a więc p rzypuszczać, że p rzew o d n ik nie ty lk o zain sp iru je wiele now ych i cennych p ra c z z ak re su dziejów wsi afry k ań sk iej, lecz także stan ie się w ażkim narzędziem kształcen ia now ych p o k o leń h isto ry k ó w n a u n iw ersy tetach a fry k a ń sk ich . Z tego też p u n k tu w idzenia ad resa tem p rezen to w an ej p racy jest przede w szystkim h isto ry k afry k a ń sk i: h isto ry k u ro d z o n y i w ykształcony w A fryce. B adaczow i z E u ro p y nie trze b a p rzy p o m in ać, że z ab ierając się d o b a d a ń n a d dziejam i wsi w inien najp ierw z ap o z n a ć się z p racam i M . B l o c h a , G . D u b y , В. H. S l i c h e r v a n B a t h a , W. A b l a . czy M . M . P o s t a n a . H isto ry k a fry k ań sk i m oże nie mieć tak ieg o ro zezn an ia , z d o b y teg o jeszcze n a uczelni, w ra m a ch ru d y m en tarn e g o k ształcenia.
T ak a k o n cep cja p racy m oże stać się o biektem łatw y ch a ta k ó w . A u to rzy d o k o n a li w y b o ru pozycji, k tó re ich zd an iem w inni zn ać b ad acze dziejów wsi afry k ań sk iej, a k a żd y w y b ó r d a się zakw estionow ać. N ie n eg u jąc p ra w a a u to ró w p rz ew o d n ik a d o w łasnego w y boru, trze b a zauw ażyć, że J. P. C h ré tie n i jeg o w sp ó łp raco w n icy zn aczn ie lepiej czuli się n a o bszarze h isto rio g rafii fran cu sk iej i angielskiej, niż np. niem ieckiej i że p raw ie w ogóle zapom nieli o istnieniu a fry k an isty k i w sch o d n io -eu ro p ejsk iej i radzieckiej. N ie w iedzą też c h y b a o og ro m n y m , tak że m eto d y czn y m i m eto d o lo g iczn y m , w kładzie h isto ry k ó w polskich w b a d a n ia dziejów wsi. W p rz ew o d n ik u p o jaw ia się co p ra w d a kilk a p ra c polsk ich a u to ró w , ale z m ałym i w yjątkam i m o żn a pow iedzieć, że znalazły się tam p rz y p a d k o w o i że n a uw zględnienie zasługiw ało ich w ię ce j2. W ielka to szk o d a, ale sam i nie jesteśm y bez w iny, sk o ro nie p o tra fim y zd o b y ć d la sw oich p ra c ry n k u szerszego niż lokaln y .
Z nacznie więcej m o żn a m ieć p retensji o to , że a u to rz y p rz ew o d n ik a zrezygnow ali z um ieszczenia w o d p o w ied n im dziale relacji z p o d ró ż y d o strefy W ielkich Jezior. R elacje te należą bez w ą tp ien ia d o zestaw u p o d staw o w y ch ź ró d eł. A rg u m e n ta cja , iż p o m in ię to je z p o w o d u ich znacznej liczby, nie w ytrzym uje k ry ty k i, tym b ard ziej, że z w ielu pozycji, dla k tó ry ch m iejsca nie ż ało w an o , m o żn a było bez w iększej szk o d y zrezygnow ać. W ydaje się, że w tym w łaśnie m iejscu p ra w o a u to ró w d o w łasnego w y b o ru zo stało prw ez nich n ad u ży te.
P raca zaw iera 6 m ap i kilka w ykresów . M a p ch ciało b y się w idzieć znacznie więcej, ale i tak należy a u to to ro m p o g ra tu lo w a ć n o w ato rsk iej p o staw y , w p rzew o d n ik ach b ib lio g ra ficznych m ap n a ogół nie sp o ty k am y .
2 A u to rzy uw zględniają np. p racę W . K u l i , Théorie économ ique du systèm e féo d a l.
Pour un m odèle de l'économ ie polonaise, I6e-18e siècles. P aris 1970, a nie d o strz eg a ją
chyba istotniejszej dla ich tem a tu p ra cy o p ro b lem ac h i m eto d a ch h istorii go sp o d arczej. C y tu ją p racę T. L e w i c k i e g o o pożyw ieniu ludności A fryki Z ac h o d n ie j (W est A frican
fo o d s in the M iddle A ges, C a m b rid g e 1974), k tó ra je s t jed y n ą w izytów ką polskiej a fry k a
nistyki. Trzecie i o sta tn ie polsk ie nazw isko jak ie po jaw ia się w bibliografii to J. C z e k a n o w s k i ze sw ą relacją z p o d ró ż y d o A fryki C en traln ej (Forschungen in N il-K ongo Zw ischengebiet. Leipzig 1917, s. 412).
R E C E N Z J E
133
C en n e są an ek sy i in d ek s zam y k ające pracę. A n ek sy z aw ierają: d ział I — opisy b ib lio graficzne w ydaw nictw d o k u m en ta cy jn y ch i bibliografii n a te m a t histo rii A fryki i T rzeciego Ś w iata (z w y o d ręb n ien iem pozycji o dziejach wsi) o raz p ra c o a rch iw ach zaw ierających a frican a. dział II to re p erto riu m p u blikacji periodycznych na te m a t A fryki od najstarszych ra p o rtó w oficjalnych przy g o to w y w an y ch przez w ładze k o lo n ia ln e d la swych zw ierzchników w m etro p o lia ch , d o czasopism k o lo n ialn y ch i najn o w szy ch p e rio d y k ó w afrykanistycznych a tak że czołow ych ty tu łó w z z ak re su n a u k hu m an isty czn y ch w ydaw anych n a całym świecie, wreszcie dział III zaw iera adresy i k ró tk ie in fo rm acje o głów nych o śro d k a ch b a d a ń a fry k a n isty cz nych w E u ro p ie i A fryce, przy czym w edług d ek laracji a u to ró w spis ten uw zględnia w yłącznie te o śro d k i, k tó re p o sia d ają jed n o cześn ie z aso b n e bib lio tek i. P rzyznać trzeb a, że m ateriał z aw a rty w a n ek sac h budzi najw ięcej w ątpliw ości. T ru d n o zrozum ieć dlaczego p o m in ięto o śro d k i am ery k ań sk ie. C zyżby zd an iem a u to ró w p rz ew o d n ik a d y sp o n o w ały n ieo d p o w ied n ią k a d rą , sk ro m n y m zapleczem m ateriało w y m i niew ielkim i zb io ra m i książek i czasopism specjalistycznych? D laczego nie z n alazł u z n an ia In sty tu t A fryki w M oskw ie, czy też In sty tu t G o s p o d a rk i Św iatow ej w B udapeszcie specjalizujący się w b a d a n ia c h n a d T rzecim Św iatem . N ie d o strz eż o n o o śro d k ó w b a d a ń afry k an isty czn y ch w Polsce, C zechosłow acji i N R D . G d y b y sądzić z a n ek su , to w edług a u to ró w p rzew o d n ik a , w yłącznie byłe m etro p o lie k o lo n ialn e d o ch o w ały się g o d n y ch w zm ianek o śro d k ó w b a d a ń afry k an isty czn y ch . K o n sek w en cją tych przeoczeń jes t b ra k w dziale p e rio d y k ó w czasopism w y d aw an y ch w k rajach E u ro p y W schodniej pośw ięconych w yłącznie dziejom A f r y k i3.
T ych k ilk a k rytycznych uw ag nie zm niejsza o g ro m n y ch w alo ró w prezen to w an e j pracy. Jest o n a d o b ry m p rzy k ład em w sp ó łd ziałan ia o śro d k ó w n au k o w y ch w A fryce i w E uropie. W tym k o n k re tn y m p rzy k ład zie U n iw ersy tetu w B u ru n d i o raz C e n tre de R echerches A fricaines w P ary żu . N ależy się cieszyć, że o tw iera o n a serię p ra c n a an alo g iczn e tematy» Być m oże z ich p o m o c ą h isto ria społeczeństw a fry k a ń sk ic h z d o ła wyjść z z a k ą tk a egzotyki i znajd zie się w g łów nym n u rcie g e neralnych d e b a t h isto ry czn y ch , co w zbogaci zaró w n o wiedzę o przeszłości A fry k i, ja k i reszty św iata, o co słusznie zabiega J. P. C h rétien .
Bronislaw N ow ak
M a ria W a w r y k o w a , Für eure und unsere Freiheit. S tu d entenschaft und
ju n g e Intelligenz in O st- und M itteleuropa in der ersten H ä lfte des 19. Jahr hunderts, F ra n z S teiner V erlag W ieb ad en G m b H , S tu ttg a rt 1985, s. 183. Efektem stu d ió w i w y k ład ó w p rzed sta w io n y ch n a uniw ersytecie w M oguncji przez M arię W a w r y k o w ą jest jej no w a książka w y d an a ja k o dziesiąty zeszyt serii „S c h riften d er M ain zer P h ilo so p h isch en F ak u ltä tsg e se llsc h aft” . A u to rk a p o d su m o w u je w niej sw oje w ieloletnie b a d a n ia n ad k ilk o m a najw ażniejszym i tendencjam i w d ziałalności i ideologii m łodych generacji E u ro p y śro d k o w o -w sch o d n iej w pierw szej połow ie X IX w.
Ściśle b io rąc jes t to p ró b a stu d iu m p o ró w n aw czeg o tych ru ch ó w w społeczeństw ie niem ieckim , p o lsk im i rosyjskim . P o ró w n an ie do ty czy dość o d m iennych tendencji. W pierw szym i (w dużym sto p n iu ) w dru g im w y p a d k u o b iek tem p o ró w n a n ia są w olnościow o-rew olucyjne ru ch y studenckie, w trzecim — tendencje lib eraln e i słow ianofilskie u to p ie konserw atyw ne, tw o rz o n e w R osji raczej przez p o k o len ie d o ro sły ch . N a d o b rą spraw ę jed y n y m w spólnym m ian o w n ik iem jest intelig en cja ja k o k a te g o ria społeczna, g ru p a grająca d o ść d u żą i specyficzną rolę w k ra ja ch E u ro p y śro d k o w o -w sc h o d n iej. P o d tym w zględem d o b ó r społeczeństw p o ró w n y w an y ch jest zapew ne najlepszy, chociaż należy p a m ię ta ć, że zupełnie in n a była rola
3 N ie sp o só b w szystkich ich w ym ienić, ale n a pew no zasługiw ały na w zm iankę radzieckie „A fric a n a. T ru d y In s titu ta E tn o g rafii im. W. W . M ik łu c h o -M a k ła ja " , w y d an e w L eningradzie 1 zaw ierające w iele m ateriałó w na tem a t społecznych i g o sp o d a rczy ch dziejów A fryki
