. V? 4 3 . W arszawa, d. 23 Października 1887 r. T o m V I . TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

. V? 4 3 . W a rs za w a , d. 2 3 P aźd ziern ika 1887 r. T o m V I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUM ERATA „ W S Z E C H Ś W IA T A ."

W W a rs za w ie : ro c zn ie rs. 8 k w a rta ln ie „ 2 Z p rz e s y łk ą poc zto w ą : ro c zn ie „ 10 p ó łro cz n ie „ 5

P re n u m ero w a ć m o żn a w R e d a k c y i W sz e c h św ia ta i w e w s z y s tk ic h k s ię g a rn ia c h w k r a ju i zagranicą,.

K om itet R edakcyjny stan o w ią: P . P. D r. T . C h a łu b iń sk i, J . A lek san d ro w icz b. d z ie k an U niw ., m ag . K. D eike, m ag. S. K ra m sz ty k , W l. K w ietn iew sk i, J . N a tan so n ,

D r J . S ie m ira d z k i i m ag. A. Ś ló sarsk i.

„ W s ze ch ś w iat11 p rz y jm u je o głoszenia, k tó ry c h tre ś ó m a ja k ik o lw ie k z w iąz ek z nauk%, n a n a stę p u ją c y c h w a ru n k a c h : Z a 1 w ie rsz z w ykłego d ru k u w szp alcie alb o jeg o m ie jsc e p o b ie ra się za p ierw szy ra z k o p .7 '/j>

za sześć n a s tę p n y c h ra z y kop. 0, za d alsze kop. 5.

^ . d r e s : R e d . a ł s : c 3 7 - I : m r a i f c o - ^ s ł ^ i e - I F r z e d . r n . i e ś c i e , USTr © 3 .

Ś. p. S T A N IS Ł A W K R U SZ Y Ń S K I.

674 W SZECHŚW IAT.

Prof, d[ S t a n i s ł a w K r u s z y ń s k i,

W S P O M N IE N IE P O Ś M IE R T N E .

U narodów , m ających w łasny by t p o lity ­ czny i, co za tem idzie, rozliczne zak ład y i instytucyje, poświęcone w yłącznie celom nauki, w ytw orzył się oddaw na m nogi za­

stęp ludzi, pracujących naukow o ku ogól- . nem u i w łasnego k ra ju pożytkow i. U tych szczęśliwych narodów u b y tek jed n o stk i, j e ­ żeli ta jed n o stk a pracam i swojem i nie w y­

rosła ponad zw ykłą m iarę i nie zasłynęła w nauce w ielkiem i odkryciam i, p rzem ija częstokroć praw ie niepostrzeżenie, w każ­

dym zaś razie nie pozostaw ia za sobą g łęb ­ szego śladu i budzi żal ty lk o w szczupłem k ó łk u k rew nych, p rzyjaciół i znajom ych.

U nas inaczój. U nas, gdzie zastęp ludzi p racujących naukow o je s t ta k nieliczny, że nietylko przodow ników , ale n aw et prostych szeregow ców można bez pom ocy alm ana­

chów zliczyć i wym ienić z nazw iska, zgon każdój jed n o stk i, choćby zakres jó j d ziała­

nia był niew ielki a zasługi skrom ne, byw a stra tą n ad e r dotkliw ą, bo zazwyczaj pozo­

staw ia lukę, którój niekiedy i lata całe w y­

pełnić nie mogą. O ileż boleśniejszą musi być strata, ja k ą ponosi nau k a i społeczeń­

stwo, jeżeli śm ierć zabierze z pośród nas osobistość w ybitniejszą, obdarzoną wyższe- mi zdolnościami i p ra cu jącą na polach za­

niedbanych, leżących p ra w ie wieczystym odłogiem.

T ak ą stratę poniosła niezaw odnie nau k a przez przedw czesny zgon ś. p. d ra S ta n i­

sław a K ruszyńskiego, profesora zoologii i hodow li w krajow ej średniej szkole ro l­

niczej w C zernichow ie. U m arł w sile wie­

ku, bo w 36 ro k u życia, w chwili, kiedy po długich tru d a c h i zaw odach dobił się w re­

szcie stanow iska b ardziej niezależnego, na którem m ógł urzeczyw istnić to, co było m a­

rzeniem jeg o la t m łodszych, w chw ili w re­

szcie, kiedy um ysł jeg o do jrzały , a w sparty sum ienną pracą badaw czą i doświadczeniem , zaczął w ydaw ać pierw sze doniosłe d la k ra ­ j u owoce.

Ś. p. K ru szyń ski uro d ził się w r. 1851 n a U k ra in ie , ja k o syn zam ożnych niegdyś, ale wówczas ju ż podupadłych rodziców. P o ­ czątkow e n auki p ob ierał w domu, n astę­

pn ie kształcił się w gim nazyjum w K ijo ­ wie, skąd, po przesiedleniu się ojca do G a­

licyi, dostał się do K rakow a. U kończyw szy gim nazyjum w K rakow ie, w stąpił, ulegając życzeniu rodziny, n a wydział praw ny, ale w krótce go porzucił, bo nauka praw a nie o d p ow iadała jego skłonnościom i nie zaspa­

k a ja ła jego p rag n ień um ysłow ych. P rz e ­ niósłszy się na w ydział filozoficzny, słuchał w ykładów n a u k przyrodniczych, w szcze­

gólności zaś oddaw ał się z zam iłowaniem naukom bijologicznym : botanice i zoologii, pod k ierun kiem prof. C zerw iakow skiego i Nowickiego. W owym czasie, było to w r. 1873, w k ilk a la t zaledw ie po pam ię- tnem n ad an iu swobód i p raw G alicyi, u n i­

w ersytet krakow ski nie był jeszcze tak w y­

posażony i nie posiadał takich zbiorów i śro d ­ ków naukow ych i ta k urządzonych labora- toryjów , jak iem i dzisiaj się cieszy. M ło­

dzież, kształcąca się na przyrodników , nie m ogła w tedy podążać dość szybko za nowo- czesnemi prądam i i kierunkam i nauki, nie m ogła też obeznać się praktycznie z nowo- czesnemi m etodam i badań, a tem samem, je ­ żeli ju ż nie w yrobić się, tó przynajm niej usposobić na sam odzielnych badaczy. W ta ­ kim stanie rzeczy m iody człow iek, k ształ­

cący się na przy ro dnika, po przysw ojeniu sobie tego, co daw ały w ykłady profesora, albo u w ażał swoję wiedzę za skończoną i d ob ijał się z nią o stanow isko i chleb co­

dzienny, albo też w yjeżdżał za granicę i tam do pełn iał b raki swojego w ykształcenia. S. p.

K. nie mógł obrać tój ostatniej drogi, bo nie m iał środków na w yjazd za granicę, zm u­

szony więc pozostać w k ra ju zw rócił się z konieczności do studyjów n ad h isto ry ją i filozofiją n auk przyrodniczych. R ezulta­

tem tych studyjów' była rospraw a inau gu­

ra cy jn a o Ję d rz e ju Śniadeckim i jego po­

g ląd ach n a rozwój św iata zwierzęcego, na podstaw ie którój uzyskał stopień doktora filozofii „cum la u d e ”. O puściw szy u niw er­

sy tet w r. 1876, spostrzegł się dopiero, że obrany k ieru n ek n au k i zdobyta wiedza nie dają mu jeszcze nic, bo naw et nie uw alnia­

j ą go od troski o chleb powszedni na przy-

N r 43. W SZECHŚW IAT. 675 szłość. M ógł w praw dzie starać się o posa­

dę nauczyciela w gim nazyjum , ale w idział jasno, że jak o przy ro d n ik , p rzy panującej przew adze k ie ru n k u filologicznego w nauce gim nazyjalnćj, będzie m usiał przez długie lata wysługiw ać się ja k o suplent i uczyć nietylko tego, do czego się sam sposobił, ale i w szystkich tych innych nauk, do których chwilowo zab raknie w ykładających. W te ­ dy to pow stała w nim myśl spożytkow ania nabytej ju ż wiedzy tam, gdzie ona znajduje bespośrednie i ważne dla k ra ju zastosow a­

nie, to je s t w gospodarstw ie wiejskiem . W urzeczyw istnieniu tej myśli w stąpił jak o zw yczajny słuchacz do wyższej szkoły ro l­

niczej w D ub lanach,a ukończyw szy ją , uzy­

skał od w ydziału krajow ego stypendyjum , z pomocą którego w yjechał w r. 1878 do L ipska i tutaj przez dw a lata pracow ał w laboratoryjach zootom icznych profesorów L eu ck arta i Ziirna, oraz w chemicznein la- boratoryjum prof. K nopa. W tym czasie ogłosił rospraw ę p. t. „Z ur anatom ischen K enntniss d er E u te rs bei d er S tu te ”, wyko­

naną w pracow ni prof. Ziirna, w którćj p ro ­ stuje niektóre szczegóły, odnoszące się do budow y anatom icznej tego organu, oraz zw raca uw agę na stałą obecność w w ym ie­

niu klaczy dw u gruczołów gronkow atych znacznej wielkości, położonych obok k a n a ­ łów m lecznych, w yjaśniając zarazem ich znaczenie fizyjologiczne.

P o pow rocie do k ra ju pow ołany został na docenta do w ykładów zoologii system a­

tycznej w D ublanach, po otw arciu zaś asy­

sten tu ry przy katedrze-zoologii objął także czynności asystenta w tam tejszój pracow ni zootomicznćj. U rządzenie i zaopatrzenie tój pracow ni (którćj opis później zamieścił w I tomie W szechśw iata str. 250) w p re p a­

raty oraz m ateryjały, potrzebne do ćwiczeń z uczniam i, nie pozostaw iało mu w iele cza­

su na własne prace i badania, pisał jed n ak w tym czasie wiele, zasilając spraw ozdania- | mi z ruchu naukow ego oraz oryginalnem i rospraw am i pisma przyrodnicze i rolnicze,

Z większych prac d rukow ał wtedy w K os­

mosie: „Najnowsze badania św iata p ierw o ­ tniaków P ro to zo a“ , (tom V II, zesz. I I I i IV ) oraz p rzek ład d ra O. Schm idta: „O zwie­

rz ętach ”, w ydany nakładem księgarni Ł u ­ kaszewicza we Lw ow ie. Naj więcej czasu

poświęcał wszakże studyjom nad hodow lą zw ierząt, w szczególności zaś poznaniu róż­

nych ras bydła rogatego pot! względem ich pochodzenia, przymiotów, użyteczności i w a­

runków , wśród których się tw orzyły i u trz y ­ mywały, ku czemu znajdow ał zachętę i ży­

czliwą pomoc w pierw szorzędnym znawcy bydła rogatego, profesorze Pańkow skim z D ublan. To też, kiedy w roku 1882 za inicyjatyw ą kom itetu galic. tow arzystw a gospodarskiego we Lwowie rozw inięto sy­

stem atyczną działalność w celu podniesie­

nia hodowli bydła w k raju , przez utw orze­

nie obór zarodow ych i subw encyjonow a- nych stacyj rospłodników , ś. p. K ruszyński pow ołany został przez tenże kom itet na in ­ spektora hodowli bydła w G alicyi. Częste wszakże i dalekie podróże, ja k ie z obowiąz­

ku inspektora odbywać m usiał w n iep rzy ­ jaznych porach roku, wśród słot jesiennych i wiosennych lub zamieci śnieżnych, oddzia-

j

ływ ały zbyt szkodliw ie na w ątłe jeg o zdro -

j

wie, po roku więc zmuszony był usunąć się

| od czynności mu pow ierzonych i w rócił na skrom ną posadę docenta do D ublan do wy­

kładów zoologii, a później także i niektó­

rych części hodowli. Podróże po k ra ju d a­

ły mu nietylko najlepszą sposobność do za­

poznania się ze stanem i k ierunkam i hodo­

wli bydła w k raju , z rospowszechnieniem różnych ras i w arunkam i ich bytu, ale po ­ służyły także do spostrzeżeń nad bydłem krajow em , którego ty p pierw otny w skutek ustaw icznego krzyżow ania z najrozm aitsze- mi rasam i obcemi. coraz bardziej się zacie­

ra ł i niebaw em mógł zupełnie się zatracić.

W id ział on, że bydło to od wieków zanie­

dbane, żywione niedostatecznie i paszą czę­

stokroć najlichszą, pozbawione wszelkich starań i opieki, daje przecież stosunkowo wielkie pożytki czy to jak o bydło robocze, czy jak o mleczne. Jak o p rzy ro d n ik m iał to przekonanie, że bydło to, przystosowane do w arunków klim atycznych i innych k raju naszego, przed staw ia wdzięczny inateryjał, z którego można najłatw iej przy um iejętnej hodowli dochow ać się dobrego bydła uży t­

kowego, przynajm niej dla włościan i uboż­

szych okolic kraju ; jak o badacz p ragnął do­

ciec, skąd to bydło do nas przyszło, ja k ie jć s t jego pochodzenie i jakiem i drogam i

| roschodziło się po k raju .

676 W SZECH ŚW IAT. N r 43.

O dtąd w obu tych k ieru n k a ch pracu je bez przerw y praw ie aż do ostatnich chw il niedługiego sw ego życia. P isz e zatem d zieł­

ko p o pularne o hodowli b y d ła rogatego, przeznaczone dla w łościan i oddaje j e w y­

daw nictw u „M acierzy p o lsk iej”, d ru k u je w Kosmosie rosp raw ę o bydle krajow em z puszczy sandom ierskiej p. t. „C zaszka by­

ka z puszczy S andom ierskiej”, t. V III, a r ó ­ wnocześnie w pismach i na zjeździe p rz y ro ­ dników polskich w P o zn an iu zw raca się do hodowców i przyro d n ik ó w z prośbą o n a d ­ syłanie mu czaszek bydła krajow ego, robie­

nie i porów nyw anie ich pom iarów . W śród tój p ra cy wytężonej zapadł na ciężkie za p a­

lenie płuc, k tóre sztuka lek arsk a zdołała w p raw dzie zażegnać, ale po którem ro z w i­

n ęła się w następstw ie groźna choroba p ie r­

siowa. N a łożu boleści o trzym ał w G ru ­ dniu 1884 ro k u noininacyją n a profesora hodow li w szkole C zernichow skiej, ale do­

piero w M aju następnego ro k u stan jeg o zdrow ia polepszył się o tyle, że m ógł objąć poruczone mu nowe obowiązki. T ym cza­

sem polepszenie było tylko chw ilowe. Z k o ń ­ cem C zerw ca 1885 roku w yjechał za p o ra ­ dą lek arzy do Zakopanego, a następnie do M eranu, skąd po ro k u w rócił p okrzepiony na siłach i, ja k się zdaw ało, zupełnie w yle­

czony do C zernichow a. W czasie kuracyi swej nie ustaw ał w pracy: w M eranie bada bydło doliny A dygi i ogłasza o niem ro sp ra ­ wę w „R o ln ik u ”, w Zakopanem zbiera czasz­

ki bydła z P odhala, robi je g o pom iary i zbie­

ra dane, odnoszące się do w łaściw ości i ros- postarcia tćj rasy. Na podstaw ie ty ch po­

m iarów i badań ogłasza następnie w K o s­

mosie (t. X II , 1887 r.) rzecz p. t. „O czasz­

kach bydła z P o d h a la ”, w którój dowodzi, że bydło podhalskie w yw odzi swój początek od tu ra (Bos prim igenius), a nie od Bos b ra- chyceros, j a k przypuszczali p oprzedni ba­

dacze tego bydła. W tym samym czasie p i­

sze także dla P am iętn ik a Fizyjograficznego rospraw ę: „O badaniu bydła k ra jo w e g o ”, której u kazania się w d ru k u nie danem mu ju ż było oglądać. Z końcem M aja r. b. stan jego zdrow ia nagle i gw ałtow nie się pogor­

szył; kaszel się wzm ógł, przy szły silne go­

rączki traw iące, k tó re w p a ru dniach w y­

cieńczyły organizm i p rz y k u ły go n apow rót do łoża. Z ustaleniem się pogody i ocie­

pleniem pow ietrza w yjechał z końcem C z e r­

wca do Zakopanego i tam w dniu 29 L ipca śm ierć p rz erw a ła pasmo dni jeg o żywota.

Zgon ś. p. K ruszyńskiego stał się także bardzo dotkliw ym ciosem dla szkoły C zer­

nichow skiej i jój ciała nauczycielskiego.

W zm arłym straciła szkoła jedn ego z n a j­

lepszych swych nauczycieli, któ ry gru n to - wność wiedzy łączył z w szechstronnem w y­

kształceniem i łatw ością słowa, ciało n au ­ czycielskie zaś dobrego i uczynnego kolegę, biorącego żyw y i przew ażny udział we w szystkich spraw ach, tyczących się dobra i rozw oju szkoły. P o d tym względem zgon ś. p. K ruszyńskiego sp raw ił wyłom, k tóry na razie trud no będzie zapełnić. T o też wiadom ość o jeg o śm ierci w zbudziła żal głęboki ta k w gronie nauczycieli, ja k o też m iędzy uczącą się m łodzieżą, a żal ten wy­

m ow ny o bjaw ił się na odpraw ionem w dniu 9 W rześnia, ku uczczeniu jego pam ięci, n a­

bożeństwie żałobnem , n a którem niejedna serdeczna łza popłynęła.

A d. Pr.

NOWSZE POGLĄDY

NA ISTOTĘ DZIEDZICZNOŚCI.

ii .

W pierw szej części pracy niniejszej za­

trzym aliśm y się n a teoryi O. H ertw ig a, w e­

d łu g którego ją d ra kom órek płciow ych, a głów nie, ja k się zdaje, chrom atyna ich, są przenosicielam i właściwości dziedzicznych.

Jednocześnie p raw ie z p racą O. H ertw ig a zjaw iło się (1884) stud yjum znakom itego botanika C. v. Naegeliego, dotyczące teoryi rozw oju i pochodzenia gatunków , a w ypo­

wiedziane tam poglądy zostają w b ardzo ścisłym zw iązku ze spraw ą dziedziczności.

U czony ten wychodzi z następującej za­

sady. Jeśli porów nam y z sobą wielkość ja jk a i ciałka nasiennego rozm aitych istot żyją­

cych, to zobaczymy, że elem ent żeński co do wielkości przewyższa zawsze k ilk ad zie­

siąt, kilkaset a naw et k ilk a tysięcy razy ele-

; m ent męski; ale nietylko, dodać możemy od

Nr 43.

siebie, samo jajk o większem je s t znacznie od ciałka nasiennego, lecz i najgłów niejsze składow e ich części, a m ianowicie ją d ra , znaczne co do w ym iarów przedstaw iają róż­

nice: jąd ro żeńskie je st stale większem od męskiego. P oniew aż zaś cechy dziedziczne przyw iązane są do substancyi elementów płciowych, należałoby zatem przypuścić, że im więcej tej ostatniej, tem w iększą je st też ilość cech, k tórych je s t ona podścieli- skiem, co znów prow adzi do wniosku, że elem ent żeński przekazyw ać pow inien po­

tom stw u znacznie więcej cech dziedzicznych, niż męski. W szelako obserw acyje w ska­

zują, że ta k nie je st; m atka nie ma żadnój przew agi nad ojcem pod względem ilości lub jakości cech odziedziczanych, n ie c a ła przeto ilość plazm y elem entów płciowych, jakiej d ostarczają one zapłodnionem u ja j­

ku, zdolną je st do przenoszenia cech dzie­

dzicznych, lecz tylko p e w n a jć j cząstka, za­

w arta rów nom iernie w kom órkach płcio­

w ych i m ęskich i żeńskich tego samego ga­

tu n k u zw ierząt. O w ą plazmę, będącą wy­

łącznym substratem właściwości dziedzicz­

nych, Naegeli nazyw a idioplazm ą. W edług tego zaś, co m ówiliśm y wyżej o procesie zapłodnienia, to wnieść m ożna, że owa hypotetyczna idioplazm a mieścić się musi przedew szystkiem w ją d rz e kom órki płcio­

wej, a praw dopodobnie je s t nią chrom atyna jądra; zaznaczyć wszakże w ypada, że sam Naegeli podobnego zestaw ienia nie robi.

Naegeli tw ierdzi dalej, że substancyja ta, podobnie ja k wszelka wogóle plazm a i każ­

de ciało organizow ane, „składa się z k ry sta­

licznych, podw ójnie łam iących św iatło czę­

ści inateryi, t. z w. micelli, leżących obok siebie luźno, lecz w ściśle określonym sto­

su n k u ”. K ażda taka m icella otoczona je st m niejszą lub większą w arstew ką wody i przedstaw ia skupienie pew nćj ilości czą­

steczek fizycznych, czyli m olekuł. P oje- dyńcze m icelle są zb y t słabe, abyśm y mogli je dojrzeć zapomocą narzędzi optycznych;

wszelako ułożenie ich praw idłow em i szere­

gami może być dostrzeżone w rozm aitych substancyjach organizow anych, ja k np.

w ziarnach krochm alu, błonach kom órko­

wych i t. p., w postaci w arstw lu b włókien.

Rodzajów idioplazm y istnieje bardzo wiele;

ile gatunków zw ierząt i roślin, tyle form

idioplazm y, ile osobników, różniących się od siebie czem kolwiekbądź (a niem a naw et dwu osobników całkiem identycznych), tyle odm ian idioplazm y, ile cech roślin i zw ie­

rząt, tyle różnic pomiędzy idioplazm am i.

Na stadyjum istoty jednokom órkow ej, czyli na stadyjum ja jk a , wszystkie rośliny i zwie­

rzęta są najbardziej do siebie podobne.

W szelako ju ż jak o ja jk a , organizm y różnią się od siebie nie mniej niż formy dojrzałe, jak k o lw iek różnice te uk ry te są dla zmy­

słów naszych. „G dyby ja jk o kurze nie za­

wierało w sobie całej istoty gatunku, w ta ­ kim razie nie zawsze rozw ijałoby się z n ie­

go kurczę. W ja jk u spoczywają wszelkie właściwości stanu dojrzałego, ja k gdyby napięcie w stanie energii p o ten cyjalnó j,k tó­

ra, przeistaczając się w kinetyczną, nadaje określony i stały kierun ek rozw ojow i, pod­

trzym yw anem u przez odżyw ianie i p rz e­

mianę m atery i”. T e najrozm aitsze cechy, przyw iązane do danój idioplazm y, specy­

ficzność jej w każdym pojedyńczym w ypad­

ku, zależy od różnic w budowie je j, a m ia­

nowicie od właściwości, a nadew szystko od sposobu ugrupow ania m icelli, któ ry w arun­

ku je rozm aite bijologiczne cechy w tak i sposób, ja k u kład m olekuł w arunkuje w ła­

ściwości fizyczne ciał, a atom ów—cechy ich chemiczne. Pom iędzy micellami w yw iązu­

ją się najrozm aitsze lcombinacyje sił, które ujaw niają się jak o różne objaw y bijolo­

giczne.

J a k przez kom binacyją w yrazów osiąga się nieskończoną różnorodność język a, ja k ograniczona ilość tonów przez um iejętne skombinowanie w ystarcza do w ytw orzenia najwznioślejszego dzieła m uzycznego, tak też i ograniczona ilość micelli, zaw artych w idioplazm ie kom órek płciowych dostate­

czną jest, aby w ytw orzyć n ajbardziej złożo­

ne zjaw iska, k tó ry ch najprostsze elem enty one właśnie stanow ią. Różnorodność tych kom binacyj nietylko je st olbrzym ią z pow o­

du nadzw yczajnie m ałych w ym iarów m i­

celli i w skutek tego ogromnej stosunkowo ilości ich w szczupłej przestrzeni, ale i d la­

tego także, że każda micella może zaw ierać różną ilość cząsteczek fizycznych i różnić się też może składem swym chemicznym.

„W taki sposób budow a idioplazm y zarodka stanow i jak b y m ikrokosm iczne odtw orze­

677 -1

W SZECHŚW IAT.

678 W SZECHŚW IAT. N r 43.

nie m akrokosm icznego osobnika; podobnie ja k ten ostatni zbudow any je s t z organów , tkan ek i kom órek, tak też idioplazm a sk ła ­ da się z grom ad m icelli, które, łącząc się i kom binując w wyższe je d n o stk i różnych szeregów, przedstawiają, zaczyny owych ele­

m entów o rganizm u”.

W tak i sposób rozm aitość budow y ma stanow ić o różnicy idioplazm y tego samego osobnika, ja k o też o różnicy je j u rozm ai­

tych gatunków .

S iły w ew nętrzne, przyw iązane do id io ­ plazm y i z budow y jć j w ynikające, s ta n o ­ wią bespośrednią przyczynę w szelkich p ro ­ cesów w zrostu i przem iany m ateryi. Jeśli jakiekolw iekb ądź miejsce w organizm ie nie rośnie lub nie przek ształca się, to w ska­

zuje to b rak idioplazm y lub też nieodpo­

w iednie pom ięszanie jć j z plazm ą odżyw czą (t. j. z pozostałą plazm ą, zn ajd ującą się w danem m iejscu organizm u obok id io p laz­

my). Je śli znów z drugiej strony obserw u­

jem y , że zjaw iska w zrostu w ciągu rozw oju osobnikowego zm ieniają się co do czasu i miejsca, że np. łodyga roślinna p ro d u k u je n aprzód łuskow ate listk i przykorzeniow e, później liście środkow e, następnie szczegól­

nie uk ształtow ane liście w ierzchołkow e, a wreszcie w różny sposób zmodyfikowane liście kw iatow e, natenczas m usimy p rz y ­ puścić, że kom binacyje sił, przyw iązanych do idioplazm y, podczas w zrostu osobnika ciągle się zm ieniają, by później znowu przy tw orzen iu kom órki płciowej pow rócić do pierw otnego swego stanu. W ten sposób idioplazm a znajduje się we wszelkiej żyją­

cej i rosnącej części ciała, a siły m iędzy- m icelarne u jaw n iają się we wzajem nej kom binacyi pod postacią rozm aitych k sz ta ł­

tów i funkcyj ustroju. K o m ó rk a jajo w a, zaw ierająca pew ną ilość idioplazm y, gdy7 dzieli się, przekazuje potom nym kom órkom cząstkę swój idioplazm y i w taki sposób wszystkie kom órki ciała zaw ierają tę sub- stancyją; dlatego też idioplazm a rozm iesz­

czona je s t po całem ciele w postaci rozgałę­

zionej i kom unikującej z sobą sieci. Nae- geli tw ierdzi, że w idioplazm ie m icelle są ułożone podłużnem i szeregam i. W ten sp o ­ sób posiadać ona m usi budow ę w łóknistą.

Do tego w niosku teoretycznego u pow ażnia­

j ą Naegelego różne fa k ty , a zw łaszcza włó­

knista i siatkow ata budow a plazm y wielu kom órek roślinnych i zw ierzęcych, oraz siatkow ato-w łóknista budow a ją d e r kom ór­

kow ych. W ten sposób substancyj a, która je s t przenosicielką cech z rodziców na po­

tom stw o, substancyja, k ieru jąca rozwojem , przeobrażeniam i, wzrostem, jed nem słowem wszelkiem i życiowemi w łaściw ościam i isto­

ty organicznej, rospostarta je s t w postaci siateczki delik atnej po całem jej ciele. P rzy rozm nażaniu płciowem odziedziczanie cech rodzicielskich przez potom stwo odbywa się za pośrednictw em idioplazm y kom órek płcio­

wych, p rzy rozm nażaniu zaś bespłciowem za pośrednictw em idioplazm y różnych czę­

ści ciała, np. 11 roślin: łodygi nadziem nej, ło ­ dygi podziemnej, liści i t. d.

(d . c. nast.)

J ó ze f N usbaum .

KOMETA OLBERSA.

Szczupły szereg kom et peryjodycznych o długim okresie obiegowym został w roku bieżącym zw iększony o jed n ę kom etę, która, będąc o d k ry tą w r. 1815 przez lekarza 01- bersa w Brem ie, została spostrzeżoną w dniu 24 S ierpnia r. b. przez B rooksa w H a rv a rd College, spraw dzając dokładność rach u n ­ ków astronom icznych swoim pow rotem po 72 latach niew idzialności. P rze z ten czas kom eta obiegła elipsę w ydłużoną, sięgającą w najodleglejszym punkcie do 700 m ilijo­

nów m il odległości od słońca i wychodzącą tym sposobem poza krańce znanego dziś u k ła d u słonecznego.

W iadom o jest, że te tylko kom ety zow ie­

my peryjodycznem i, k tóre faktycznem i po­

w rotam i do słońca spraw dziły ich drogi teo­

retycznie obracho wane. T akich kom et o k ró t­

kich czasach obiegów od 3,2 do 6,6 la t zna­

m y ju ż 9, je d n ę o czasie obiegu 7,5 la t i j e ­ dn ę potrzebującą 13,8 lat do obejścia w oko­

ło słońca; z tych zaś, których czas obie­

gu przechodzi lat 70, kom eta O lb e rs a je s t

trzecią. W czasie jej o dkrycia w r. 1815

znano tylko jed n ę kom etę H alleya, która

z obserw acyi r. 1682 zapow iedzianą była

N r 43. W SZECHŚW IAT . 679 na r. 1759 i zapowiedź się spraw dziła. N a­

stępnie w r. 1812 Pons odkrył kom etę o w y­

dłużonej eliptycznej drodze z obiegiem lat 72 i ta była po ra z drugi spostrzeżoną w r o ­ ku 1883—1884, w roku zaś bieżącym kom e­

ta O lbersa je s t trzecią, spraw dzającą wy­

soką dokładność ra ch u n k u opartego na p ra ­ wach Newtona i K epplera.

Nie je st ona zbyt św ietną, bo i za czasów O lbersa tylko w lunetach była widzialną, zn ajdując się w odległości przew yższającej odległość słońca od ziemi. W tegorocznym zaś powrocie je st w w arunkach jeszcze tr u ­ dniejszych do w idzenia, j a k to można wy-

około 10 Października, a ziem ia zn ajd uje się naprzeciw ległej części swej drogi w p u n ­ kcie tąż samą datą oznaczonym. K om eta w tym dniu je st od ziemi o 37 m ilijonów mil oddaloną i w tej odległości słabiej św ie­

cić musi. W dalszym swym biegu ku p u n ­ ktow i o? jeszcze więcej od ziemi oddalać się będzie.

P rz y p a tru ją c się biegowi ziemi od 10 P aź­

dziernika do 10 G rud nia i odpowiedniem u biegowi kom ety w tymże czasie od p un ktu P do d widzimy, że tylko przed wschodem słońca obserwować j ą dogodnie można, wscho­

dzi bowiem na parę godzin przed słońcem.

P o c h y le n ie d ro g i k o m e ty O lb e rsa w z g lę d e m d r o g i ziem i.

rozumieć z położenia jej drogi, przedstaw io­

nego przybliżenie na fig. 1.

Część wielkiej elipsy w yobrażającej dro­

gę kom ety otacza drogę ziemi, płaszczyzna jej nachylona je s t pod 45° praw ie do płasz­

czyzny ekliptyki, p u n k t przysłoneczny P le­

ży od słońca S w odległości 24 m ilijonów mil. W punkcie tym P znajdow ała się ko­

meta w r. 1815 d. 26 K w ietnia, z położenia więc ziemi, tym dniem na figurze oznaczo­

nego, lepiej ją w idać było, aniżeli dziś, k ie ­ dy przez tenże p u n k t P kom eta przechodzi

W praw dzie i wieczorem m ożna j ą do- strzedz, ale tylko u samego jej zachodu, bo wcześniej zorza wieczorna, oświetlająca za­

chodnie niebo, tłu m i jej słaby blask.

W lunetach większych ju ż w końcu W rze­

śnia m ożna było zauważyć tw orzenie się w arkocza delikatnego i cienkiego, stanow ią­

cego przedłużenie jasnej świecącej atm o­

sfery, otaczającej małe błyszczące zgęsz- czenie.

D la interesających się tym przedm iotem

może służyć do odszukania jej załączona tu

880 W SZ E C H ŚW IA T. N r 43.

k a r ta części nieba wschodniego (fig. 2), na k tó rćj oprócz położeń słońca naznaczone są, położenia kom ety co 10 dni. G w iazda 1-ćj wielkości A rk tu ru s w gw iazdozbiorze W o- łarz a, łatw o dostrzegalna, może służyć do oryjentacy i. Poniżćj tój g w iazdy kom eta będzie się zn ajdow ała w pierw szych dniach L isto p ad a i dobrą lo rn etk ą może być odszu­

kana. P otem będzie w blasku swym szyb­

ko słabła, a w końcu, zachodząc za słońce, w jego św ietle zniknie zupełnie.

J a n Jędrzejeicicz.

waną: „Państw o K ongow e”, w którem opi­

suje obecny stan społeczny i h andlow y utw orzonego przez kongres berliński p ań ­ stw a i zastanaw ia się nad je g o przyszłością.

P o tój publikacyi posypały się inne, u siłu ­ ją c e dowieść Stanleyow i, że dzieła jego są

rek lam ą na sposób am erykański urządzoną . A b y zjednać nowemu państw u zw olenni­

ków i zyskać potrzebne środki pieniężne, opisuje on stosunki nad K ongiem n ader po­

chlebnie. P od ró żn ik P echu el-L osche był p rzez pew ien czas naczelnikiem jednój ze stacyj nad średnim Kongiem , a gdy u przy-

Tu, 2

JCoron,a.

j a o i - n o c 7 i a .

ly ó ld T Z

^rTctizrus „ .3

.

P

L

,

P s y g o ń c z e / '

W a r k o c z B e r e n i J t i .

^ e ^ ^ o ^ r o P a z d ź

Droga, pozorna, k o m e ty G litrsa n a n ie b ie

I P R Ó B Y K O L O N I Z A C Y J N E

W A FR Y C E.

(C iąg d alszy ).

IV .

Dalszy rozwój państwa Kongowego ')•

P o ogłoszeniu dzieła o podróżach nad K ongiem w ydał S tanley książkę, zatytuło-

') D zieje u tw o rz e n ia te g o no w eg o p a ń s tw a p o d a ­ ne b y ły w a r ty k u le teg o ż a u to r a „ P o rz e c z e K ongo“ , W sz ec h św ia t z r. 1885, s tr . 133 i n a s t.

lcrzył sobie tam tejsze stosunki, w rócił do E u ro p y i napisał broszurę, w którój z a rz u ­ ca S tan ley ow i,że zw abia do państw a K ongo­

wego ludzi, któ ry ch późniój pozostaw ia w ła­

snem u losowi i febrze afrykańskiój, sam zaś siedzi w bespiecznej E urop ie lub A m eryce.

W jak najgo rszem świetle przedstaw ił n ie ­ daw no państw o K ongow e bezim ienny a u ­ tor, m ieniący się wojskowym; streszczamy tu, p od łu g czasopisma „A uslan d”, k ilk a cha­

rak tery sty czn y ch ustępów, chociaż nie zg a­

dzam y się ze wszystkiem i zapatryw aniam i:

w całem przedstaw ieniu widoczna je s t ta sa­

ma p rzesada in pejorem , jak ió j S tanley użył

in m eliorem .

N r 43. W SZECHŚW IAT. 681 O Bananie, mieście portow em państw a

Kongowego, w yraża się anonim bardzo nie­

pochlebnie; jestto miejsce niezdrow e i g o r­

sze ma pod tym względem położenie, niż Czyloango i L an d an a, bo tych dosięga dzien­

nie od godziny 1 do 7 świeży oddech m o­

rza, w B ananie zaś w szystkie faktoryje, oprócz holenderskiej, leżą u k ry te pom iędzy lagunam i, śm iertelność dlatego je s t tu w ięk­

sza, niż np. w G abunie. Zawiść rasowa, zazdrość i kłótnie pom iędzy kupcam i czy­

ni ą tam pobyt jeszcze nieznośniejszym . G le­

ba około B anany je s t nieurodzajna, m urzy­

ni trudnią, się więc przew ażnie pośredni­

ctwem handlow em ; zw ykły to monopol k ra ­ jow ców nadbrzeżnych w A fryce, którzy n ie pozw alają ani obcym zawozić towarów w głąb k raju , ani mieszkańcom w nętrza przybyw ać po nie do brzegu, lecz sami p rz e­

noszą tow ary i m ają z tego w ielkie zyski.

O prócz handlu hod ują m urzyni nieco w a­

rzyw a, świń i kóz, czem za o p atru ją B ananę.

A u to r chw ali bardzo dodatni w pływ k ato ­ lickich misyj francuskich, osobliwie w St.

A ntonio, chociaż m ieszkające tam plemię M uszerongo dużo spraw ia m isyjonarzom przykrości, a naw et zagraża życiu. Jeżeli np. długo deszcz nie pada, przypisują bia­

łym szkodliw y w pływ n a pow ietrze; pew ne­

go razu zrabow ali M uszerongo zupełnie klasztor, a szczególnie, zab rali z w ielkim tryum fem fotel na biegunach, tw ierdząc, że on to specyjalnie spow odow ał panującą su­

szę. A ngielskich m isyjonarzy spotyka ró ­ wnocześnie zarzut, że nigdy w takich nie- bespiecznych okolicach się nie osiedlają.

M usimy tu co do ostatnich zrobić m ałe za­

strzeżenie; otóż zgadzają się wszyscy po­

dróżnicy, że właściw a czynność apostolska m isyjonarzy angielskich rów na się zeru, za to wielu z nich, ja k Livingstone, nauce zna­

kom ite oddali przysługi.

D la chorych, pisze dalej bezim ienny au ­ to r w A usland, w ybudow ał rząd państw a K ongow ego sanatoryjum w pobliżu Bomy, powszechnie jednakże nazyw ano to miejsce m oratoryjum , bo chorym , k tó ry ch tam p rz e ­ niesiono, pozostaw ał tylko k ró tk i czas do niechybnej śmierci; rząd m usiał w krótce dom opuścić, a groby na cm entarzu roz- grzebują szakale.

Siedzibą w ładzy je s t Vivi, dokąd jeszcze

| m ałe statki mogą dojeżdżać; stacyja ta sk ła­

da się z trzech domów m ieszkalnych dla białych, k ilk u magazynów i kilku nastu chat m urzyńskich. O urzędnikach pow iada a u ­ to r, że w spraw ozdaniach, podobnie ja k S tanley, przedstaw iają stosunki w lepszem świetle, swobodna zresztą korespondencyja 0 urządzeniach w państwie Kongowem je s t im k o n trak tem zakazaną. K reacyja S tan- leya napotyka obojętność naw et u kupców miejscowych, d rw ią oni sobie z państw a Kongow ego, które zagarnęło wielkie obsza­

ry , ale nie posiada żadnój siły, żeby zw ierz­

chnictw u swemu w yrobić uznanie.

O statnia uw aga zdaje się być słuszną, bo rzeczywiście kilkudziesięciu żołnierzy nie je s t w stanie obronić naw et stacyj, jeżeli im ktokolw iek zagrozi; widzim y to ze zdoby­

cia stacyi nad wodospadami Stanleya przez arabów. W połow ie S ierpnia 1886 roku schroniła się do tej stacyi niew olnica z le­

żącego niedaleko obozu arabskiego, a naczel­

nik stacyi Dkane, anglik, zatrzym ał ją , m i­

mo reklam acyi jej właścicieli. P ow stał z tego zatarg, k tó ry skończył się oblężeniem 1 zdobyciem stacyi, spowodowanem głównie brakiem am unicyi i ucieczką żołnierzy m u­

rzyńskich. D eane i porucznik Dubois uszli nocą, wąską ścieżką pomiędzy Kongiem i j e ­ go strom ym brzegiem , przyczem D ubois w padł w rzekę i utonął, D ian ę zaś u k ry ­ tym został przez krajow ców, a później odszu­

kał go k apitan C oquilhat ze stacyi Bangala.

Mimo małój liczby u rzędników i wojska pochłonęło państw o Kongo we podobno ju ż 40 milijonów fran k ., które król Leopold II z pryw atnój w yłożył szkatuły, gdyż p ań ­ stwo nie ma dotąd żadnych niem al docho­

dów. P rak ty czn ych zaś rezu ltatów nie osię- gnięto praw ie żadnych. K ongo jak o d ro ­ ga handlow a nie istnieje jeszcze, chociaż na jego średniej części znajduje się mała floty- la, b rak bowiem dogodnego zw iązku części spław nej z m orzem. K olej, która ma om i­

nąć dolną część, pełną wodospadów, p ro je­

ktow ano ju ż oddaw na; utw orzyło się naw et

konsorcyjum w B rukseli i wysłało w M aju

r. b. znaczną liczbę inżynierów na miejsce,

ale do jój pobudowania jeszcze daleko, bo

kapitaliści nie chcą w kładać kapitałów

w przedsiębiorstwo, które albo nigdy, albo

dojńero za wiele lat będzie się opłacało.

682 W SZECHŚW IAT. N r 43.

Taką. samą trudność nap o ty k a pożyczka w wysokości 170 m ilijonów fran k ó w rospi- sana przez państw o K ongow e. C iała p ra ­ wodawcze belgijskie p o tw ierd ziły ją, w pra­

wdzie, nie p rzyjęły jed n ak ż e żadnój gwa- rancyi, mimo więc gorące poparcie króla belgijskiego bankierzy ociągają się z p o d ­ pisami; jed en z pow ażniejszych dzienników belgijskich n azw ał ją lo tery ją K ongow ą.

To spowodowało k ró la L eopolda dó szuka­

n ia pomocy we F ra n c y i i zaw arcia z tem państw em u k ła d u , którego treść podam y później.

Jeż eli inateryjalnych dochodów nie p rz y ­ niosło dotąd państw o K ongow e, tem wię­

ksze korzyści odniosła z jeg o założenia n au ­ ka; z tego więc w zględu w ielkie należy się uznanie hojnej ofiarności k ró la Belgów, k tó ­ ry, ja k o m onarcha zasobnego k ra ju , b ęd ą­

cego w stanie p rzy dobrych chęciach za­

spokoić w szystkie potrzeby swych w łasnych m ieszkańców, ofiaruje p ry w a tn y m ajątek na cele idealne.

W latach 1884 i 1885 podróżow ali nad K ongiem m isyjonarz angielski G renfell oraz porucznik niem iecki F ranęois i pozna­

li bliżej dopływ y średniej części tój rzeki;

p odług ich pom iarów m apa porzecza K o n g a przedstaw ia się w niektórych częściach in a ­ czej, aniżeli podana na stronach 137 i 297 W szechśw iata z ro k u 1885, — zm iany te w prow adzone zostały na karcie dołączonej do N r 37 W szechśw iata z r. b.— G ren fell o d k ry ł, ja k w spom nieliśm y, dalszą część w ielkiego dopływ u z praw ej stro n y nazw i­

skiem M obangi, M obanszy lub U b an g i i p o ­ p ły n ął nim w górę aż do 4°30' szer. półn.

Je stto ta sama rzeka, której ujście znajd u je się n a starszych m apach pod nazw ą M paka, a k tó rą łączą z U ellem .— B aw ili na praw ym

b r z e o u o K o n g a i inni: nieco na wschód od ^ M obangi, m niej więcej, gdzie na daw niej­

szych m apach znajd u je się rzeka K unya, o d k ry ł poru cznik B aert rzekę M ungala, bę­

dącą na długości 220 m il angielskich spła- wną; p rzy stacyi wodospadow ej poznał po­

ru czn ik W eb ster poboczną rzekę M buru, k tó ra p rzy ujściu ma 1100 stóp szero­

kości.

F ranęois rozw inął przedew szystkiem ży­

wi* czynność po lewój stronie, tu w ystępują

n a jeg o m apie zupełnie inne rzeki, niż do­

tąd podaw ano. R zeka Ikelem ba, uchodzą­

ca daw niej za wielki dopływ , zam ieniła się w m ałą rzeczkę i posunęła swe ujście na północ do stacyi rów nikow ej (A equator- ville); tuż przy tej stacyi znalazła się je s z ­ cze je d n a , większa rzeka C zuapa, k tó ra p ły ­ nie praw ie rów nolegle z rów nikiem przez k ra j A lolo. T rzecią znaczną, rzeką, zw ie­

dzoną poraź pierw szy przez Franęois je s t L u longo, w padająca do K o ng a kilkadziesiąt mil n a północ od ujścia Ikelem by. Ź ródła tych dopływ ów leżą w okolicach niezbada­

nych. N aw et i K ongo, ja k go w średniej części naszkicow ał niegdyś Stanley, a w d o l­

nej in n i, zm ienił po dług now szych pom ia­

rów swój bieg.

P o ru c z n ik szwedzki G leeru p przeszedł po S tanleyu poraź pierw szy A fry k ę środko­

wą n ad K ongiem i rzu cił nieco więcej św ia­

tła n a tajem nicze zawsze jeszcze k ra je śre­

dniego K onga. G leerup był przez pew ien czas dowódcą stacyi państw a Kongowego K im poki, następnie podkom endantem sta­

cyi w odospadow ej, z którój w G ru d n iu 1885 r. w ybrał się w podróż na wschód.

0 w odospadach Stanley a powiada, że są one właściwie tylko bystrzynam i. W drodze do N yangw e zw iedził stare K ibongo i L i- ba R iba, należące do arab a T ipp u Tip; na ostatniej znalazł plantacyje przez tego do­

wódcę arabów pozak ład ae,— trzecią stacyją posiada T ip pu T ip w K assongo. G leerup

^wrócił zw yczajną drogą, przez T an g an jik ę 1 U dzidzi nad w ybrzeże.—Podróż L enza nad K ongiem , o którój by ła ju ż mowa, nastąpiła kró tk o po G leerupie; po ro bił on podobno do kładn e pom iary biegu K o ng a i p op raw ił sw ych poprzedników , ale rezultatów dotąd jeszcze nie ogłosił, z w yjątkiem krótkiego spraw ozdania topografa tój ekspedycyi, B aum an na, z pom iarów w okolicy L eopold- ville i B agnisk S tanleya, o których położe­

nie sprzeczają się dotąd gieografow ie.

(d . c. ncist.).

D r N adm orski.

Listy do Redakcyi.

W dziale tym R edakcyja zamieszcza o trzy ­ mane od korespondentów listy, mogące dla ogółu czytelników zajęcie przedstaw iać. L i­

sty te — przynajm niej dla wiadomości R e ­ dakcyi — winny być przez autorów podpi­

sane, a za w yrażane w nich poglądy R edak- cyja na siebie odpow iedzialności nie p rz y j­

muje.

N a odezw ę w W szech św iecie, N r 15, o d e b ra łe m k ilk a sp o s trz e że ń m ete o ró w ja s n y c h , a m ia n o w icie w a rto ścio w y ch : 1) z a łas k aw em p o śre d n ictw e m d ra J ę d rz e je w ic z a od p Z. K. z N a b o ro w g , 2) od p. G ru ­ szeckiego z p o d W o ło czy sk , '0 o d p. S tu lg iń sk ie g o z B e re z y n ą ( g u b e rn ija K o w ie ń sk a ), 4) od p .P a d le w - skiego, Ś ledzie (M ohylew P o d o lsk i). W y m ien io n e d o b re opisy o d noszą sig jed n a k o w o ż do ro z m a ity c h c ia ł m e te o ry c z n y c h i d la te g o t r u d n o o się g n ąć r e ­ z u lta tó w p o m y ś ln y c h . C hodzi a lb o w ie m g łó w n ie o ja k n a jw ię c e j sp o s trz e że ń teg o sam eg o z ja w isk a .

W d n iu 18 W rz e ś n ia r. b. n a p rz y k ła d w id zian o w k ilk u m ie jsc o w o śc iac h m e te o r ja s n y (K u rje r W a r ­ szaw ski z d. 23 W rz e ś n ia r. b .). G dyby się d a ło ze­

b ra ć p rz y n a jm n ie j d ziesięć opisów d o b ry c h te g o z ja ­ w isk a z n a jro z m a its z y c h okolic, m o żn a b y ob lic zy ć d ro g ę c ia ła teg o i w y d o sta ć zap o m o cą ra c h u n k u u k ła d , do k fó reg o m e te o r te n n a le ż a ł p rz e d z e tk n ię ­ c iem się z n a sz ą z iem ią. Z ja w isk o pow yższe m u ­ siało być w s p an ia łe , p o d łu g o trz y m a n y c h o g ó ln y ch w iad o m o ści o ty m ż e m e te o rz e .

B . B uszczyński.

Nr 43.

P rz. Red. Z am ieszczając lis t p. B., d o d ać m u sim y , że m e te o r, o k tó r y m m o w a , w id zian y b y ł w W a r­

szaw ie tu ż po zac h o d zie sło ń ca, g d y gw iazd y n a n ie ­ bie jeszcze n ie w y s tą p iły . W w a ru n k a c h ta k ic h n ie ­ p o d o b n a m ie jsc a u k a z a n ia się m e te o ru i p o zo rn eg o je g o p rz eb ieg u o k re ślić ta k d o k ła d n ie , b y d a n e te p o słu ż y ć m o g ły do o b lic z en ia je g o d ro g i.

WYKŁADY

NA U N I WE R S Y T E T A C H

Jagiellońskim w Krakowie i Lwowskim,

w p ó łro cz u zim o w em r . a. 1887/8.

P o d a ją c p o ra ź p ierw szy w N r 19 W sz e c h św ia ta z r . b. w iad o m o ść o w y k ła d a c h w u b ieg łe m p ółro-

czu n a ty c h u n iw e rs y te ta c h , w z m ia n k o w a liśm y p o ­ k ró tc e o n ie k tó ry c h szczeg ó łach u rz ą d z e n ia w ew nę­

trz n e g o obu w szech n ic, s p ra w ia ją c y c h , że sto s u n k o ­ wo do u n iw e rsy te tó w w p a ń stw ie ro ss y js k ie m , m n ie j j e s t profesorów , m n iej w y k ład ó w je d n o c z e śn ie p r o ­

w ad zo n y ch .

P o w o łu jąc się więc n a owę w zm ia n k ę, p rz e jd z ie ­ m y w p ro s t do w y liczen ia w y k ła d ó w , ja k ie n a ty c h u n iw e rs y te ta c h , w ed łu g ogłoszonych p ro g ram ó w , b ę ­ d ą gię o d b y w ały w b ieżący m sem estrze zim o w y m , t. j. od 8 P a ź d z ie rn ik a do c z w a rtk u p rz e d n ied z ielą

„ B ia łą ”.

N a u n i w e r s y t e c i e J a g i e l l o ń s k i m :

M a tem a tyka : prof. zw y czajn y d r F . K arliń sk i: R a ­ c h u n e k ró żn iczk o w y , 3 godz. ty g o d n io w o ; p ro f. zw.

d r M. A. B a r a n ie c k i: G ie o m e try ja a n a lity c z n a , 3 godz.; T e o ry ja szeregów , 2 godz.; R ó w n a n ia algie- b ra ic z n e (d o k o ń c zen ie), 1 godz.; ćw iczen ia w sem i- n a ry ju m m a te m a ty c z n e m , p ro f. K a rliń s k i i B a r a ­ n ie c k i, k a ż d y po 4 godz.

Aslronom ija : p ro f. K arliń sk i: A s tro n o m ija s fe ry c z ­ n a, 3 godz.

F izy k a matematyczna: d o c en t p ry w a tn y d r L. B ir- k e n m a je r w te m p ó łro czu w y k ła d a ć n ie będzie.

F izyka doświadczalna : pro f. zw. d r Z . W ró b lew sk i (o b e c n ie p ro d z ie k a n w ydziału ): F iz y k a ogólna, m o ­ le k u la rn a , ciep ło i a k u s ty k a , 5 godz., o ra z ć w icze ­ n ia w p raco w n i: d la p o c z ą tk u ją c y c h 4 godz., d la in ­ n y c h w g o d z in a ch um ów io n y ch .

Chemija: p ro f. zw. d r E . C zy rn ia ń sk i: C h e m ija n ie ­ o rg an iczn a, 5 g odz.; C hem ija fa rm a c e u ty c z n a , 5 godz.;

ćw iczen ia w p ra c o w n i, codziennie; p ro f. n ad zw . d r K. O lszewski: Chemija, a n a lity c z n a ja k o ś c io w a , 3 godz.; C hem ija a n a lity c z n a ilościow a, 2 godz-; ćw i­

c zen ia w p ra c o w n i w ro z b io ra c h ilo ścio w y ch , 6 g o d z.;

d oc. p r. d r E . B an d ro w sk i: Z a s a d y ch em ii o rg a n ic z ­ n e j, 2 godz.

M ineralogija: p ro f. zw. d r F . K re u tz *): Z a s a d y m i­

n e ra lo g ii, 5 godz.

Gieologija: p ro f. nadzw . d r W. S zajn o ch a: Gieolo- g ija h isto ry c z n a , 2 godz.; O b u d o w ie gieologicznej k ra jó w P o lsk i, 2 godz ; O w y s tę p o w a n iu o leju i w o­

sk u sk a ln eg o w G alicyi, 1 godz ; ćw icz en ia w g a­

b in e c ie , 4 g odz.; k o n w e rs a to ry ju m gieoiogicznc, 1 godz.

B otanika: prof. zw. d r J . R o stafiń sk i: Z a s ad y bo­

ta n ik i, 3 godz.; O rg a n o g rafija ro ślin , 2 godz.; ćw i­

c ze n ia w p ra co w n i, 4 g o d z ; prof. zw. d r E . Ja n c z e w ­ ski (o b e cn ie d e le g a t w y d ziału do s e n a tu a k a d e m ic ­ kiego): A n a to m ija ro ślin n a cz y n io w y ch , 3 godz.;

B u d o w a ro ś lin lek a rs k ic h , 2 godz.; ćw iczen ia w p r a ­ cow ni, 4 godz.

683

*) N o w om ianow any od 1 P a ź d z ie rn ik a r. b. W p ó ł­

ro c zu b ieżącem p ro f. K re u tz będzie p rz e n o s ił g a b i­

n e t i p ra co w n ię m in e ra lo g ic z n ą z C ollegium p hysi- cura do C ollegium m inus.

W SZECHŚW IAT.

G84 W SZE C H ŚW IA T. Nr 43.

Zoologija : prof. zw. d r M. N ow icki: Z o o lo g ija sy- | s te m a ty c z n a , 5 godz.; ćw iczen ia z o o to ra io z n e w g a ­ b in e c ie , 2 godz.

A natom ija porów nawcza : p ro f. n a d zw . d r A. W ie rz e j- ski: A n a to m ija p o ró w n a w c z a czło n k o n o g ó w , 3 g o ilz ; O steologija p o ró w n a w c za , 2 g o d z ; ć w ic z e n ia m i­

k ro sk o p o w e , 3 godz.; ć w ic z en ia z o o to m icz n e , 3 godz.

Anlropologija: pro f. n a d zw . d r J . K o p e rn ick i: A n- tro p o lo g ija szczegółow a, 2 godz.; ć w icz en ia w p r a c o ­ w n i, 4 godz.

G ieografija: p ro f. zw. d r F . C z ern y : G ieo g rafija fizyczna, 3 g o d z.; H is to r y ja g :eo g rafii, 2 godz.

N a u n i w e r s y t e c i e w e L w o w i e :

M atem atyka: p ro f. zw. d r W. Ż m u rk o : Z a s a d y r a ­ c h u n k u ró żn iczk o w eg o i całk o w eg o , 4 godz.; K rz y ­ w iz n a fig u r p ła s k ic h i w p rz e s trz e n i, 2 go'!z.; p ro f.

zw . fizyki m ate m , d r O. F a b ia n : A n a liz a a lg ie b ra i- czn a, 3 godz.; doc. p r. d r J . P u zy n a: T e o ry ją funk- cyj e lip ty c z n y c h , 4 godz.

F iz y k a m atematyczna: p ro f. F a b ia n ; M e c h a n ik a 3 godz.; T e o ry ją c ie p ła , 2 godz.

F iz y k a doświadczalna: p ro f. zw . d r T . S ta n e c k i:

D io p try k a , 5 godz.; F iz y k a d la f a rm a c e u tó w ,5 godz.;

r e p e ty to r y ju m d la fa rm a c e u tó w , 1 g odz.

Chemija-, p ro f. zw. d r B. R a d zisz ew sk i (o b ecn ie de­

le g a t d o s e n a tu a k ad e m ic k ie g o ): C h e m ija og ó ln a, 6 godz.; C h e m ija fa rm a c e u ty c z n a , 4 godz.; ć w icz e n ia w p ra co w n i, c o d zien n ie. Doc. p r. J . S c h ra m m : A n a ­ liz a jak o ścio w a , 4 godz.; doc. p r. d r B. L ac h o w icz w te m p ó łro czu w y k ła d a ć ni« b ęd zie.

M ineralogija: z p o w o d u p r z e n ie s ie n ia się p ro f.

K re u tz a d o u n iw e rs y te tu Ja g ie llo ń s k ie g o w y k ła d y m ic e ra lo g ii n ie są ogłoszone; p ra w d o p o d o b n ie za­

stę p stw o w ciąg u p ó łro cz a u rz ąd z o n e z o stan ie.

Gieologija: d o c e n t p ry w . d r E . D unik o w sk i: Ogól­

n a g ieo lo g ija, 4 godz.; O k o p a ln y c h m ię c z a k a c h , 1 godz ; W stę p do ćw iczeń g ie o lo g icz n o -p sleo n to lo - g ic z n y c h , 2 godz. D o c en t p ry w . m in e r a lo g ii i gieo- lo g ii w u n iw e rs y te c ie , a prof. zw . i o b e c n ie r e k to r sz k o ły p o lite c h n ic z n e j w e L w o w ie , J . N ied źw ied zk i w te m p ó łro cz u w u n iw e rs y te c ie w y k ła d a ć n ie b ę d zie.

B o ta n ika : prof. zw. d r T. C iesielski: A n a to m ija i fizy jo lo g ija r o ś l i n , 6 godz.; ć w icz en ia w p r a ­ cow ni.

Zoologija: p ro f. zw. d r B. D yb o w sk i (o b e cn ie p r o ­ d z ie k a n w y d z iału ): Z o o lo g ija s y s te m a ty c z n a ,4 godz.;

R y b y k ra jo w e, 1 godz.; ć w icz en ia w g a b in e o ie ,3 g o d z . D oc. p ry w . d r H. W ielo w iejsk i w te m p ó łro cz u w y ­ k ła d a ć n ie b ęd zie.

Gieografija: p ro f. zw. d r A. R e h m a n (o b ecn ie d z ie k a n w y d z ia łu ): P o s ta ć i r o z m ia r y z ie m i, o ra z rozw ój je j p o w ie rz c h n i, 4 godz.; ćw ic z en ia g ieo g ra - ficzne, 1 godz.

N a w y d z ia le filozoficznym u n iw e rs y te tu lw o w sk ie ­ go, w s k u te k ż ą d a n ia C o lle g iu m p ro feso rsk ieg o , m in i- s te ry ju m o św ia ty zg odziło się w o s ta tn ic h d n ia c h W rz e ś n ia u rz ą d z ić w y k ła d y a n a to m ii czło w ie k a i fizy jo lo g ii, ja k o z aw iązek p rzy szłe g o w y d z ia łu le ­ k a rs k ie g o . W s k u te k teg o już o d p o c z ą tk u se m es tru d r H . K a d y i, p ro f. zw. szkoły w e te ry n a ry jn e j w e L w o w ie, n ie g d y ś a s y s te n t u n iw e rs y te tu J a g ie llo ń ­ skieg o , ro sp o c z n ie s y s te m a ty c z n e w y k ła d y a n a to ­ m ii. Co się zaś ty c z y fizyjologii, to w y d z iał filozo­

ficzny u n iw e rs y te tu lw ow skiego w y je d n a ł d-ro w i G. P io tro w sk ie m u , a sy ste n to w i p ro f. N. C y b ulskiego w u n iw e rs y te c ie k ra k o w sk im , s ty p e n d y ju m n a w y ­ ja z d z a g ra n ic ę d la dalszeg o k sz ta łc e n ia się w fizyjo­

lo g ii, w celu o b ję c ia z czasem w y k ła d ó w tego p r z e d ­ m io tu w e L w ow ie,

B .

SPRAW OZDANIE

z literatury obcej:

M . N e u m a y r. E rd g e s c h ic h te . L ip sk , 1 8 8 7 , 2 to m y . W lic z b ie d z ie ł tw o rz ą c y c h w s p a n ia łą s e ry ją b ib li- jo te k i p rz y ro d n ic z e j, w y d a w a n ej p rz e z lip s k i i n s t y ­ tu t b ib lio g r a f ic z n y , a ro sp o c zę te j d ziesięcio to m o - w em „Ż y c ie m z w ie rz ą t11 B re h m a , u k a z a ła się z k o ­ lei g ieo lo g ija w o p ra c o w a n iu p ro feso ra w ied eń sk ie­

go u n iw e r s y te tu , d r a M e lch io ra N e u m a y ra , n iem a- ją c a so b ie ró w n e j p o d w zględem o z d o b n o śc i w y d a ­ n ia . A rty s ty c z n ie w y k o n a n e d rz e w o ry ty i c h ro m o - lito g ra fije , w lic z b ie p rz e s z ło ty s ią c a , w z n aczn ej czę śc i z a c z e r p n ię te z n a jn o w sz y c h , sz ersze m u o g ó ­ ło w i n ie d o s tę p n y c h ź ró d e ł lu b b o g a ty c h k o lek cy j w ie d e ń s k ic h m u zeó w , ilu s tr u ją te k s t p rz y s tę p n ie i b a rw n ie , d la szerszej p u b lic z n o śc i n a p is a n y w p ra- w n em p ió re m w y tra w n e g o gieologa. T o m p i e r w ­ szy o b e jm u je g ie o lo g iją fizyczną; d ru g i — h is to ry ­ c z n ą i to p o g ra fic z n ą . W d o d a tk u m ie śc i się c h a r a ­ k te r y s ty k a m in e ra łó w p o ż y te c z n y c h , o p ra co w a n a p rz e z d r a U h lig a. D zieło to sta u o w i je d e n z n a j­

le p s z y c h p o d rę c z n ik ó w gieolo g iczn y o h .

J . S .

KBGNłKA NAUKOWA.

M E T E O R O L O G IJA .

— S ta n p o w ie trz a w E u ro p ie c e n tra ln e j, w m ie­

sią cu Lipcu 1 8 8 7 r.

M iesiąc L ip ie c c e c h o w a ł się p o w ietrzem w og ó ln o ­

śc i c ie p łem , p rz e w a ż n ie p o g o d n em , sła b em i w ia tr a ­

m i, d o sy ć c z ę s te m i b u rz a m i i u lew n em i n ie ra z d e ­

szczam i.

Tsr 43.

. 685

W c ią g u p ie rw sz y c h d n i m ie s ią c a ro sc ią g a ła się p o n a d E u r o p ą śro d k o w ą s tre fa w ysokiego c iś n ie n ia a tm o sfery czn eg o , z p o w ie trz e m p o g o d n e m i suchem , g d y n a p ó łn o cy d e p re sy je su n ę ły ku w schodow i.

D nia 4 i 5 p rz e n ik n ę ły o n e k u p o łu d n io w i, ta k , że od z ato k i B o tn ic k ie j aż do m o rz a Ś ró d ziem n eg o p rz e b ie g a ł pas n isk ieg o c iś n ie n ia a tm o sfe ry cz n e g o . N a g ły s p a d e k b a ro m e tru u ja w n ił się n a w ie lu sta- cy jach , w W arsz a w ie d n ia 4 b a r o m e tr w sk az y w ał 755,85 mm (m ax im u m m iesięczn e), d. 5 zaś 741,10 mm (m in im u m m iesięczn e), p o d o b n ież w P ło ń sk u , d. i:

757,1 mm (m ax.), d. 5: 741,8 mm (m in ), w L u b lin ie d. 3: 749 mm (m ax .), d. 5: 737 mm (m in.). D alej ku w schodow i m in im u m to w y s tą p iło d o p ie ro o d zień p ó źn iej, t. j. d. 6: w Ż y ty n iu n a W o ły n iu 739,1 mm, w Sokołów ce n a P o d o lu 737,6 mm. W n a stę p s tw ie teg o n a s ta p iła z m ia n a p o g o d y , te m p e r a tu r a z d. 5 n a 6 zn aczn ie się o b n iży ła , n ieb o się zach m u rzy ło , a w w ielu m ie jsc ac h d eszcze sp a d ły ulew n e. W W a r ­ szaw ie po k ró tk o trw a łe m p o d n ie s ie n iu się b a ro m e ­ t r u d . 8 i 9 n a s tą p ił znow u s p a d e k d. 10, a deszcz c a ło d z ie n n y d. 11 sp ro w ad z ił 11,8 mm opadu, tegoż sam eg o zaś d n ia w B e rlin ie w ysokość o padu doszła 30 mm. N a d. 12 p rz y p a d a n a jm n ie js z o ś ć te m p e r a ­ tu r y w W arsz a w ie 9°, od d. 13 zo staw ała E u r o p a śro d k o w a znow u p o d w p ły w e m n ajw ię k sz o śc i b a ro - m e try c z n e j, a w d. 14, 15 i 16 te m p e ra tu r a zn aczn ie w zro sła, w W a rsz a w ie, o sta tn ie g o z ty c h d n i d o c h o ­ d z iła 31°. P o d o b n ie s;ln e p o d n ie s ie n ie te rm o m e tru w N iem czech o b serw o w an o d. 14, w B e rlin ie n p . 38°.

N a d c ią g a ją c a od z ac h o d u k r ó tk o tr w a ła d e p resy ja spo w o d o w ała zm ia n ę pogody, t e m p e r a tu r a o b n iży ła się, w w ielu m ie js c a c h w N ie m c z e c h m ia ły m ie jsce b u rz e w n o cy z 16 n a 17, u n as w w ielu s ta c y ja c h , w W arszaw ie, P ło ń sk u , M ło d zieszy n ie, siln a b u rza w y s tą p iła w n o c y z 19 n a 20.

W c ią g u o s ta tn ic h d n i d z ie się c iu m ie s ią c a ros- k ła d c iś n ie n ia a tm o sfe ry cz n e g o n a s tą p ił znów ta k i, ja k i b y ł w p o c z ą tk a c h m ie sią ca , t. j. z n ac zn e c iś n ie ­ n ie w E u ro p ie śro d k o w ej i d e p re s y je n a d alek iej p ółnocy; p o w ie trz e b y ło w ogóle sp o k o jn e, p o g odne i su c h e . Od d . 26 aż do k o ń c a m ie sią c a p o w ie trz e, p rz y w ysokiem i je d n o s ta jn e m c iś n ie n iu a tm o sfery - cznem b y ło wogóle su c h e , a te m p e r a tu r a w zn io słą się sto p n io w o d o b a rd z o z n aczn ej w ysokości, w w ie­

lu m ie jsc o w o śc iac h p rz e sz ła z n aczn ie 30° C; o sta ­ tn ie g o d n ia m ie sią ca p rz y p a d ło d la w ielu sta c y j m a- x im u m te m p e ra tu r y z całeg o L ip c a , j a k w W a rsz a ­ w ie 31,2°, w P ło ń sk u 31,1°, w L u b lin ie 31,8° ( n a j­

w yższa te m p e ra tu r a m ie sią c a p r z y p a d ła t u d 29, m ia n o w ic ie 32,7°), w C z ęsto c ica ch 32°,5, w M ich a­

łow ie 33°, w M ło d zieszy n ie 35°, w S iln ic z c e 33°,9, w L e ś m ie rz u zaś, S a n n ik a c h i M ło d z ie szy n ie n o to w a­

n o d n ia te g o te m p e ra tu r y n a d zw y c z aj w ysokie, 37°.

O gólna ilość o p a d u z całego m ie s ią c a n a s ta c y ­ ja c h K ró le stw a P o lsk ieg o n ie b y ła z n ac zn a ; n a j ­ m n ie jsz ą o k a zu ją d a n e z Z ąb k o w ic , led w ie 15,8 mm.

R ów nież n iew ie lk ą b y ła w ysokość o p a d u w P ło ń ­ sku 21,4 mm, w ięk sza w L u b lin ie 31,8 mm i w W a r ­ szaw ie 41,2 mm. Z n a c z n ie js z e ilo śc i deszczu z n a j­

d u je m y n a s ta c y ja c h b a rd z ie j k u w schodow i w ysu­

n ię ty c h . Ż y ty ń n a W o ły n iu m ia ł w ysokość m ie ­

sięczn ą 58,2 mm (z teg o n a b u rz ę d. 6 w y p a d a 15,4 nim S okołów ka n a P o d o lu 57,5 mm.

N a d m ie n ić tu w y p ad a n a d e r siln ą w ic h u rę, k tó ra d n ia 25 około p o łu d n ia n a w ied z iła zac h o d n ie w y ­ b rz eż e N iem iec. V an -B eb b er z an o to w a ł w H a m b u r ­ g u o godz. 2 m in . 43 szybkość w ia tru 14 m, o g odz. 2 m in . 45 szy b k o ść 23 m, a godz. 2 m in . 48 szy b k o ść 22 m n a se k u n d ę . P rzy p ie rw sz y c h rz u ta c h w ia tru k ie ru n e k jeg o z W SW p rz esz e d ł w N N W , a te m p e ­ r a tu r a n a g le o p a d ła o 5 '/JK W H am b u rg u i W il- h e lm sh a v e n n ie b y ło a n i deszczu a n i p io ru n ó w , ale n a p ó łn o c w zględem te j lin ii p rz y s iln y c h p io ru n a c h s p a d ły u lew n e deszcze, a w n ie k tó ry c h m ie jsc a c h i g ra d y , k tó re spow odow ały zn aczn e sp u sto szen ia.

G odnym te ż u w a g i je s t n ad zw y c z ajn y u p a ł, ja k i w połow ie m ie s ią c a p a n o w a ł w S ta n a c h Z je d n o cz o ­ n y c h . W W as zy n g to n ie d. 19 te r m o m e tr w sk azy ­ w ał 38,9°; a sfalt b y ł p ra w ie sto p io n y , k o ła lżejszych wozów p o z o sta w ia ły g łęb o k ie śla d y , a w ozy cięższe zg o ła posuw ać się nie m o g ły . W N ow ym Y o rk u p rz e c h o d n ie z a rz u c ili fo rm y p rzy zw o ito ści i p rz e ­ suw ali się po u lic y , trz y m a ją c n a ra m io n a c h tu ż u r- k i s\ve i k a m iz elk i; k oleje i p a ro w c e p rz ep e łn io n e b y ły lu d źm i, u c ie k ają cy m i z m ia s t tłu m n ie do b liż ­ szych i d a lszy c h okolic. P o ty m n a d z w y c z a jn y m u p a le n a s tą p iły p o d n iu 20 g w ałto w n e i d łu g o trw a ­ łe ulew y, k tó re z b io ro m w s ta n a c h N ow ego Y o rk u i P e n s y lw a n ii z rzą d ziły z n ac zn e szkody. W o d y u n io sły w iele m o stó w i p o n iszczy ły d ro g i. U lew a w M a ssac h u se tts d n ia 23 b y ła n a jg w a łto w n ie jsz ą za lu d zk iej p am ię ci. W Gr. B a rrin g to n i ok o licy u le ­ gło z n iszczen iu 25 m ostów i z n ac zn a ilo ść fa b ry k . W w ielu in n y c h o k o lic a ch k o m u n ik a c y ja kolejow a zo stała z a ta m o w a n ą .

F 1 Z Y J0 L 0 G 1 JA .

— S zybkość obiegu k rw i. N a jd aw n ie js z e b a d a n ia co do szy b k o ści obiegu k rw i zaw d z ięc za m y H e rin g o - wi w r. 1829; s ta r a ł się on m ia n o w ic ie o znaczyć czas, ja k ie g o p o trz e b u je c z ą stk a k rw i, a b y n a jk ró ts z ą z w ielu m o żliw y ch d ró g w o b ieg u p rzez p łu c a i p rz ez c iało w ró c iła do p u n k tu , z k tó reg o w y szła. B a d a ­ n ia polegały n a te m , że ro s tw ó r b łę k itu p ru sk ieg o w strz y k iw a n o do ż y ły szyjow ej w je j k o ń c u zw ró ­ conym k u se rcu i oznaczano ch w ilę, w k tó re j p ie r ­ w sze ś la d y p rz y m ię s z k i d a ły się n a -d ru g im k o ń cu ży ły w y k a za ć p rz ez c h lo rn ik ż elaz a. V ie ro rd t w r o ­ k u 1858 b a d a n ia te u d o sk o n a lo n ą m eto d ą p rz e p ro ­ w a d ził n a ró ż n y c h z w ie rz ę ta c h ; czas te n w yn o sił u k o n ia 31,5, u p sa 15,2, u k ró lik a 7,8 se k u n d . P o ­ n iew aż p rz y m ię s z k i te do k rw i w p ły w ać m o g ą n a d z ia łaln o ść s e rc a , u ż y ł M eade S m ith in n e j m eto d y , w s trz y k iw ał m ia n o w ic ie w ż y ły psów i k ró lik ó w k re w g o łę b ia , p o sia d a ją c ą w iększe c ia łk a k rw i, o raz ro s tw ó r w odny k a rm in u . S zy b k o ść k rw i o k a z a ła się tu m n ie jsz ą aniżeli z b a d a ń V ie ro rd ta , czas o b ieg u bow iem u p sa okazał się 17,5 u k ró lik a 11 sek.

N ie d aw n o znów p, l. K rie s o k azał, że w r u r a c h ta k ie j szerokości, d la k tó ry c h słu ż y p ra w o P o iseu il- la, szybkość ś re d n ia p r ą d u w y ró w n y w a połow ie s zy b k o ści m a k s y m a ln e j (w c e n tra ln e j n ic i cieczy)*

Je ż e li w ięc p rz y jm ie m y , że k re w w w iększej części