Chojnacki, Mieczysław
"Pamiętniki", Kajetan Koźmian, Wrocław 1972, t. I-III : [recenzja]
Przegląd Historyczny 65/4, 751-755 1974
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
R E C E N Z J E
751 a u to r a r o li r u c h u e g z e k u c y jn e g o w k s z ta łto w a n iu p o ls k o - lite w s k ie j p o lity k i z a g r a n ic z n e j w y p ły w a c h y b a n ie ty lk o z z a ło ż e ń k o n s tr u k c y jn y c h p ra c y , le c z ró w n ie ż z p e w n y c h b r a k ó w w y k o r z y s ta n e j p rz e z n ie g o l i te r a tu r y . Z a p o z n a n ie s ię z p o d s t a w o w ą l i t e r a t u r ą t r a k t u j ą c ą o r u c h u e g z e k u c y jn y m , c h o ć b y z m o n o g r a fią A n n y D e m - b i ń s k i e j , p o z w o liło b y a u to r o w i p r z y n a jm n ie j n a z a s y g n a liz o w a n ie te j p r o b l e m a ty k i.
D b a ją c o u tr z y m a n i e z w a rto ś c i p r a c y R a s m u s s e n p rz e d s ta w ił te ż w o g ro m n y m s k r ó c ie s y t u a c ję w e w n ę tr z n ą I n f la n t w p r z e d e d n iu u t r a t y sa m o d z ie ln o śc i. O k r e ś lił I n f l a n ty ja k o k o n f e d e r a c ję p ię c iu p a ń s tw , n ie d o c e n ia ją c p r z y ty m r o li w a ż n e g o c z y n n ik a je d n o c z ą c e g o ja k im b y ł L a n d ta g , z a jm u ją c y s ię c a ło k s z ta łte m p r o b le m a ty k i k r a jo w e j. N ie w s p o m n ia ł o is tn ie ją c y m w I n f la n ta c h p o c z u c iu w ię z i k r a jo w e j. D a le j s tw ie rd z ił, że w p a ń s t w i e z a k o n n y m s ta n r y c e r s k i o d g ry w a ł w ię k s z ą r o lę je d y n ie w E s to n ii, z a p o m in a ją c p r z y ty m o d u ż y c h s k u p is k a c h le n n ik ó w z a k o n u , c h o ć b y w r e jo n ie R ygi.
W s w o ic h r o z w a ż a n ia c h R a s m u s s e n r e z y g n u je n ie ty lk o z r o z p a t r y w a n ia c z y n n ik ó w w e w n ą tr z p o lity c z n y c h o k r e ś la ją c y c h p o lity k ę z a g ra n ic z n ą p a ń s tw z a a n g a ż o w a n y c h w k o n f lik c ie in f la n c k im . A n a liz u ją c p o s u n ię c ia p o szcz e g ó ln y c h r z ą d ó w b ie r z e p o d u w a g ę p r o b le m y p o lity c z n e , m i li ta r n e , g o s p o d a rc z e , n ie s y g n a liz u je n a to m ia s t s p r a w z k r ę g u k u l t u r y , m a ją c y c h tr w a ł y i z n a c z ą c y w p ły w ta k ż e n a p o s u n ię c ia p o lity c z n e , n p . s a m y c h In f la n tc z y k ó w . R e lig ia i, m im o w s z y s tk ic h z a s trz e ż e ń , ję z y k z b liż a ły ic h p rz e c ie ż do p a ń s t w s k a n d y n a w s k ic h , a a tr a k c y jn y m o d e l u s tr o jo w y K o ro n y . w la ta c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h X V I w ie k u ró w n ie ż r e a l n ie o d d z ia ły w a ł n a p o s ta w y In f la n tc z y k ó w .
B u d z i te ż w ą tp liw o ś ć p o g lą d s f o rm u ło w a n y p rz e z a u to r a n a m a r g in e s ie w y w o d ó w o s t a n o w is k u D a n ii w o b e c I n f l a n t w 1553 r. T r u d n o zgodzić się ze s t w i e r d z e n ie m , że d la X V I w ie k u n ie m o ż n a o k re ś lić n a w e t w p rz y b liż e n iu ta k r e la ty w n e j j a k i a b s o lu tn e j s iły p o sz c z e g ó ln y c h p a ń s tw , o ra z z u w a g ą , że sz e s n a sto w ie c z n i p o li
ty c y w sw y c h d e c y z ja c h n ie k ie r o w a li się z b liż o n ą do s t a n u fa k ty c z n e g o o c e n ą s ił p r z e c iw n ik a , lecz je d y n ie w ła s n y m s u b ie k ty w n y m w y o b ra ż e n ie m o ty c h siła c h . T en p e s y m iz m b a d a w c z y n ie je s t w p e łn i u z a s a d n io n y . D y s p o n u je m y p rz e c ie ż w s k a ź n i
k a m i p o z w a la ją c y m i n a u s t a le n i e m o ż liw o śc i m ilita r n y c h , a zw ła sz c z a fin a n s o w y c h p o sz c z e g ó ln y c h p a ń s tw . N ie s ą d z ę ró w n ie ż a b y w ia d o m o ś c i o n ie p r z y ja c ie lu , ja k i m i d y s p o n o w a ły p o sz c z e g ó ln e rz ą d y , t a k d a le c e o d b ie g a ły od rz e c z y w is to śc i, ja k p r z y p u s z c z a a u to r . M o ż n a n a to m ia s t zg o d zić się z je g o p o g lą d e m , że z n a jo m o ść siły p o sz c z e g ó ln y c h k r a j ó w n ie je s t ró w n o z n a c z n a z w y ja ś n ie n ie m ich s ta n o w is k a w k o n k r e t n y c h s y t u a c ja c h p o lity c z n y c h .
P r z e d s ta w io n e w y ż e j w ą tp liw o ś c i i u w a g i k r y ty c z n e n ie m a j ą p o d w a ż y ć w y r a ż o n e j n a w s tę p ie p o z y ty w n e j o c e n y k s ią ż k i R a s m u s s e n a . P r a c a d u ń s k ie g o b a d a c z a d z ię k i ta k i m w a lo r o m j a k c z y te ln o ść u ję c ia , ja s n o ś ć w y w o d ó w czy w re s z c ie s t a r a n n e w y d a n ie je s t c e n n ą p o z y c ją l i t e r a t u r y p ro b le m u b a łty c k ie g o .
A n d r z e j K lo n d e r
K a je ta n К o ź m i a n, P a m ię tn ik i, Z a k ła d N a ro d o w y im . O ss o liń s k ic h
— W y d a w n ic tw o , W ro c ła w 1972, t. I, s. 363; t. II , s. 355; t. I I I , s. 588, il u s t r . 5.
P a m i ę tn i k i n a ogół n ie s ą b e z p r e te n s jo n a ln ą n a r r a c j ą w s p o m n ie ń o so b isty c h , s ię g n ię c ie m d o c z a só w m in io n y c h , c h ę c ią p o z o s ta w ie n ia p o to m n y m , n a jb liż s z e j ro d z in ie l u b s z e r s z e m u o g ó ło w i w ła s n y c h p rz e ż y ć lu b o b ra z ó w z p rz e s z ło śc i. M im o w o li, lecz n a jc z ę ś c ie j p la n o w o , s t a j ą się o b ro n ą s ta n o w is k a , p o g lą d ó w i c z y n ó w a u to r a . D o
ty c z y to z w ła s z c z a w s p o m n ie ń pisairtych po w ie lu la ta c h , ze sw o iście p o ję t e j p e r
s p e k ty w y , p o d w y r a ź n y m w p ły w e m ju ż o p u b lik o w a n y c h d o k u m e n tó w , l i t e r a t u r y i p ra s y .
D o te g o t y p u p a m ię tn ik ó w n a le ż ą w s p o m n ie n ia K a je ta n a 'K o ź m ia n a (u r. 1771, zm . 1856). A u to r — w ła ś c ic ie l z ie m s k i, b y ł w la t a c h k o n s ty tu c y jn e g o K r ó le s tw a r a d c ą s ta n u , d y r e k to r e m g e n e r a ln y m w K o m is ji R z ą d o w e j S p r a w W e w n ę trz n y c h i P o lic ji, p r a w ą r ę k ą m i n is tr a M o sto w sk ie g o ; n a k o n ie c z o s ta ł s e n a to r e m k a s z te la n e m . B y ł ró w n ie ż k o ry f e u s z e m p o e tó w w a rs z a w s k ic h , tw o rz ą c y c h w d u c h u k la s y k ó w , p r a w d z iw ą w y ro c z n ią m e to d i s ty lu p is a rs k ie g o . K o ź m ia n z a b r a ł s ię do p is a n ia o b s z e rn y c h p a m ię tn ik ó w j a k o o s ie m d z ie s ię c io le tn i s ta rz e c . S y n je g o A n d rz e j E d w a r d w y d a ł ju ż w 1858 r . p ie r w s z e d w a to m y u Ż u p a ń s k ie g o w P o z n a n iu . T o m trz e c i u k a z a ł się w K r a k o w ie w 1865 r., g d y n ie ż y ł ju ż i A n d rz e j E d w a r d . C z y m m o ż n a u s p r a w ie d liw ić w z n o w ie n ie te j p o z y c ji p o s t u k il k u n a s t u la ta c h ? N ie o d e g ra ły t u ro li w z g lę d y a n ty k w a r s k ie . W k a ż d e j z a s o b n ie js z e j b ib lio te c e p u b lic z n e j s ą o n e d o stę p n e , m im o d e w a s ta c ji d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j. D la c z e g o p o w a ż n a in s ty t u c ja w y d a w n i
c za d e c y d u je się n a 80 z g ó rą a r k u s z y d r u k u , g d y p o n o ć z a p a n o w a ł p r z e s y t s ta r y c h p a m ię tn ik ó w ? J e s t to z re s z tą , n a w ia s e m m ó w ią c , s p r a w a d y s k u s y jn a — w s z a k r e e d y c je p a m ię tn ik ó w J u l i a n a U rs y n a N ie m c e w ic z a i J a n a K iliń s k ie g o o d e g ra ły p o z y ty w n ą ro lę , s t a ją c s ię p o ż y w k ą d la h is to r y k ó w m ło d s z e j g e n e ra c ji, d a ją c je d n o cz e śn ie in s tr u k t y w n ą l e k t u r ę s z e rs z y m k o ło m n ie f a c h o w y c h c z y te ln ik ó w . N o w e w y d a n ie K o ź m ia n a u ja w n iło , że te k s t d o tą d z n a n y z o s ta ł o p ra c o w a n y a d u s u m d e lp h in i, p o d w p ły w e m s y n o w s k ie j tr o s k i w y b ie le n ia k ra ń c o w e g o w s te c z n ic tw a o jc a i z ła g o d z e n ia o s tr z a w ie lu ż e n u ją c y c h , n a p a s tliw y c h w y n u r z e ń sę d z iw e g o d y g n ita r z a . P o za p o p r a w k a m i ję z y k o w y m i i s ty lis ty c z n y m i A n d r z e j E d w a r d o p u ś c ił co d r a s ty c z n ie j
sze u s tę p y , s tr e ś c ił te n d e n c y jn ie in n e , a n a w e t w p r o w a d z ił lic z n e w tr ę t y , k tó r e w y p a c z a ją c a łk o w ic ie te k s t p ie r w o tn y . N a le ż y z re s z tą s tw ie rd z ić , że s a m K a je ta n K o ź m ia n u p o w a ż n ił sw o je g o s y n a do p o c z y n ie n ia o w y c h re tu s z ó w , o c z y m p is z e n a s a m y m w s tę p ie s w o ic h „ P a m ię tn ik ó w ” . O tó ż g łó w n ą a tr a k c ją n o w e g o w y d a n ia s ta ło s ię o d tw o r z e n ie te k s tu p ie r w o tn e g o , a ty m s a m y m s k o m p r o m ito w a n ie s ta re g o k o n s e r w a ty s ty , p o p rz e z je g o w y n u r z e n ia n ie p rz e z n a c z o n e do d r u k u .
P r o f . J . W i 11 a u m e p o r ó w n a ł z p ie r w o d r u k ie m a u to g r a f „ P a m ię tn ik ó w ” , z n a j
d u ją c y c h się w B ib lio te c e P A N w K ra k o w ie . J e s t o n z a ra z e m a u to r e m w s tę p u i k o m e n ta r z y . J e ż e li, z a ró w n o o p ra c o w a n ie p ro f . W illa u m e , ja k i w s tę p e d y to r s k i i o p r a c o w a n ie filo lo g ic z n e M. K a c z m a r k a i K. P e c o l d a z a s łu g u ją n a p e łn e u z n a n ie , to k r ó t k i „ W s tę p ” p ió r a A . K o p a c z a , d u b lu j e s ię z te k s te m W illa u m e ’a z u p e ł
n ie z b y te c z n ie . „ W s tę p ” te n , p o z a s tw ie r d z e n ie m , iż o m a w ia n e „ p a m ię tn ik i s ą w a ż n y m d o k u m e n te m h is to r y c z n y m ” i „ p ie w sz o rz ę ć ta y m ź ró d łe m d la h is t o r y k a ” (co p o d k r e ś la n o d w u k r o tn ie ) , in f o r m u j e z b y t o g ó ln ik o w o . N ie w ie le m o ż n a s ię z n ie g o d o w ie d z ie ć k im b y ł a u t o r p a m i ę tn ik a , j a k i e b y ły je g o z a s łu g i i b łę d y ja k o p ia s tu ją c e g o p o w a ż n e s ta n o w is k a w h ie r a r c h ia c h u rz ę d o w y c h K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o i K r ó le s tw a K o n g re so w e g o o r a z w ż y c iu k u lt u r a l n y m W a rs z a w y . B y ło b y t u w d z ię c z n e p o le d o p o r ó w n a n ia K a je ta n a K o ź m ia n a z A n to n im T r ę b ic k im („ O p is a n ie s e jm u e k s t r a - o r d y n a r y jn e g o p o d z ia ło w e g o r o k u 1793 w G ro d n ie . O r e w o lu c ji r o k u 1794” , o p ra ć . J . К o w e с к i, P IW 1967). T rę b ic k i, s ta r s z y o c a łe p o k o le n ie od K o ź m ia n a p rz e s z e d ł a n a lo g ic z n ą e w o lu c ję — o d w z g lę d n ie p o s tę p o w y c h p r z e k o n a ń do r e a k c y jn y c h . P a ła ł z a c ie k łą n ie n a w iś c ią d o K o łłą ta ja , d y s k w a lif ik o w a ł K o ś c iu s z k ę i w y w a r ł p o ś m ie rtn ie ja k ż e ż a ło s n y w p ły w n a A . S k a ł k o w s k i e g o . N a K o ź m ia n a c o p r a w d a k o n s e r w a ty w n i h is to r y c y n ie p o w o ły w a li się z ta k i m fe r w o r e m , j a k S k a łk o w s k i. T e n d e n c y j
n o ść k o ź m ia n o w s k a z n a la z ła je d n a k w y r a ź n ą k o n ty n u a c ję w p o g lą d a c h n ie k tó r y c h z a c h o w a w c ó w n a d z ie jo w ą r o lę p o w s ta ń n a ro d o w o -w y z w o le ń c z y c h .
K a je t a n K o ź m ia n w s z y s tk ie n ie s z c z ę ś c ia p o ls k ie p o 1831 r. z w a la n a M ic k ie w i
c z a { „ p o lity c z n y i lite r a c k i z b r o d n ia r z ”), L e le w e la ( „ s z a ta n o b łu d n y , c h c iw y , c h y t r y ”), M o c h n a c k ie g o („ p is m a k k r ę ta c z z p r z e w r ó c o n ą g ło w ą ”), s z k a lu je n a w e t in i c ja to r ó w n o c y lis to p a d o w e j z P io t r e m W y so c k im n a czele. S k ą d in ą d r e s z tk i p o c z u c ia
R E C E N Z J E
753 p rz y z w o ito ś c i, je ż e li n ie p a tr io ty z m u , w s tr z y m y w a ły K o ź m ia n a o d p ła s z c z e n ia się p r z e d P a s k ie w ic z e m , w z o re m T o m a sz a Ł u b ie ń s k ie g o , czy W in c e n te g o K ra s iń s k ie g o (w ie c z n y k a n d y d a t n a n a m ie s tn ik a , k tó re g o p r z y ja c ie l K o ź m ia n s t a je s ię a p o lo g e tą a ż d o śm ieszn o ści). Z a b a w n ą n ie k o n s e k w e n c ją je s t a d o r o w a n ie tw ó rc z o ś c i Z y g m u n ta
— s y n a z a p rz y ja ź n io n e g o g e n e ra ła . T a k to o s o b is te s y m p a tie d z ia ła ły n a w e t na z a c ie trz e w io n e g o w ro g a ro m a n ty c z n e j p o e z ji. P rz y d a ło b y s ię z a te m zw ię z łe s tu d iu m 0 K o ż m ia n ie , ja k o o p is a r z u i c z ło w ie k u . N a le ż a ło te ż sta n o w c z o p o d k re ś lić , iż w a r to ś ć o b ie k ty w n a w s p o m n ie ń p is a n y c h n a g o rąco , tu ż po w y d a r z e n ia c h d z ie jo w y c h , l u b n a w e t w f o r m ie d ia r iu s z a , czy d o ra ź n y c h n o tá t ( e x e m p íu m d a w n ie js z e w y d a n ia p a m ię tn ik ó w p łk . F r a n c is z k a G a w ro ń s k ie g o , p łk . L u d w ik a S z c z a n ie c k ie g o , a z w ła sz c z a J o a c h im a L e le w e la ) je s t zgoła in n a , n iż p a m ię tn ik s ta r c a , c h o ć b y p a m ię ć m u n ie ź le d o p is y w a ła . N ie c h o d z i tu o z a c ie ra n ie się w p a m ię c i f a k tó w o ra z in d y w i
d u a l n ą i n t e r p r e ta c ję w y d a rz e ń n a s ią k ły c h ja k ż e c z ę sto p e s y m iz m e m ż y cio w y m . P r z e c ie ż p rz e z l a t a c a łe K o ź m ia n , c z ło w ie k o b d a rz o n y b ą d ź co b ą d ź n ie p r z e c ię tn ą in t e lig e n c ją , c z y ta ł d u żo . K s ią ż k i, k tó r e p rz e c ie k a ły p rz e z g ra n ic e K ró le s tw a , p r a s a e m i
g r a c y j n a — w s z y s to to m u s ia ło w y w ie ra ć w p ły w n a p a m ię tn ik a r z a . W y k ła d y „ p r o f e s o r a ” M ic k ie w ic z a p o g łę b ia ły i ta k ju ż z a k o rz e n io n ą n ie n a w iś ć do teg o „ a n ty c h r y s ta o ś w ia ty ”.
W p rz e d m o w ie w a r to b y ło zaz n a c z y ć , że d o b re s to s u n k i z a d m in is tr a c ją p a s - k ie w ic z o w s k ą , k o n k r e t n ie z c y w iln y m g u b e r n a to r e m lu b e ls k im S ta n is ła w e m M a c k ie w ic z e m , n ie b y ły nagainne. A d m in is tr a d ja p r o w in c jo n a ln a b y ła w ó w czas p o ls k a , a w s p o m n ia n y g u b e r n a t o r w d o b ie r e p r e s ji z a c h o w a ł p o s ta w ę co n a jm n ie j p o p r a w n ą 1 n a r a z i ł się n a w e t w ła d z o m c a rs k im .
M a m y w ię c a u te n t y k p a m ię tn ik a o b fic ie u z u p e łn io n y k o m e n ta rz a m i, n ie k ie d y d o ś ć o b s z e rn y m i. D o n ie k tó r y c h w k r a d ły s ię n ie ś c isło śc i lu b n ie d o m ó w ie n ia i ty m p o ś w ię c im y n ie c o u w a g i.
T. I, ä. 110; K a z im ie rz N e s to r S a p ie h a b y ł n ie ty lk o p rz e d s ta w ic ie le m z a ro z u m ia łe j i p u s te j „ z ło te j m ło d z ie ż y ”, a le ja k o sz c z e ry p a tr io t a z d o b y ł so b ie ta k ie u z n a n ie , iż o b o k S ta n is ła w a M a ła c h o w s k ie g o b y ł m a r s z a łk ie m k o n f e d e r a c ji lite w s k ie j n a S e jm ie C z te ro le tn im . T. I, s. 144: A lo jz y O rc h o w s k i n ie „ w a lc z y ł w le g io n a c h D ą b ro w s k ie g o ” , (p o r. J . P a c h o ń s k i , „ L e g io n y p o ls k ie 1794— 1807” t. I I I , W a rs z a w a 1971). T. I, s. 202: A r ia n i e w 1658/59 r. z o s ta li w y p ę d z e n i z P o ls k i n ie ty lk o za p r z e k o n a n ia sp o łe c z n e i r e lig ijn e , a le za s p r z y ja n ie S z w e d o m w c z a sie P o to p u . N o ta Ъепе n ie w sz y sc y o p u ś c ili k r a j ; o s ta tn im a r ia n in e m b y ł gen. a r t y le r ii K a r o l S ie r a k o w s k i (zm . w 1818 r.). T. I, s. 232: C a r P a w e ł o k re ś lo n y n a z b y t ła g o d n ie , ja k o
„ s r o g i”. T e n p s y c h o p a ta p rz e z s w e sz a le ń c z e w y b r y k i „ p a d ł o f ia rą s p is k u o f ic e r s k ie g o ” . T. I, s. 264: R y so p is g en . S ta n is ła w a F is z e ra z a c z e rp n ię ty je s t z A l. F r e d r y
„ T rz y p o t r z y ”, W a rs z a w a 1917, s. 115— 116. T. II, s. 21: O J ó z e f ie W ie lh o rs k im : „ K o ś
c iu s z k o m ia n o w a ł go g e n e r a ł- m a jo r e m i w y s ła ł do P a r y ż a o rg a n iz o w a ć le g io n y z je ń c ó w i d e z e rte ró w a u s t r ia c k ic h ” — s f o rm u ło w a n ie n ie f o rtu n n e . G en. W ie lh o rs k i z o sta ł rz e c z y w iś c ie w y s ła n y p rz e z K o śc iu s z k ę z m is ją do P a r y ż a , a le s a m a id e a L eg io n ó w n a r o d z iła s ię p ó ź n ie j i n ie K o śc iu s z k o b y ł je j tw ó rc ą (b y ł w te d y p rz e c ie ż w ię ź n ie m c a r a tu ) a W ie lh o rs k i d o p ie ro w 1797 r. z o s ta ł sz e fe m le g ii. T. II, s. 94: „ Z d ję c ie ze s t a n o w i s k a ” (m o w a o A l. P o to c k im ) n ie z g o d n e je s t z d u c h e m ję z y k a p o lsk ieg o . T. II I, s. 250: B łą d o b ja ś n ie n ia s k r ó tu „ f ” ja k o flo re n , c z e rw o n y z ło ty lu b d u k a t. R zecz d o ty c z y o tr z y m a n ia p rz e z K o ź m ia n a 50.000 f., ty tu łe m re k o m p e n s a ty za n ie w y p ła c o n e p o b o ry w c z a s a c h K s ię s tw a W a rs z a w sk ie g o . C z e rw o n y zło ty , d u k a t = 18 lu b 20 zł p o ls k ic h . K o ź m ia n m ia łb y p rz e to o tr z y m a ć o k o ło m ilio n a z ło ty c h ! F a k ty c z n ie z a le g ło śc i n ie p rz e k r o c z y ły 34 ty s., a w ię c p o m im o so le n n y c h z a p rz e c z e ń p a m ię tn ik a r z a b y ła to j e d n a k g r a ty f ik a c ja . J . U. N iem ce w icz („ P a m ię tn ik i 1830/31”, K ra k ó w 1909, s. 10— 11) w z w ią z k u z ty m p ię tn u je K o ź m ia n a , k tó r y lo ja ln o ś c ią z d o b y w a ł u rz ę d y i s ta n o w is k a ( n ie fo rm a ln a n o m in a c ja k a s z te la ń s k a ), a je d n o c z e ś n ie p o k ą tn ie k r y t y k o -
P r z e g 'ą d H is to ry c z n y — 11
w a ł s a m o w o lę w k s. K o n s ta n te g o . T. I I I , s. 280: O A d a m ie G u ro w s k im , w y ra ż o n o s ię z b y t p o b ła ż liw ie w y ty k a ją c m u „ w s te c z n ic tw o i słu ż a lc z o ś ć w o b e c a m b a s a d y c a r s k ie j w W a s z y n g to n ie ” . G u ro w s k i b y ł r e n e g a te m , k tó r y w ie lb ią c c e n tr a liz m i a b s o lu ty z m c a r a t u , lż y P o ls k ę — „ t r u p a 1’, „ d z ie c k o r a c h ity c z n e ”, „ p o tw o rn o ś ć h is to r y c z n ą ” w s ł a w e tn e j b ro s z u r z e „ L a v é r i t é s u r la R u s s ie e t s u r l a r é v o lte p o lo n a is e ”, P a r i s 1834.
T . I l l , s. 337: S z a m b e la n F a n s h a v e (F encz), je d e n z w ię ź n ió w n a Z a m k u K r ó le w s k im w W a rs z a w ie z a b ity 15 s ie r p n ia 1831, n ie b y ł a n i g e n e ra łe m , a n i te ż „ z a u s z n i
k ie m w . k s. K o n s ta n te g o ” . O czy szczo n y z z a r z u tó w sz p ie g o s tw a (?) m i a ł o n o d z y s k a ć w o ln o ść . O d p o k u to w a ł z a k o g o in n e g o . B y ł ro d z o n y m b r a t e m a d i u t a n t a c e s a r z e w i- cza, g e n . J e r z e g o F a n s h a v e , k tó r y is to tn ie u ż y w a n y b y ł do c z y n n o śc i ż a n d a r m s k o - - s z p ie g o w s k ic h p r z e d 1830 r., a z a k o ń c z y ł k a r i e r ę ja k o s e n a to r i c z ło n e k R a d y A dm i-:
n is tr a c y j n e j K r ó le s tw a P o ls k ie g o (zm . w 1867 r.) (por. „ P a m ię tn ik i g e n . Ig n a c e g o P r ą d z y ń s k ie g o ” t. I I I , K r a k ó w 1909, s. 173— 175; J . N . N ie m o jo w s k i, „ W s p o m n ie n ia ”, W a r s z a w a 1925, s. 60— 74; g e n . K . K o ła c z k o w s k i, „ W s p o m n ie n ia ” k s. I I I , K ra k ó w 1909, s. 59).
N a k o m e n ta r z z a s łu g iw a łb y ro z d z ia ł p t. „ K s ią d z T e o fil W s z e la k i” (t. I I I , s. 487—
489). T e n e k s - p r o w in c ja ł z a k o n u d o m in ik a n ó w , n ie w ą tp liw ie z a s łu ż y ł n a p o c h w a ły , ja k i m i o b s y p a ł go p a m i ę tn ik a r z z a ś w ią to b liw o ś ć i p o ś w ię c e n ie d la c h o ry c h n a c h o le r ę . J e d n a k p o c z c iw y z a k o n n ik , u le g a ją c h o jn e j p o n o ć n a m o w ie h r. E d w a r d a R a c z y ń sk ie g o , w y g ło s ił w 1824 r . n a iw n ą m o w ę p o c h w a ln ą , od k tó r e j o d ż e g n y w a li się w s z y sc y k s ię ż a — n a p o g rz e b ie b y łe g o m a r s z a łk a n a d w o rn e g o K a z im ie r z a R a c z y ń sk ie g o , ta r g o w ic z a n in a , n i e b e z p o d s ta w p ię tn o w a n e g o za k o n ta k t y z a m b a s a d ą K a ta r z y n y . K r ą ż y ł z ło ś liw y w ie rs z y k G rz y m a ły :
„ D o b ra ły s ię d w a j ła j d a k i P a n R a c z y ń s k i — k s ią d z W sz e la k i O n ż y ł w ś w ie c ie l a d a ja k o A k s ią d z go c h w a lił w s z e la k o ” .
S z k o d a , ż e a u t o r „ Z ie m ia ń s tw a ” n ie z a c z ą ł s p is y w a ć sw y c h w s p o m n ie ń d w a d z ie ś c ia , tr z y d z ie ś c i l a t w c z e ś n ie j. M o że w ó w c z a s w u lg a rn o ś ć i b r u ta ln o ś ć w ie lu je g o s ą d ó w b y ła b y m n ie j g o ło s ło w n a i n ie tr a c ą c n a w a rto ś c i, g łę b ie j, b a r d z ie j p r z e k o n y w a ją c o u d o w o d n io n a . Z a d u ż o s ta n o w c z o p o ła ja n e k , n ie lic u ją c y c h z r a n g ą sp o łe c z n ą i u m y s ło w o ś c ią in t e le k t u a li s ty . B o p rz e c ie ż n ie b y ł z a p rz y s ię ż o n y m w ro g ie m w ie rs z y i p o e tó w sp o z a k r ę g u w ła s n e g o o b o z u lite r a c k ie g o . O p ró c z Z y g m u n ta K r a siń s k ie g o l u b u j e się w „ p io s n e c z k a c h ” W in c e n te g o P o la i p o lsz c z y ź n ie L u c ja n a S ie - m ie ń s k ie g o , „ c e n ię n a r e s z c ie — p is z e — in n y c h d z is ie jsz y c h a u to r ó w z m n ie js z y m l u b w ię k s z y m ta le n te m p is z ą c y c h ” . W a rto r ó w n ie ż o d n o to w a ć s to s u n e k K o ź m ia n a do d a w n e g o p r z y ja c ie la , g en . J a n a K ru k o w ie c k ie g o . N a jp ra w d o p o d o b n ie j n a w ią z a ły się m ię d z y n im i b liż sz e s to s u n k i w loży m a s o ń s k ie j „ Ś w ią ty n ia I z is ” , g d z ie K o ź m ia n b y ł d o ść c z y n n y m c z ło n k ie m . J a k o ś s ię z te g o n ie c h w a li. P o w s z e c h n e p o tę p ie n ie K ru k o w ie c k ie g o , ja k o g e n e ra ln e g o z d r a j c y i w in o w a jc y u p a d k u p o w s ta n ia w y w a rło w p ły w i n a K o ź m ia n a , k tó r y b e z k o m e n ta r z a c y tu j e o g e n e ra le e p it e t k s ." A d a m a C z a r to r y s k ie g o — „ to ł a j d a k ” .
O p ró c z c h a r a k t e r y s t y k i w y b itn y c h o so b isto ś c i, n ie b r a k s y lw e te k p r o s ta c z k ó w . R e la c je z p o w a ż n y c h c z y n n o śc i u rz ę d o w y c h p r z e p l a t a j ą się w p a m ię tn i k u z e p iz o d a m i ż y c ia p o to c z n e g o k o ń c a e p o k i s a r m a c k ie j i p o c z ą tk ó w X I X w . N ie k tó r e o b y c z a jo w e o b r a z k i p r o w in c jo n a ln e s ą j a k b y ż y w c e m zap o ż y c z o n e z ... m ic k ie w ic z o w s k ie g o „ P a n a T a d e u s z a ”, czy C h o d ź k i „ P a m i ę tn ik a k w e s ta r z a ” . O c z y w iśc ie d z ia ł a ł a t u p e w n e g o r o d z a j u k o n g e n ia ln o ś ć . T e p e łn e a u te n ty z m u p o r t r e t y lu d z i z e p o k i d e c y d u ją o n ie p r z e m ija ją c e j w a r to ś c i p a m ię tn ik a . S ą n a k o n ie c d o w o d e m , z ja k ą o s tro ż n o ś c ią p o d c h o d z ić n a le ż y d o w y d a w a n y c h d a w n ie j, w s z e lk ie g o r o d z a j u z re s z tą , d o k u m e n tó w . P a m ię tn i k p is a n y j e s t d o b r ą p o p r a w n ą p o lsz c z y z n ą . N ie s te ty , p o zio m
R E C E N Z J E 755
p ię k n e j m o w y b a r d z o o b n iż a się, g d y a u t o r p o c z y n a c is k a ć g ro m y n a z n ie n a w id z o n y c h poetov,· i p o lity k ó w . S z k o d a , że n ie re p r o d u k o w a n o fa k s y m ile rę k o p is u , k tó r e s ta n o w i e le m e n t p r z y b liż a ją c y in ty m n ie c z y te ln ik a do a u to r a .
M ie c z y s ła w C h o jn a c k i
A u t o u r d ’A le x a n d r e H e rze n . D o c u m e n ts in é d its p u b lié s p a r M a rc V u i l l e u m i e r , M ic h e l A u c o u t u r i e r , S v e n S t e l l i n g - M i c h a u d e t M ic h e l C a d o t, G e n è v e 1973, s. 345.
D a w n o z a p o w ia d a n y , o b s z e rn ie o m ó w io n y p rz e d tr z e m a la t y p rz e z M ic h e la С a - d o t n a ła m a c h c z a s o p is m a „ R e v u e de L i t té r a t u r e C o m p a ré e ” (1970, n r 1, s. 94—97), to m k o r e s p o n d e n c ji A le k s a n d r a H e rc e n a u k a z a ł się n a re s z c ie w G e n e w ie n a k ła d e m
„ S e c tio n d ’H is to ir e d e l a F a c u lté d es L e ttr e s d e G e n è v e ” ja k o to m ó sm y w y d a w a n y c h p rz e z te n ż e w y d z ia ł „ S tu d ió w i D o k u m e n tó w ”.
A r c h iw u m H e r c e n a u leg ło , j a k w ia d o m o , p o je g o ś m ie rc i w 1870 r. c a łk o w ite m u ro z p r o s z e n iu : z n a c z n a część jeg o p a p ie r ó w z n a la z ła się w r ę k u n a js ta r s z e j c ó rk i, N a ta lii, z w a n e j „ T a tą ” , k tó r a n a s tę p n ie w ię k sz o ść p r z e k a z a ła do P ra g i, s k ą d z k o le i w d a r z e r z ą d u c z e c h o sło w a c k ie g o w ró c iła do M o sk w y i o g ło szo n a z o sta ła w to m a c h H e rc e n a i O g a rio w a w y d a w n ic tw a „ L it ie r a t u r n o j e N a s le d s tw o ”. R e s z ta p a p ie r ó w o ra z b ib lio te k a sp o d p ie c z y s y n a H e rc e n a A le k s a n d r a tr a f i ł a do r ą k je g o d z ie s ię c io rg a d z ie c i, zaś m ło d s z a c ó rk a H e rc e n a O lg a, po m ę ż u M o n o d , p rz e k a z a ła n ie k tó r e z b ę d ą c y c h w je j p o s ia d a n iu p a m ią te k ro d z in n y c h do B ib lio th è q u e N a tio n a le , in n e p o z o s ta w iła tr o jg u d ziec io m . F r a g m e n t te j części a r c h iw u m H e rc e n a (ze z b io ró w w n u c z k i H e r c e n a p. A m p h o u x -M o n o d ) o p u b lik o w a ł p rz e d tr z e m a l a t y A le x a n d r e Z v i g u i l s k y ; in n e d o k u m e n ty , m . in . n ie z m ie r n ie in t e r e s u j ą c e ry s u n k i N a ta lii H e rc e n — ż o n y I s k a n d e r a — z l a t p ię ć d z ie s ią ty c h p o s ia d a o b e c n ie jeg o p r a w n u k , z a m ie s z k a ły w W e rs a lu , L e o n a rd R ist. W k o le k c ji te j z n a jd u j e się ta k ż e r y s u n e k m ło d e g o C h o je c k ie g o , z k tó r y m H e rc e n o w ie z a p rz y ja ź n ili się w P a r y ż u , ty m b a r d z ie j d la n a s c e n n y , że z n a m y ty lk o p o r t r e ty C h a rle s -E d m o n d a w w ie k u sę d z iw y m . W ię k szość o m a w ia n y c h g e n e w s k ic h d o k u m e n tó w o d n a la z ła się u p r z y ja c ió łk i trz e c ie j żo n y w n u k a H e r c e n a — M ik o ła ja , s y n a A le k s a n d r a , z m a rłe g o w 1929 r . w L o z a n n ie . O d n ie j to w ła ś n ie n a p o c z ą tk u 1967 r. m a te r ia ły h e rc e n o w s k ie , k o re s p o n d e n c ja i k s ią ż k i w r a z ze z b io r e m f o to g ra fii i k ilk o m a p a m ią tk a m i po H e rc e n ie n a b y ła B i
b lio te k a P u b lic z n a i U n iw e rs y te c k a w G e n e w ie . W te n sp o só b r a z jesz c z e p o w ró c ił I s k a n d e r do S z w a jc a r ii, k tó r e j w o ln y m o b y w a te le m z o s ta ł w 1851 r.
C h a r a k te r to m u g e n e w sk ie g o n a r z u c ił w y d a w c o m sa m m a te r ia ł. P o d z ia ł p a p ie r ó w H e rc e n a m ię d z y s p a d k o b ie rc ó w m ia ł c h a r a k t e r p rz y p a d k o w y , z n a la z ły się w ię c t u m a t e r i a ły b a r d z o ró ż n o ro d n e , z a ró w n o p o d w z g lę d e m z a w a rto ś c i ja k i c h ro n o lo g ii.
O b s z e rn y sz k ic w s tę p n y p ió r a h is to r y k a s z w a jc a rs k ie g o M a rc a V u i l l e u m i e - r a c h a r a k te r y z u j e śro d o w is k o e m ig ra n tó w , w ja k i m o b r a c a ł s ię H e rc e n i jeg o k o r e s p o n d e n c i. A u to r zn a ś w ie tn ie z a ró w n o d z ie je e m ig ra c ji w S z w a jc a r ii j a k i h is to r ię sw e g o k r a j u , to te ż r y s u j e s z e r o k ie tło , n a ja k i m d z ia ła li w y c h o d ź c y ty c h la t, p r e z e n t u je te ż s y lw e tk i a u to r ó w p u b lik o w a n y c h lis tó w do H e rc e n a . Z n a jd z ie m y t u w ię c in t e r e s u j ą c ą s y lw e tk ę T h é o p h ile ’a T h o ré g o , o k tó r y m H e rc e n w y p o w ia d a ł się z a te n c ją w lis ta c h d o p rz y ja c ió ł m o s k ie w s k ic h i k tó r y w y r a z ił s ię n a s tę p u ją c o o H e r c e n ie : „ Z e w s z y s tk ic h b a n itó w w s z y s tk ic h n a ro d ó w n a jb a r d z ie j i n t e l i g e n t n y --- w y d a je m i się H e r c e n ” . O trz y m a liś m y te ż n a d e r w y c z e rp u ją c ą b io g r a fię J a m e s a F a z y , „ p ra w d z iw e g o tw ó rc y w sp ó łc z e s n e j G e n e w y ” , w ło sk ic h z n a jo m y c h I s k a n d a r a itd .
Z a b r a k ło ty lk o w e w s tę p ie o b s z e rn ie js z e j c h a r a k t e r y s t y k i sa m e g o H e rc e n a , j a k ie j ś p r ó b y o k re ś le n ia jeg o m ie js c a w d z ie ja c h ro s y js k ie g o r u c h u re w o lu c y jn e g o
