DIE NATURWISSENSCHAFTEN
Zwölfter Jahrgang. 25. April 1924. Heft 17.
Immanuel Kant
1724— 1924.
G edächtnisrede zur E in w eih u n g d es Grabmals
im A u ftrag d er A lbertus-U niversität un d d er S tadt K ön ig sb erg in P reu ß en am 21. A pril 1924 im Dom zu K ön ig sb erg g eh a lte n von
A d o l f von H arnack .
Z u r E in w eih u n g ' ein es G ra b m a ls sin d w ir zusam m engekom m en. A b er der M ann, dem das G ra b m a l g ilt, le b t u n te r u n s h e u te noch w ie k e in a n d e re r P h ilo so p h , u n d er le b t n ic h t n u r in se in er W isse n s c h a ft f o rt, so n d e rn e r is t bei u n s D eu tsch e n n o c h in a lle n W isse n s c h a fte n lebendig.
Z w ar d e r R u f „ Z u K a n t z u rü c k “ i s t h e u te n ic h t d er einzige. W ir h ö re n d an eb en die L o su n g :
„ tib e r K a n t h in a u s “ , u n d au c h d ie a n d e re : „ H in t e r K a n t z u rü c k “ . A ber „ A n K a n t v o rb e i“ v e r m ag n ie m a n d zu gehen, un d ih n a u s stre ic h e n au s d er le b en d ig e n B ew eg u n g der G e g e n w a rt w ollen n u r d ie e x tre m s te n G ru p p e n von re c h ts u n d lin k s ; aber s ie k ö n n e n es n i c h t ; d e n n K a n t — er un d n u r er — is t das S ch ic k sal d e r d e u tsc h e n W isse n s c h a ft gew orden. D as is t seine G röße!
S ein e G röße — aber w ie e r k lä r t es sich, daß w ir ih n , d e n sc h lic h te n K önigisberger P ro fe ss o r, neben A ris to te le s u n d N ew to n , u n d w ied e ru m n eb e n P la to u n d L eib n iz d o rt ste h en sehen, wo das W e ltg e b äu d e a u f g e r ic h te t is t? I s t es so, w eil die P rin z ip ie n seines D en k e n s u n d se in e r M ethode bis h eu te u n a n g e ta s te t sin d ? O der, w eil er ein e F ü lle n e u e r E in z e le rk e n n tn is s e g ew o n n en h a t, die in den e ise rn e n B e sta n d d e r W isse n s c h a ft ü b e rg e g a n g e n sin d ?
N e in , w eder lassen sich solche E in z e le rk e n n tn is s e a u fz ä h le n , noch sin d die P rin z ip ie n sein es D en k en s u n d se in e r M ethode allg em ein a n e rk a n n t. M an m uß noch w e ite r g eh e n : N ic h t n u r is t h ie r f a s t alles in d e r S chw ebe geblieben, so n d e rn d ie ser u m fa sse n d e u n d g ew a ltig e G e is t s ta n d doch u n te r sehr b e s tim m te n S c h ra n k e n : M it se in e r Zeit- sah er alles G egebene als e in R u h e n d e s un d S ta r re s an, g le ich sam im E u k lid isc h e n R a u m ; das F lie ß e n d e d er D in g e, ja das L eben selbst, e rfa ß te er k a u m ; bis zu den „ M ü tte r n “ is t e r n ic h t h e ra b g e stie g e n , u n d d e r E n tw ic k lu n g sg e d a n k e is t bei ihm noch in den A n fä n g e n . 'S ta rr u n d a b s tra k t w a re n au ch seine P sychologie u n d Ä sth e tik . S ein e F ä h ig k e it, au s d er G esc h ic h te f ü r d ie W e lta n s c h a u u n g zu le rn e n , w a r b e g re n z t; d ie R e li
gion als U rp h ä n o m e n blieb ihm versch lo ssen , u n d se in e U n te rs c h e id u n g d er re in e n u n d d er p r a k tis c h e n V e r n u n ft k a n n n u r ein v o rlä u fig e s m eth o d isc h es P rin z ip sein, n ic h t aber das le tz te W o rt der E rk e n n tn is .
U n d dennoch, dennoch b le ib t alles G esa g te in K r a f t. K a n t is t d er g e w a ltig e P h ilo so p h , d er wie ein S c h ild h a lte r am G ebäude d e r W e lte rk e n n tn is s te h t, u n d m it dem sich kein N ac h g eb o ren e r an B e d e u tu n g u n d W irk u n g zu m essen verm ag.
A n se in e r w isse n sc h a ftlic h e n P e rsö n lic h k e it un d an seinem W e rk e m uß sic h das e rw e ise n ; bezeugen aber m uß es d ie G esc h ic h te d e r W isse n s c h a ft, w ie sie sich n ach ih m u n d d u rc h ih n g e s ta lte t h a t.
I.
K a n ts w isse n sc h a ftlic h e P e rs ö n lic h k e it — ih re E ig e n a r t lie g t in d er im p o n ie re n d e n G esch lo ssen h e it: D em e in h e itlic h e n W e ltg a n ze n , w ie es als G e g e n sta n d d e r E rlk e n n tn is gegeben ist, t r i t t h ie r ein Ic h , ein e F o rs c h e rp e rs ö n lic h k e it, g eg e n ü b er, d ie se lb st e in e G rö ß e u n d E in h e it i s t — e in e G röße d u rc h die u n p e rsö n lic h e S a c h lic h k e it, m it d er sie die A u fg a b e e r f a ß t u n d d u rc h d r in g t, fe r n e r d u rc h die herbe S elb stz u c h t, m it d er sie sie b eh a n d e lt, u n d so d a n n d u r c h d ie ü b erp e rsö n lich e W ü rd e , in d e r sie sich ih r gew achsen fü h lt. E s h a t, sow eit u n se re K e n n tn is d er G eschichte re ic h t, neben A risto te le s un d Iv a n t k e in e n D r i tte n gegeben, d e r sich u n d sein L eben so a u s
schließlich m it d er A u fg a b e der E r k e n n tn is id e n tif iz ie r t h a t. D ie W irk lic h k e it un d 1 die W a h r h e it zu e rfo rsc h e n u n d zu erw eisen — d a s w ar se in e e in z ig e P a ssio n , u n d so d a r f m an ih n dem B e ttle r von A ssisi g eg e n ü b er, d e r ganz in dem D ie n s t der R e lig io n a u fg in g , d e n F ra n z is k u s d e r E rk e n n tn is n en n e n , d en n sein ganzes Leben is t in d e r H in g a b e f ü r d ie W issen sch a ft a u fg e g an g eu .
N w . 1924
42
314 v. Harnack: Immanuel Kant.
I Die Natur- I W issenschaftenD azu k o m m t sein in die T ie fe n b o h re n d e r, vor k e in e r S c h w ie rig k e it zu rü d k so h e u en d e r, r a s t loser F le iß . Gewiß — d e r F le iß is t dem G en ie z w a n g slä u fig ; d en n „es tr a c h te t n ic h t n ach seinem G lück, so n d e rn n a c h se in e m W e rk “ . A b er eben d esh alb i s t d as G en ie d er F le iß , je n e r F leiß ^ f ü r den d er R h y th m u s d er g e is tig e n A rb e it in e in e r f re iw illig a u fe rle g te n A skese d e r R h y th m u s des L ebens s e lb s t is t.
A ber w ie unvollk o m m en i s t K a n ts w isse n sc h a ftlic h e P e rs ö n lic h k e it n och u m sc h rieb e n , w enn m an n ie h t d en F in g e r au c h d a r a u f le g t, daß je d e r F e d e r s tr ic h se in e r A rb e it d er T o ta litä t des E r k e n n b a re n gegolten h a t. B loße G e le h rsa m k e it, u n d s e i sie a u c h „zy k lo p isch “, le h n te er ab. S te ts is t er in seinem F o rsc h e n bei d en e rs te n u n d le tz te n D in g e n , u n d seine (w issenschaftliche L e id e n s c h a ft g ilt n u r ih n e n . E b e n deshalb v erm o c h te er d ie P ro b le m e in eine T ie fe zu f ü h re n u n d a u f e in e H ö h e zu heben, w ie n ie m a n d vor ih m , u n d eben deshalb s tu d i e r te er a lle Z w eige u n d E inzel- ta tsa o h e n d er P h ilo so p h ie u n d N a tu rw is s e n s c h a ft, um ü b er sie h in a u s zum G anzen v o rz u d rin g e n . S e in G e n iu s s p ra c h ih m h eim lic h s te ts d a s W o rt z u : „ E h es sich r ü n d e t in e in e n K re is, i s t k ein W issen v o rhanden.; so la n g e n ic h t e in e r alles w eiß, is t die W e lt n ic h t v e rs ta n d e n .“
E n d lic h — w ie er g e le h r t h a t, daß W e rt u n d W ü rd e je d e r e r n s te n U n te rs u c h u n g in ih r selbst lieg en , u n d n ic h t in ih r e n E rg e b n isse n , so e rs c h e in t au c h d ie se r w a h r h a f tig e F o rs c h e r se lb st in e in e r s ittlic h e n G röße u n d W ü rd e , die u n s im T ie fs te n e r g r e if t. E s is t aber n ic h t d ie G röße und W ü rd e des M y stik ers, d e r in d e r E k sta se m it dem A ll-E im en .zusam m enschm ilzt, so n d e rn es is t d ie W ü rd e d er s ittlic h e n F re ih e it, m it der er sich jed w ed em O b jek te u n d dem S ch ic k sal selbst g e g e n ü b e rs te llt, u n d es is t zu g leic h d ie W ü rd e d e r E h r f u r c h t, in d er er sich v o r dem w a h r h a f t G roßen b eu g t. E r w eiß sich, d. h. sein w a h re s Ic h , als d ie alles S in n lic h e h in te r s ic h lassende, ü b e r
in d iv id u e lle u n d ü b e rp e rsö n lic h e M e n s c h e n v e rn u n ft — das i s t seine F r e ih e it, u n d er s te h t m it tie f s te r B e w u n d e ru n g v o r dem b e s tir n te n H im m e l u n d dem m o ra lisc h e n G esetz — das is t seine in R e lig io n ü b e rg e h e n d e E h r f u r c h t. A b er die E h r f u r c h t d o r t u n d h ie r is t ih m n ic h t g le ic h w e rtig ; d e n n in der le tz te re n weiß er sich f r e i u n d u n a b h ä n g ig v o n dem M e ch a n ism u s d e r g an z en N a tu r un d e rk e n n t sic h als B ü rg e r e in e r zw eiten , aber der e ig e n tlic h e n W e lt, in d er ein von d e r S in n e n w e lt u n a b h ä n g ig e s L eben h e r r s c h t.
D as, v e re h rte F e stv e rs a m m lu n g , sin d d ie G ru n d z ü g e d e r w isse n sc h a ftlic h e n P e rs ö n lic h k e it K a n ts , diese S a c h lic h k e it, d ie se r E r n s t, d ie ser F leiß , d ieser a u f das G anze g e r ic h te te F o rs c h u n g s tr ie b u n d diese s ittlic h e W ü rd e . N eh m e n S ie se in en ganz e ig e n a rtig e n .Stil h in z u , diese B ew eg
lic h k e it dm A b s tra k te s te n u n d diese glän zen d e T ro c k e n h e it. D a s alles (bezeichnet d ie K r a f t , die er f ü r se in L eb e n sw erk e in g e se tz t h a t. N ac h d er K r a f t aber b e s tim m t sich in e rs te r L in ie d ie G röße u n d B e d e u tu n g ein es M annes.
I I .
K a n ts W e rk — in dem L eb en sw erk eines je d e n D e n k e rs h a n d e lt es sich ste ts um Z iel und R ic h tu n g u n d sodann e r s t u m das M aß des E rr e ic h te n . J e n e s is t noch w ic h tig e r als d ie se s; d en n d ie L e is tu n g a u c h des g rö ß te n D e n k e rs b le ib t S tü ck w erk . F e r n e r au c h d er G e n iu s g e h ö rt se in e r Z e it u n d sein em S ta a te an , aber zu g le ic h is t se in W irk e n zeitlo s. A n K a n t k a n n m an d a s l e r n e n : S e in e P h ilo so p h ie is t sc h le c h te rd in g s n u r im a c h tz e h n te n J a h r h u n d e r t u n d k a u m an d ersw o als in P re u ß e n d e n k b a r, u n d sie e rh e b t sich doch hoch ü b e r ih r Z e ita lte r in s Z eitlose. D e n n w as b e d e u te t sie? I n e r s te r L in ie die g rö ß te R e in ig u n g und A u f k l ä r u n g ,d ie in d er n e u e re n G esc h ic h te des D en k en s e rle b t w o rd e n ist. K a n t fa n d e in g a n z lockeres p h ilo so p h isch e s D en k e n vor, ja es w a r sc h lim m er d a m it gew orden, sow ohl bei den V e r tr e te rn des a lte n k ir c h lic h e n D ogm ensystem s als au ch in der m aßgebenden W o lffsc h e n S ch u le. D o rt w ie h ie r h e rrs c h te ein e in te lle k tu e lle L a x h e it u n d in der p ra k tis c h e n P h ilo so p h ie e in e n ie d e re u n d u m w a h rh a ftig e T eleologie, d azu ein e se ic h te , im T ie fs te n u n m o ra lisc h e M oral. D an e b en d r o h te n von S c h o ttla n d h e r d e r S k e p tiz ism u s, von F ra n k r e ic h ein p o s itiv is tis c h e r M a te ria lism u s . D a b eg a n n K a n t sein W e rk des N ie d e rre iß e n s u n d A u fb a u en s.
W as g e h ö rt dazu, um etw as zu w issen, w as is t re in e E rk e n n tn is ? — D as w a r sein e e rs te F rage.
K a n n u n d w ie k a n n die Ü b erzeu g u n g vom ü b e rn a tü rlic h e n s ittlic h e n C h a ra k te r des M en schen b e h a u p te t un d g e r e c h tf e r tig t w erd en ? — D as w ar se in e zw eite F ra g e .
I n d e n A n tw o rte n a u f diese beid en F ra g e n — d ie zw eite w a r ih m n och w ic h tig e r als die e rs te — lie g t s e in ganzes W e rk beschlossen.
W as die e rs te F r a g e b e t r i f f t , so le is te te e r e in D re ifa c h e s : E r d e c k te allem v o ran d ie L a x h e it
u n d das U n g e n ü g e n d e des b ish e rig e n D en k en s ü b e r die e rste n u n d le tz te n D in g e a u f, er z e rstö rte
H*»ft 17. 1
25 4^924J
v. Harnack: Immanuel Kant. 315
die „B ew eise“ des Do gm em system s der K ir c h e u n d der h e rrs c h e n d e n V ulgärphil'osophie, u n d er v e rb a n n te die g esam te M e tap h y sik aus dem B e re ic h des th e o re tis c h e n E rk e n n e n s .
S o d an n , er 'b eg rü n d ete als p h ilo so p h ia p rim a ein e neue E rk e n n tn is th e o rie und w ies nach, w elche B e d e u tu n g dem S u b je k t im E rk e n n tn is p ro z e ß zukom m t.
E n d lic h , er sc h u f u n d s ic h e rte den B e g riff d er exak ten re in e n E rk e n n tn is in bezug a u f alles, w as in R a u m u n d Z e it e rsc h e in t.
Ü ber das alles zu sprechen is t h ie r n ic h t der O rt. A ber m an sa g t n ic h t zu viel, w enn m an b e h a u p te t, daß e r s t se it K a n t d er B e g r if f u n d die M ethode r e in e r E rk e n n tn is w irk lic h sicher- g e ste llt ist, u n d daß a n d re rs e its e r s t e r den A n te il des S u b je k ts am E rk e n n tn is p ro z e ß u n d an der F e s ts te llu n g des E rs c h e in e n d e n u n d des W irk lic h e n e n td e c k t h a t. Z w ar, w as w ar n ic h t alles von S o k ra te s bis C a rte s iu s geschehen, u m die E r k e n n tn is ü ber d ie n aiv e O b je k tiv itä t h in a u s z u f ü h r e n ! W elche g roßen un d h e rrlic h e n D in g e w a re n vom d en k e n d en S u b je k t a u sg esa g t w o rd e n ! A ber das E in fa c h s te u n d G ru n d le g e n d e w ar tro tz d ie ser H o c h flü g e v o r Iv a n t n ic h t oder doch n ic h t re in e r k a n n t w o rd e n — daß n äm lic h d a s erk e n n e n d e S u b je k t g e n a u so etw a s is t wie die G eg e n stä n d e au ß e rh alb . A lso is t sc h le c h th in je d e E r k e n n tn is ebenso ein e F u n k tio n der N a tu r des E rk e n n e n d e n w ie d er N a tu r des E rk a n n te n . S ow ohl die E n td e c k u n g der sp ezifisch en S in n e se n e rg ie als auch d e r e r k e n n tn is th e o re tis c h e Id e a lism u s w a re n h ie r g e g e b e n : N u r dadurch,, daß w ir die G ese tz m äß ig k e it e in e r E rs c h e in u n g fe sts te lle n , is t sie u n s w irk lic h . N u r so w e it P ro b le m e m a th e m a tisc h -q u a n tit a ti v (behandelt w erd en k ö n n en , w erd en sie ex a k t e rfa ß t. A ber alles liie r b e z ie h t sich a u f die E rs c h e in u n g .
E b en d e sh alb le h n te K a n t n u n aber den G ed an k en g ru n d s ä tz lic h ab, es k önne eine E rfa s s u n g des W irk lic h e n , also ein e W e lta n sc h a u u n g , allein a u f d em G ru n d e d er ex a k te n W is s e n s c h a ft ge
w onnen w erden. H ie r se tz te se in e zw eite große U n te rsu c h u n g e in : F ü h r t die e x a k te W isse n s c h a ft n u r bis z u r g esetz m äß ig en E rs c h e in u n g d e r D in g e un d v e rm a g n ic h t in sie e in z u d rin g e n , so em p
f in d e t sich doch d er M ensch selbst m it u rs p rü n g lic h e r S ic h e rh e it als e in W irk lic h e s, u n d indem er in sich se lb st das W a lte n des m o ra lisc h e n G esetzes u n d zu g leic h seine F r e ih e i t w ahrnim m t., e r ö f fn e t sich ih m d ie n eu e W e lt d e r p ra k tis c h e n V e r n u n f t m it ih r e r W irk lic h k e it u n d ih rem R e ic h tu m .
W elch ein u n g e h e u re r Ü bergang! D er e th is c h e Id e a lism u s w ird an den e rk e n n tn is th e o re ti
schen a n g e k n ü p ft, ein e re in e u n d ein e p r a k tis c h e V e r n u n f t w erd en u n te rs c h ie d e n — d o r t d ie th e o re tisc h e E rk e n n tn is , h ie r die s ittlic h b e d in g te Ü b erze u g u n g — , zwei W e lte n w e rd e n s ta tu ie rt, u n d ein G esetz, ein h eilig e s S ollen, s tr a h l t m it d er F r e ih e i t als d er E rk e n n tn is g ru n d u n d zugleich als das W esen des u n v e r h ü llt W irk lic h e n au f!
V e re h rte F e stv e rs a m m lu n g ! W ie m an auch ü b er diese Ü b erg än g e u n d d ie se S p e k u la tio n e n u r te ile n m ag u>nd ob m an B e d en k e n tr ä g t, G esetz u n d P f li c h t an die S te lle von ew igen G ü te rn zu setzen — kein Z w eifel k a n n doch d a rü b e r (bestehen, daß am E n d e des achtzehnten. J a h r h u n d e r t s diese S ätz e K a n ts den g ro ß en F o r t s c h r i t t d er W is s e n s c h a ft u n d d er sittlic h e n K u ltu r b e d e u te te n . U n d au c h das i s t u n z w e ife lh a ft, daß K a n ts M oral- u n d F r e ih e its b e g r if f in ih re m G eg en satz zu allem bloß R e la tiv e n u n d zu allem N ie d rig -E u d ä m o n istisC h e n ein e E h r f u r c h t g e b ie te n d e W ü rd e a u s
s tra h le n u n d e in e n u n v e rg ä n g lic h e n K ern, in sich tra g e n . E r i n n e r n w ir u n s n u r des S atz es:
„D as m o ralisch e G esetz in m ir f ä n g t von m e in em u n s ic h tb a re n S ein , m e in er P e rs ö n lic h k e it, an un d ste llt m ich in e in e r W e lt d ar, die w a h re U n e n d lic h k e it h a t, u n d m it w elcher ich m ich n ic h t wie m it der S in n e n w e lt, in bloß z u fä llig e r, so n d e rn in allg e m e in e r u n d n o tw e n d ig e r V e rk n ü p fu n g e rk e n n e “ , o d er des a n d e re n : „ E s ist ü b e ra ll n ic h ts in d er W elt, ja ü b e rh a u p t au c h au ß e r d erse lb en zu d e n k e n m öglich, w as ohne E in s c h rä n k u n g f ü r g u t k ö n n te gehalten, w erd e n , als a lle in e in g u te r W ille“ , oder des d r itte n : „M an k a n n z u r F r e ih e i t n ic h t re ife n , w enn m an n ic h t zuvor in F r e ih e it gesetzt w orden is t.“
Vorn S itte n g e s e tz u n d vom F re ih e its g e d a n k e n aus gew ann u n d r e c h tf e r tig te K a n t den ü b e r
sin n lic h e n C h a ra k te r des M enschen u n d d ra n g v o n h ie r aus zu je n e r W irk lic h k e it vor, d ie allein ih m die w a h re ist. A ber d a rü b e r h in a u s h a u te er a u f d ie ser G ru n d la g e ein G eb ä u d e au f, in w el
chem m it der Id ee eines R e ic h es der G e is te r au di die Id e e n von G o tt u n d der U n ste rb lic h k e it,
also die G ru n d id e e n d er v era b sch ie d eten M e ta p h v sik , w ied e r ih re S te lle fa n d e n . U n te r A n le h n u n g
an die F o rm e ln der c h ris tlic h e n Ü b e rlie fe ru n g is t das geschehen. E rg r e ife n d e W o rte w a h re r B e
g e is te ru n g f in d e t d er so n st so n ü c h te rn e M a n n h ie r ; doch la u te n sie u rs p rü n g lic h e r u n d ü b e r
zeugend©!’, w enn e r von d e r M o ral u n d F re ilie it sp ric h t, als w enn er von G o tt in c h ris tlic h e r
S p ra ch e re d e t. D en n o ch sin d d ie im U n re c h t, w elche keine B rü c k e zw ischen K a n ts A u to n o m ie des
M o ralisch e n u n d dem jü d is c h -c h ris tlic h e n G o tte s b e g riff zu se h e n verm ögen. I n d er A b so lu th e it des M o ralisch e n u n d in se in er F a s s u n g als W eltprim zip ist sie gegeben.
I I I .
D ie W irk u n g e n , v e r e h rte F e stv e rs a m m lu n g , die von d ie ser P h ilo so p h ie a u sg eg a n g en sind, w aren u n e rm e ß lic h ;u:nd sin d es noch. S ie s in d d eshalb so groß, w eil sie als in d ir e k te ebenso be
d e u te n d 1 w a re n w ie als d ire k te . J e d e r g ro ß e u n d desh alb 'bescheidene D e n k e r h o f f t mit, K a n t, daß
„d a s, w as er i.n a n d e re n e r re g t, w e rtv o lle r se in w ird als das, w as e r se lb s t g eb en Ikann“ . E r sie h t v o rau s, daß d ie G ed a n k en , die er i n a n d e re n e n tb in d e t, e in e n n eu e n R e ic h tu m h e r a u ff ü h re n w e r
den. B ei d e r P h ilo s o p h ie K a n ts t r i f f t dies in h ö h e re m G ra d e zu als bei irg e n d e in e r a n d e re n d er N euzeit. A ber bevor w ir dem n a c h g e h e n , i s t die d ire k te W irk u n g se in e r P h ilo so p h ie in s A uge zu f a s s e n :
W e n n m an sa g t, die K a n ts c lie P h ilo so p h ie habe a u f d ie Z eitg en o ssen w ie e in S ta h lb a d oder w ie e in J u n g b r u n n e n g e w irk t, so s a g t m a n n och v ie l zu weniig. E in e n n e u e n S c h ö p fu n g sta g der E r k e n n tn is u n d ein e h ö h e re S tu fe des B e g riff s „M en sch se in “ e rle b te n d ie b e s te n u n te r ih n e n . I n t ie f s te r E r s c h ü tte r u n g o der m it G e n u g tu u n g sah en d ie e in e n d a s a l t e k ir c h lic h e D o g m en system , d ie a n d e re n das G ebäude ih r e r r a tio n a lis tis c h e n S o h e in w isse n sc h a ft zu sam m en b rec h en . A ber a u f den T rü m m e rn erh o b sich f ü r sie d er h o h e Dom , d e n der K ö n ig sb e rg isc h e W eltw eise e r r ic h te t h a tte , un d sie e ilte n ihm zu. W ie n eu e G eschenke b e g rü ß te n sie d ie aus dem G e iste w ieder- gdborenen u n d d u rc h eine T a t d er F r e ih e i t zu b ejah e n d en a lte n Id ea le. So h a t es e in S c h ille r e m p fu n d e n u n d so z a h lre ic h e d er b e ste n M ä n n e r m it ih m . M an d a r f n o ch m e h r sa g e n : W ir h ä tte n d en S c h ille r ü b e r h a u p t n ic h t, den w ir lieb en u n d v ere h re n , h ä t t e n ic h t K a n t ih n 'b eg e iste rt, u n d n a h e z u in je d e m d e r G ro ß en , d ie d a m a ls e in n eu e s D e u ts c h la n d h e r a u f g e f ü h r t haben, le b te etw as v o n dem G e is te K a n ts .
W a s a n d e r a lte n A u fk lä ru n g , ih r e r W e lta n sc h a u u n g , i h r e r E th ik u n d ih r e r Ä s th e tik m a tt u n d u n b e frie d ig e n d w a r, das> alles sc h ien n u n b e s e itig t; w as an ih r w a h r u n d 'befreiend w ar, das e rsc h ie n g e r e c h t f e r t i g t : D ie W is s e n s c h a ft e m p fin g S c h ä rfe u n d S ic h e rh e it und sah sich n u n e r s t als re in e W isse n s c h a ft b e g r ü n d e t; d ie M o ral e r h ie lt M a rk in die K n o ch e n , u n d d ie W ü rd e des M en sch en , d e r als F r e ie r das S itten,gesetz b e ja h t, e rh ö h ih n h och ü ber die S in n e n w e lt un d hoch ü b e r alle T riu m p h e u n d N ie d e rla g e n , die e r d o r t e r f ä h r t:
A ber f lü c h te t a u s d e r S in n e S c h ra n k e n I n die F r e ih e it d e r G edanken,
U n d d ie F u rc h te r s c h e in u n g is t e n tflo h n , U n d d e r ew ’ge A b g ru n d w ird sich f ü lle n ; N e h m t d ie G o tth e it a u f in e u re n W illen , U nd' sie s te ig t von ih re m W e lte n th rö n . D es G esetzes s tre n g e F esse l b in d e t N u r den 'S k la v en sin n , d er es v e rs c h m ä h t;
M it d es M enschen W id e rs ta n d v e rsc h w in d e t A u ch des G o tte s M a je stä t.
D as is t iS chiller, aber es is t K a n t.
•Selbst T heologen b e id e r c h r is tlic h e r K o n fe ssio n e n b e g e is te rte n sich an d ie se n G ed a n k e n so seh r, daß s ie das T re n n e n d e ü b e rsa h e n — d as w a r n u r m öglich, w eil n ach der la n g e n Z e it d er D u m p fh e it u n d n a c h d e r m o ra lisc h e n u n d re lig iö se n L a x h e it d as A b so lu te m it seinem E rn s te sie w ie d e r e rfa ß te . D as G esch lech t, w elches 1813 au s den H ö rs ä le n zu den F a h n e n e ilte , w ar vom G eiste K a n ts e r g r iffe n . O hne d ie se n G e is t w ä re n alle p a trio tis c h e n A n stre n g u n g e n , v e rg e b lic h gew esen. A u f den S ie g e sfa h n e n des F re ih e its k r ie g e s s te h t in u n a u slö sc h lic h e n Z ü g en auch d e r N a m e K a n ts .
N u n sin d w ir m eh r als h u n d e r t J a h r e von je n e r Z e it e n t f e r n t ; aber w ie m ä c h tig h a t K a n t u n te r u n s fo rtg e w ir k t, f o rtg e w ir k t a u f allen L in ie n d er E in z e lw isse n sc h a fte n — w as h a t ein Jo h a n n e s M ü lle r, d e r P hy sio lo g e, w as ein H elm h o l tz i h n zu v e rd a n k e n ! — , f o rtg e w ir k t aber noch stä rk e r d u r c h d ie n e u e n p h ilo so p h isch e n 'S p e k u latio n en , die sein S y stem h e r v o rg e ru fe n h a t, sow ie d u rc h d ie K a n tw is s e n s c h a ft, d ie e in b e so n d erer Z w eig d e r P h ilo so p h ie g ew orden ist,
„ W en n die K ö n ig e b a u ’n, h ab e n die K ä r rn e r zu t u n “ , h e iß t es in ein em b e rü h m te n D istic h o n a u f K a n t. A b er dieses W o rt w ird d e r g ro ß en W irk u n g des M an n es n ic h t g e re c h t: d ie se r KönLg h a t n ic h t n u r K ä r r n e r b e s c h ä ftig t, so n d e rn auch K önige e rw ec k t. W ie e in s t von S o k ra te s ein
316
v .Harnack: Immanuel Kant. [
D ie N a tu r -Lw issensciiafteji
Heft 17. 1
25. 4. 1924)
v. Harnack: Immanuel Kant. 317
P la to un d A risto te le s , e in Z eno u n d A ris tip p au sg e g a n g e n s in d u n d ih re g ro ß en S ch u le n b e g rü n d e t h aben, so is t K a n t d e r M e iste r g ew orden f ü r F ic h te , f ü r S ch e llin g , f ü r H eg e l, f ü r S c h o p e n h a u e r und a n d e re P h ilo so p h e n d e r N eu z eit. I h r e S ystem e ste h e n sich z. T . sc h ro ff, z. T. fre m d g eg e n ü b e r ; p r ü f t m an sie je d o ch a u f ih r e le tz te n G ru n d la g e n , so sin d sie alle in K a n t v erb u n d e n . I h r e U rh e b e r w aren, d er Ü b erze u g u n g , d aß m a n bei K a n t b e g in n e n m üsse, aber n ic h t b ei ih m ste h en bleiben d ü r f e ; v ie lm e h r g e lte es, die S ch eid ew an d zw ischen der re in e n u n d d e r p ra k tisc h e n V e r n u n f t zu d u rc h b re c h e n un d dairch S p e k u la tio n e in e h ö h e re E in h e it zu g ew in n e n oder doch die G ren zw an d a u f e in e an d e re L in ie zu setzen.
S chon diese g ro ß en n a c h k a n tis e h e n P h ilo so p h e n w u rd e n z. T. d u rc h eine v ersc h ied e n e A u s
le g u n g d e r G ed a n k en des M e iste rs a u f ih r e n eu e n S p e k u la tio n e n g e f ü h r t. D as is t n ic h t a u ffa lle n d , sa g t doch K a n t selbst, „daß es n ic h ts U n g ew ö h n lic h es sei, d u r c h d ie V e r g le ic h u n g d e r G ed a n k en , w elche ein V e rfa s s e r ü b e r se in e n G e g e n sta n d ä u ß e rt, ih n so g ar besser zu v e rste h e n , als er sich se lb st v e rs ta n d “ . D as h a t sic h an ih m in u n g e a h n te r W eise e r f ü l l t ; doch h ab e n ih n u n m ö g lich alle se in e A u sle g er „ b e sse r“ v e rsta n d e n .
W ir h a b e n h e u te in der K an t-A u sleg u n g - n ic h t w en ig e r als v ie r g roße S c h u le n zu u n te rsc h e id e n . D ie e rs te n ä h e r t s ic h in ih re m V e r s tä n d n is d e r H egel-iS ohellingschen u n d v e r s te h t K a n t im S in n e e in e r id e a listisc h e n M etap h y sik . D ie zw eite g la u b t m it K a n t zu ein e m n e u e n k o n se q u e n te n R a tio n a lism u s Vordringen zu k ö n n en . D ie d r i t t e s ie h t in d e r ex a k te n W issen sch a ft, w ie sie K a n t be
g rü n d e t h a t, se in e e ig e n tlic h e L e h re u n d e r k e n n t in se in e r P h ilo so p h ie d e r p ra k tis c h e n V e r n u n f t n u r e in m e h r o d er w en ig e r v e rh ü llte s „A ls ob“ , zu g leic h aber e in e p ra g m a tis c h e N o tw e n d ig k e it, w elche das r ä ts e lh a fte L eben a u fe rle g t. D ie v ie rte e n d lic h b le ib t k lä re n d u n d v e rtie fe n d , bei K a n ts K ritiz is m u s ste h e n , an w ic h tig e n P u n k te n von F ic h te b e s tim m t u n d z u r F e s ts te llu n g e in e r e in d e u tig e n V e r n u n f t stre b e n d .
W ir h ab e n es an dem h e u tig e n F e s tta g e n ic h t m it diesem S t r e i t d er A u sle g er zu t u n ; aber e r is t an sich ein B ew eis n ic h t n u r f ü r d ie U n iv e r s a litä t u n d d ie T ie fe der K a n ts c h e n G edanken, so n d e rn in noch hö h erem G ra d e f ü r die A n zie h u n g s- u n d T rie b k r ä f te d e r w isse n sc h a ftlic h e n P e r sö n lich k e it K a n ts . W e r ih m nah eg ek o m m en ist, d e r w ill von ih m n ic h t lassen!
V e r e h r te F e stv e rs a m m lu n g ! W ie im m er sich d a s S ch ic k sal d e r P h ilo so p h ie K a n ts in den kom m enden Z e ite n g e s ta lte n m ag, ob se in e g ro ß e n R iv a le n T h o m a s v o n A q u in o o d er S p inoza oder L e ib n itz o der H u m e oder H e r b e r t S p en zer oder w er es sei, d a u e rn d m it ih m u m den Sieg rin g e n w erd en , ob ein e n eu e P h ilo so p h ie m it e in e r re ic h e re n u n d tie f e re n E rf a s s u n g des W irk lich en un d e in e r n e u e n E r k e n n tn is u n d L e b e n sth e o rie sic h d u rc h se tz e n w ird — in d er H a u p t
sache h a t die G e sc h ic h te ih r e n S p ru c h ü b e r K a n t b e re its g e f ä llt: F ü r alle Z e ite n b le ib t er d er P h ilo so p h d e r ex a k te n W isse n s c h a ft, dessen L e h re s te ts ein en A u s g a n g s p u n k t d e r re in e n E r k e n n t
n is b ild e n w ird', u n d f ü r alle Z e ite n b le ib t e r der P h ilo so p h d e r ab so lu te n M oral. Z w ar w ird d er S tr e it d a r ü b e r w a h rsc h e in lic h n ie m a ls a u fh ö re n , ob d ie M o ral in d ie M e tap h y sik g e h ö rt, aber das is t sic h er, daß sie in die M e ta h is to rie g e h ö rt, das h e iß t, daß sie in u n d m it d e r R e lig io n das große P r in z ip d e r M e n sc h h e itsg e sc h ic h te is t u n d bleibt. D ie M e n sc h h e it w ird in das C haos zu- rü d k g ew o rfe n w erd en , w enn m an sie a u f lö s t o der m iß a c h te t! U n d so r u f t u n s K a n t h e u te , in d ieser schw ersten. Z e it des V a te rla n d s, au s se in e r G r a b s tä tte zu : L a ß t m ich n ic h t v erg e b lich g eleb t haben, la ß t d a s G u te e u re K r a f t u n d G e s ittu n g u n d ed len F rie d en , e u e r Z iel s e in ; d ie n t m it e isern em P f lic h tg e f ü h l dem V a te rla n d . F a s t h a b t ih r es schon v e r le r n t von in n e n h e ra u s zu leben, g eb len d e t d u r c h die E rfo lg e d er E rs c h e in u n g s w is s e n s c h a ft u n d T e c h n ik ; k e h r t in F r e ih e i t zu eu re m E rb g u t, d'en a lte n Id e a le n u n d K r ä f te n , z u rü c k !
U n d aus d en R e ih e n der F re ih e its k ä m p fe r u n d D ic h te r , d ie K a n t e in s t b e g e is te rt u n d g e s tä h lt h a t, h ö re n w ir d ie M a h n u n g : „ H a l t e t den, S to lz fe s t im H e rz e n , den I h r d em U n g lü c k sc h u ld ig seid! S c h a u e t a u f das eine, w as k ü n f tig w e rd e n soll, ta p f e r u n d u n v e r r ü c k t h in ! V e rg e ss e t n ic h t, w as I h r E u re m N am e n , E u re n Z eitg en o ssen , E u r e n E n k e ln s c h u ld ig seid! K ö n n t I h r ih n e n kein fre ie s L a n d ü b erg eb en , o! so ü b e rg e b t ih n e n d ie L e h re , d ie B eispiele, die h e ilig e n O pfer, w o d u rc h ih re B r u s t zum H e ld e n tu m e n tfla m m t w erd e n k a n n ! W as v e rg a n g e n u n d geschehen ist, w e rfe t es r u h ig in den w eiten Schoß d e r ew igen N o tw e n d ig k e it u n d s e h t a u f das jü n g e re G e
s c h le c h t; e rz ie h t u n d ’ r ic h t e t es, daß M ä n n e r aus ih m w e rd e n !“ A ber au c h die an d e re M a h n u n g h ö ren w ir an dem G e d ä c h tn is ta g e K a n ts u n d an s e in e r G ra b s tä tte : „ D e r M e n sch h e it W ü rd e is t in E u r e H a n d g eg e b en ; b e w a h re t sie !“
N w . 1924.
43
318 v. Kries: Kants Lehre von Zeit uud Raum in ihrer Beziehung zur mod. Phvsik. f Die Natur- Lwissenschaften
Kants Lehre von Zeit und Raum in ihrer Beziehung zur modernen Physik1).
Von -J. von K ries, F reiburg i. B.
D ie W isse n s c h a fts g e sc h ic h te a lle r L ä n d e r und Z e ite n b ie te t kein en F a ll, in dem alle T eile, alle A rte n m e n sch lich e r E r k e n n t n isb e stre b u n g e n d u rc h die G e d a n k e n a rb e it eines M an n es so m ä c h tig e A n- trie b e , so tie f g re ife n d e U m w a n d lu n g e n e r f a h r e n h ä tte n , w ie u n s dies e n t g e g e n tr itt, w en n w ir die A u sw irk u n g e n d e r K a n ts c h e n P h ilo so p h ie ü b e r b licken. D en G ru n d so g e w a ltig e r E rfo lg e haben w ir in e r s te r L in ie n a tü rlic h in dem g e istig e n W esen d e s g ro ß en P h ilo so p h e n zu such en , das z e r
g lie d e rn d e n S c h a r f s in n u n d die K r a f t fre i a u f b a u e n d e n D en k en s in gleich e r s ta u n lic h e r H ö h e v e r ein iigt ze ig t. E rm ö g lic h t w ird aber ein e so s ta rk e u n d a u s g e b re ite te W irk u n g doch auch d u rc h d ie ganze N a tu r und B e d e u tu n g eben dessen, w as w ir P h ilo so p h ie n en n e n . W in d e lb a n d h a t sie d e fin ie r t als „die b ritisc h e W isse n sc h a ft v on d e n allgem ein g ü l t i g e n W e r t e n M it e in e r le ic h te n M o d ifik a tio n dieses G ed a n k en s k ö n n en w ir sie w ohl au ch d ie W isse n s c h a ft von d en e n d g ü lti g e n W e rte n n en n e n . D er P h ilo so p h ie rec h n en w ir all die F ra g e n zu, a u f d:ie w ir g e f ü h r t w er
den., w en n w ir erw äg e n , w elchen le tz te n , n ic h t w e ite r a u f a n d e re s zu rü c k fü h rtb aren S i n n w ir den S ä tz e n ir g e n d e in e r W isse n s c h a ft zuschreilben d ü rfe n , o der au s w elchen, k e in e r w e ite re n B e
g r ü n d u n g m e h r bed ü rftilg en Ü b erze u g u n g en w ir ih r e B e r e c h t i g u n g erw e ise n k ö n n en . E s is t bei d ie se r B e tr a c h tu n g v e rs tä n d lic h , daß d ie G ed a n k en u n d d ie M eth o d en , in d en e n w ir d as W esen d er K a n ts c h e n P h ilo so p h ie e rb lick en , f ü r alle diese B e stre b u n g e n neue W ege e rö ffn e te n , n ic h t m in d e r aber auch, daß alle Art- w is s e n s c h a ftlic h e r B e
tä tig u n g , sobald sie n ach a b sch ließ en d e r K lä r u n g su c h t, a u f K antsiche G ed a n k e n g e f ü h r t w ird . D er T a g , an dem se it d e r G e b u r t I m m a n u e l K a n t s zwei J a h r h u n d e r t e v e rs tric h e n sin d , w ird d a h e r n ic h t n u r von d en F a c h g e le h rte n aller F a k u ltä te n , so n d e rn au ch von einem w e ite n K re is e w isse n sc h a ftlic h in te r e s s ie r te r L a ie n als e in b e d e u tu n g s
v o ller u n d fe s tlic h e r b e g r ü ß t w erd en . — F re ilic h , a u f den e rs te n B lick k ö n n te es sc h ein e n , als oh g e r a d e d ie N a tu r f o rs c h e r n u r w en ig A n laß h ä tte n , sic h h e u te d e r g ro ß e n G em ein d e d e r K a n t - V e r e h r er an zu sch ließ en . H alben doch d ie N a tu r -
i) Der folgende A rtikel enthält einen Teil meiner selbständig erscheinenden A rbeit: ,,Immanuel Kant nnd seine Bedeutung für die Naturforschung der Gegenwart“. Auf Wunsch der Schriftleitung wurde im Hinblick auf Raumverhältnisse dieser Teil aus- geschieden und in starker Verkürzung umgearbeitet.
Ich habe mich hierzu zunächst nur mit starken B e
denken, schließlich aber nicht ungern entschlossen, da vielleicht bei der hierdurch gebotenen Beschränkung auf die w ichtigsten Punkte diese deutlicher und ver
ständlicher hervortreten. Aufmerksame Leser freilich werden nicht übersehen, daß die Darstellung hier manche Lücke bietet: sie müssen auf die ausführlichere Arbeit verwiesen werden.
W issenschaften au ch nach K a n t n och so m anches J a h r z e h n t ih ren W eg v e rfo lg t un d E rfo lg e von h ö c h ste r B e d e u tu n g e rru n g e n , ohne von sein en L eh ren viel N o tiz zu nehm en. J a au ch d ie Z e ite n sin d noch unvergessen!, in denen die N a t u r fo rsc h u n g ( n ic h t o h n e B e re c h tig u n g ) in den A n sp rü c h e n der P h ilo so p h ie n u r eine G e fa h r e r b lick te, vor der m an sic h in s tr e n g e r A bw ehr h ü te n m üsse, um n ic h t aus d e r re c h te n B a h n f r u c h tb a r e r F o rs c h u n g a b g e d rä n g t und zu r V e r
fo lg u n g p h a n ta s tis c h e r Z iele v e r f ü h r t zu w erd en . A llein a u c h diese Z eiten , in d en en d e r e in d rin g liche K a t, a u f dem fe ste n B oden d er E r f a h r u n g und B e o b a c h tu n g zu bleiben, als a lle in ig e r u n d g e n ü g e n d e r m e th o d isc h er G ru n d s a tz e rsc h e in e n m ochte, sin d ja v o rü b er. S chon la n g e h a t d er W an d el, dem die g e is tig e n S trö m u n g e n im m er u n te rw o rfe n sin d , das allg em ein e In te re s s e p h ilo sophischen B e streb u n g e n w ieder in e rh ö h te m M aße zu g e w an d t. N och w ic h tig e r aber ist, daß d er f o lg e ric h tig e F o r tg a n g d e r N a tu rw is s e n s c h a fte n au s ih r e r eig en e n E n tw ic k lu n g h e ra u s a u f die N o tw e n d ig k e it g e f ü h r t h a t, sich m it p h ilo s o p h i
schen F ra g e n zu b e s c h ä ftig e n oder, w ie w ir lie b er sagen w ollen, ih re n I n h a lt in d er v o rh in g e k e n n ze ic h n e te n W eise zu v e rv o llstä n d ig e n . F in d e t d er N a tu r fo rs c h e r in se in en B e o b ac h tu n g en A n laß , D in g e in Z w eifel zu ziehen oder zu b e s tre ite n , die se it J a h r h u n d e r t e n als u n a n fe c h tb a re W a h rh e it g eg o lten h ab e n , so k a n n er den F ra g e n n ac h d er le tzten B e g rü n d u n g u n d B e d e u tu n g solcher Ü b er
z e u g u n g en n ic h t au sw eich en , und er m u ß sich, g leich v iel, ob g e rn oder u n g e rn , m it E r ö r t e r u n g en u n d E rw ä g u n g e n solcher A r t befassen. D as is t ja d en n au c h in jü n g s te r Z e it in b eso n d ers a u s g ie b ig e r W eise d e r F a ll gew esen. So b r a u c h t der, d er h e u te f ü r e in e n n a tu rw is s e n s c h a ft
lie h e n L e se rk re is ü b e r K a n t z u sch re ib en un d d a h e r von d en B e z ieh u n g en K a n t s zu d e n N a t u r w isse n sc h a fte n zu h a n d e ln h a t, gew iß n ic h t zu fü rc h te n , diese A u fg a b e d u rc h d ie S p ä rlic h k e it oder B e d e u tu n g slo sig k e it d ieser B e z ieh u n g en e r sc h w e rt zu sehen. I m G e g e n te il! W e it eh e r k ö n n te sich au s d er F ü lle u n d M a n n ig fa ltig k e it d ie se r B e z ieh u n g en die V e rle g e n h e it ergeben, daß w ir n ic h t w issen, wo w ir a n fa n g e n u n d wo a u fh ö re n sollen. In d esse n heben sich a u s d e r K a n ts c h e n P h ilo so p h ie doch se h r d e u tlic h b e s tim m te G e d a n k e n h e ra u s , in d en e n sich ih re B e d e u tu n g f ü r d ie N a tu rw is s e n s c h a fte n w en n n ic h t ersc h ö p ft, doch in a u sg esp ro ch e n er W eise k o n z e n trie rt.
D e rje n ig e T e il d er K a n ts c h e n P h ilo so p h ie , d er
w egen se in e r en g e n B e zieh u n g en zu m o d e rn e n A n
sic h te n u n d B e stre b u n g e n z. Z. f ü r d en N a t u r
fo rsc h e r das g rö ß te I n te r e s s e b e s itz t, is t ohne
Z w efel d ie e rk e n n tn is th e o re tis c h e B e u rte ilu n g d e r
M a th e m a ti k , n a m e n tlic h d ie L e h re von Z e i t u n d
R a u m . E in e o ffe n b a r w e itv e rb re ite te M e in u n g g e h t
H e ft 17
1 v. Kries: Kants Lehre von Zeit und Raum in ihrer Beziehung zur mod. Physik. 319
25. 4. 1924J
d a h in , daß die n eu e ren E rf a h ru n g e n u n d T h eo rien . vor allem d er ganze* G e d a n k e n k re is d es R e la tiv itä t s p r in z i p s , u n s zu A n sc h a u u n g e n d rän g e n , d ie m it der L e h re K a n t s im W id e rsp ru c h steh en , daß alles, w as u n s K a n t in diesen H in s ic h te n g e le h r t h a t, als w id e rle g t un d ü b e rh o lt anzusehen sei. D aß h ie r G eg en sätze bestehen, u n te r lie g t keinem Z w eifel. V e rs u c h t m an indessen, sie in voller D e u tlic h k e it dlarzustellen, so stö ß t m an a u f g rö ß ere S c h w ie rig k e ite n , als m an von v o rn h e re in v e rm u te n k ö n n te . D er G ru n d h ie r f ü r lie g t in e rs te r L in ie d a r in , daß in d er K a n ts c h e n L e h re ein e R e ih e von F ra g e n und G e g e n stä n d e n v e r
m isch t sin d , d ere n k la re A u s e in a n d e rh a ltu n g von b esonderer W ic h tig k e it ist. E in e h is to ris c h e B e
tr a c h tu n g , w ie sie d e r g e g e n w ä rtig e A n laß fo rd e rt, k a n n sich d a h e r n ic h t d a r a u f b esc h rä n k e n , die K an tseh e L e h re g e ra d e so, w ie sie u n s in seinen W erken v o rlie g t, in B e tr a c h t zu ziehen. S ie m uß v ie lm e h r v ersu c h en , alles h e ra u s z u a rb e ite n , was von K a n t , w enn auch n ic h t in völlig a b sch ließ en der W eise en tw ic k e lt, so doch (begonnen u n d in A n g rif f gen o m m en w orden is t ; sie m uß G ed a n k en nachgehen, die, auch w enn er sie n ic h t in voller D e u tlic h k e it au sg esp ro ch e n h a t, doch in den von ihm v e rfo lg te n Z ielen , als R ic h tlin ie n seiner g anzen U n te rs u c h u n g usw ., e rk e n n b a r w erden.
on ein em V ersu ch d ie se r A r t d ü r fe n w ir u n s n a m e n tlic h auch d a d u rc h n ic h t a b h a lte n lassen, daß w ir dabei u n v e rm e id lic h in die G e fa h r kom m en, m a n c h e rle i als fo lg e re c h te E n tw ic k lu n g oder W e ite rfü h r u n g K a n ts c h e r G ed an k en in A n sp ru ch zu n ehm en1, w as a n d e re n v ie lle ic h t als d er L eh re K a n t s fre m d e rsc h e in t, u n d daß w ir so m it dem V o rw u rf ein er gew issen W illk ü rlic h lk eit a u s gesetzt bleiben.
Ä h n lic h en S c h w ie rig k e ite n begeg n en w ir, w enn w ir versu ch en , d er K a n tso h e n L e h re etw as B e
stim m te s g e g e n ü b e rz u s te lle n , was m an als d ie A u f fassu n g d er moderinen th e o re tisc h e n P h y sik b e zeichnen k ö n n te , schon desw egen, weil es sich h ie r um e in en ganzen K r e i s von P ro b le m e n h a n delt. S chon ein B lick a u f d ie g e s c h ic h tlic h e E n t w ic k lu n g lä ß t das ern e n n e n . D ie E rw ä g u n g e n von H e lm h o lt z b e tra fe n die e u k lid isc h e N a tu r des R aum s, daneben ganz b eso n d ers auch die D e f in i
tion des G le ic h h e itsb e g riffe s, wobei er a u f seinen B e g r if f den ..physischen G le ic h h e it“ g e f ü h r t w urde. D ie Z u sa m m e n fa ssu n g rä u m lic h e r un d ze itlich e r B e stim m u n g e n in ein e A nzahl e i n h e it
lic h e r a b s tr a k te r B e g riffe is t uns vorzugsw eise au s d er v ie la n g e fü h rte n p rä g n a n te n F o rm u lie r u n g M in k o w sk is b ek a n n t, D ie T h e o rie n E in s te in s w eisen a ls sog. spezielles u n d allg em ein e s R e la tiv i
tä ts p rin z ip zwei P h a se n d er E n tw ic k lu n g oder zwei T e ile a u f. A lle diese D in g e ste h en ohne Z w eifel in engem Z u sa m m e n h a n g e u n te re in a n d e r.
A ber sobald w ir v ersu c h en , sie zu den A n sc h a u u ngen K a n t s in B e zieh u n g zu setzen, erw e ist es
‘'ic h doch au c h liie r als n o tw en d ig , n ach äh n lic h e n G e sic h tsp u n k te n , w ie sie f ü r die E rw ä g u n g der K a n tsc h e n L ehre selbst h erangezogen w erden
m üssen, ein e S o n d e ru n g v ersc h ied e n er F ra g e n zu v ersu ch en .
I m fo lg en d e n sollen z u n ä ch st eine A nzahl von P u n k te n b esp ro c h en w erden, die f ü r K a n t s e r k e n n tn is th e o re tis c h e A u ffa s su n g d er M a th e m a tik vorzugsw eise b e d e u tsa m sin d . D ie K a n ts c h e L e h re in bezug a u f die d rei großen H a u p tg e g e n s tä n d e d e r M a th e m a tik , Z ahl-, Z e it- und lia um
V o r ste llu n g , h ä n g e n u n te re in a n d e r a u fs g e n a u e s te zu
sam m en, ja sie b ild e n im G ru n d e ein u n tre n n b a re s G anzes. D ie L e h re vom R a u m is t im dessen bei
w e i t e mam m e iste n d u rch die V e r fle c h tu n g m it a n d e re n p sychologischen V e rh ä ltn is s e n , vor allem mit, u n se re n sin n lic h e n W a h rn e h m u n g e n , v e r
w ic k e lt u n d ersc h w e rt. E n tg e g e n dem , was m an a u f den e rste n B lick als se lb stv e rstä n d lic h e r ach ten m öchte, is t es ratsa m , h ie r g e ra d e die L e h re vom R a u m an die S p itz e u n s e re r B e tra c h tu n g e n zu stellen. D enn, h ie r b ie te t sic h die G ele g en h e it, all die v e rsc h ie d e n e n F ra g e n , a u f die die e r k e n n tn is th e o re tis c h e B e h a n d lu n g der M a th e m a tik ' f ü h r t, in s A u g e zu fasse n , u n s ü b er ih re n Z u sa m m e n h an g zu u n te rr ic h te n u n d d a m it au ch zu e in e r z u tre ffe n d e n B e u rte ilu n g je d e r e in ze ln en zu g elan g e n . E h e w ir u n s je d o ch ein er B e sp rec h u n g der K a n ts c h e n R a u m le h re zuw enden, ist es g e
boten, ein w en ig w e ite r auszuholen und in a lle r K ü rz e den G ru n d g e d a n k e n d er g a n z en „ k ritis c h e n U n te rs u c h u n g “ K a n t s zu b e rü h re n .
A ls a llg e m e in ste G ru n d la g e d'er K a n ts c h e n B e tra c h tu n g e n is t h ie r zu n ä c h st d er G ed an k e zu e r w äh n e n , daß alles, w as in u n se r g eistig e s L eben e in g e h t, all u n se r E m p fin d e n , D en k e n un d E r kennen, ja all u n se r E rleb e n , ste ts in unserem B e w u ß tse in gegeben sein m uß, also V e r h a ltu n g s w eisen u n se r selbst, B e stim m u n g e n u n se re s B e w u ß tse in s d a rs te llt. D a ra u s fo lg t sogleich, daß je d es E rk e n n e n ä u ß e re r G eg e n stä n d e, u n s e re r U m w elt. im. d ie ser W eise d u rc h u n se r B e w u ß tsein v e r
m itte lt u n d dem gem äß d u rc h u n se r eigenes W esen, u n se re . 'S u b j e k t i v i t ä t “ m itb e stim m t is t, daß es aber ein E rk e n n e n u n se re r U m w elt, w elches von u n se re r S u b je k tiv itä t ganz u n a b h ä n g ig ist, ein E r k ennen d e r D in g e in dem ih n e n „an sic h “ eig en e n W esen n ic h t geben k an n . D iese g ru n d le g e n d e A n sc h a u u n g von d er .U n e rk e n n b a r k e it des D in g es an sic h “ h a t sp ä te r in dem S chopen hau erseh en S atz e „D ie W elt ist m eine V o rs te llu n g “ ein e v ie l
le ic h t noch p rä g n a n te re F o rm u lie r u n g e rh a lte n . E® ist etw a d erse lb e G edanke, den au ch H e lm h o lt z im A uge h a tte , w enn er sagte, daß u n se re W a h r
n eh m u n g en u n s -keine ,.A b b ild e r “ d e r äu ß e ren G eg e n stä n d e lie fe r n k ö n n en , so n d ern als ..Z eichen“
f ü r das ih n e n ta ts ä c h lic h eigene W esen u n d V e r
h a lte n a u fz u fa sse n seien.
E in e seh r a u ffa lle n d e B e s tä tig u n g schienen d iese V o rs te llu n g e n in gew issen speziellen T a t sachen der S in n esp h y sio lo g ie z u fin d e n . N ac h d e r b e rü h m te n L e h re J o h a n n e s M ü lle rs von d en
„sp ezifisch en E n e r g ie n “ d er S in n e w ird m in
d esten s die allg em ein e A r t d er E m p fin d u n g d u rc h
320 v. Kries: Kants Lehre von Zeit und Raum in ihrer Beziehung zur mod. Physik, f Di® Natur- Lwissenschaften die B e s c h a ffe n h e it des S in n esw e rk z eu g e s se lb st be
s tim m t, n ic h t aber d u rc h d ie N a tu r d e rje n ig e n V o rg ä n g e, die es je w e ils in T ä tig k e it b rin g e n : So e rz e u g t der 'S e h n erv L ic h t- un d F a r b e n e m p fin d u n gen, d e r G eschm adksnerv die E m p fin d u n g e n des S ü ß e n , S a u r e n usw. n ic h t a lle in b e i E r r e g u n g d u rc h L ic h t bzw. bei ch em isch en E in w ir k u n g e n , s o n d e rn au ch , w en n sie d u r c h m e ch a n isc h e oder e le k tris c h e A n g riff e in E r r e g u n g v e rse tz t w erd en . H ie r is t also d ie B e d e u tu n g des su b je k tiv e n F a k to r s f ü r d ie F u n k tio n d e r S in n e ganz u nzw ei
d e u tig g egeben. — H ie r m i t is t n a t ü r lic h v e re in b a r, daß au c h die U m w elt f ü r u n se r E rle b e n , in s b eso n d ere f ü r u n se r sin n lic h e s W a h rn e h m e n m it
b estim m en d is t, u n d daß dieses d a h e r d u rc h das m a n n ig fa ltig e un d w ech seln d e V e rh a lte n d e r LTm- w e lt a u c h s e in e rs e its in d e r m a n n ig fa ltig s te n W eise g e s ta lte t w erd e n k an n .
W e ite r aber g in g n u n K a n t von d e r T a tsa c h e au s, daß tr o tz allem W echsel u n se re s E rleb e n s, tr o tz der im v o ra u s u n ü b e rse h b a re n M a n n ig f a ltig k e it u n s e re r E r f a h r u n g e n sic h gew isse B e so n d e r
h e ite n u n s e re r W a h rn e h m u n g doch im m er u n v e r ä n d e r t e rh a lte n , daß gew isse M e rk m a le d e r E r f a h r u n g m it N o tw en d ig k eit, u n d in s tr e n g e r A ll
g e m e in h e it gegeben sind. D ie E r k lä r u n g d a f ü r f in d e t K a n t d a r in , daß eben d ie se B e so n d e rh e ite n d u r c h u n s e re eig e n e N a tu r b e s tim m t sin d . E r g e la n g t so z u d e r F ra g e , w elches diese in u n s e re r eig en e n N a tu r g egebenen „ B e d in g u n g e n a lle r m ög
lic h e n E r f a h r u n g “ sin d , u n d w as, d iesen B e d in g u n g e n zufolge, f ü r a lle m ög lich en G e s ta ltu n g e n d e r E r f a h r u n g v o rg e z e ic h n e t un d ein f ü r allem al fe stg e le g t ist.
Z u d ie sen d u r c h u n se re eig en e N a tu r fe s tg e le g te n M e rk m a le n alles E rf a h ru n g s w is s e n s g e h ö r t n u n d ie rä u m lic h e F o rm d e r s in n lic h e n W a h r n e h m u n g e n . So g ip f e lt d e n n in d ieser H in s ic h t die K a n ts c h e L e h re in dem S atze, daß d e r R a u m e in e n o tw e n d ig e V o r s te llu n g a p riori sei.
W e n n n u n , w ie 'bekannt, d ie „ A p r io r itä t“ d er R a u m v o rs te llu n g zu den am m e iste n u m s tritte n e n G e g e n stä n d e n g e h ö rt, so lie g t dies g ro ß e n te ils d a r a n , daß d ie ser B e g r if f schon von K a n t selbst n ic h t in ein em e in h e itlic h e n S in n e v erw en d e t w o rd e n is t, m e h r n och in dem G eb ra u c h a n d e re r, te ils f r ü h e r e r , te ils s p ä te re r D en k e r ge
sc h w a n k t h a t. — G em äß d er eben e rw ä h n te n a ll
g e m e in e n G r u n d r ic h tu n g d e r K a n ts e h e n U n te r su c h u n g k a n n die A p r io ritä t d e r R a u m v o rs te llu n g d a h in a u f g e fa ß t w erd en , daß u n se re sin n lic h e n W a h rn e h m u n g e n d u rc h w e g in rä u m lic h e r F o rm gegeben sin d , und daß eben d ie s in e in e r, sei es n u n psychologischen o der p h y sio lo g isch en B e
s c h a ffe n h e it u n se r selb st se in en G ru n d h a t u n d sein e E r k lä r u n g f in d e t. M a n k a n n dies als e in e psy chologisch-gene tisc he D e u tu n g des A p rio ri-B e - g r i f f e s beizeichnen. S ie g ib t u n s z u n ä c h s t A n laß , ein e n P u n k t etw a s s tä rk e r zu b eto n e n , als dies v o rh in g esch a h . S oll in u n s e re r S u b je k tiv itä t dei G ru n d f ü r e in a lle r E r f a h r u n g d a u e rn d u n d a ll
g em ein zukom m endes M erk m al g e fu n d e n w erd en ,
so w ird es sic h dalbei eben a u c h u m e in su b je k tiv e s V e r h a lte n h a n d e ln m üssen, das d a u e rn d u n v e r ä n d e r lic h b esteh t. So w ü rd e d en n h ie r als ein b eso n d ers w ic h tig e r P u n k t h e rv o rzu h e b eu sein, daß die rä u m lic h e N a tu r u n se re m sin n lic h e n W a h rn e h m e n als e in dauerndes, u n v e rä n d e rlic h e s M e rk m a l zukom m t. D ie P r ü f u n g , ob sich d a s ta ts ä c h lic h so v e rh ä lt, is t o ffe n b a r e in e A n g e le g e n h e it em p irisch -p sy c h o lo g isc h er U n te rsu c h u n g . F a sse n w ir den G e g e n sta n d u n te r diesem G e
sich tsp u n k t. in s A uge, so e rw e ist es sich sogleich als n o tw en d ig , zw eierlei D in g e a u s e in a n d e rz u h a lte n . W ir k ö n n e n z u n ä c h s t n u r das als d u rc h ein e u n v e rä n d e rlic h e B e s c h a ffe n h e it u n s e r selb st fe s tg e le g t e ra c h te n , daß ü b e rh a u p t d ie sin n lic h e W a h rn e h m u n g rä u m lic h e F o rm a u fw e ist. W ir k ö n n en je d o ch a u c h die beso n d ere A r t, in d e r die e in ze ln en G e g e n stä n d e u n te re in a n d e r a n g e o rd n e t e rsc h e in e n , das also, w as w ir f ü r den G e sic h ts
s in n als d ie ,,optische L o k a lis a tio n “ zu b ez eich n e n g ew o h n t sind, dem f e s t G egebenen u n d U n v e r
ä n d e rlic h e n zu re ch n en . I n diesem le tz te re n iSinne h a t H e lm h o lt z s e in e rz e it d ie M e in u n g K a n t s a u f- g e fa ß t u n d b e s tritte n . D en n sein e U n te r s u c h u n gen ste llte n vor allem h e ra u s, daß je n e speziellen V e rh ä ltn is s e des rä u m lic h e n W a h rn e h m e n s sic h ü b e ra u s w ech seln d darstellen., dlaß sie u n te r dem E in f lu ß d e r E r f a h r u n g sic h e n tw ic k e ln u n d m o d i
fiz ie re n , w ie das den w e se n tlic h e n I n h a lt se in er e m p ir istis ch e n T h eo rie des rä u m lic h e n W a h r n eh m en s au sm a c h t. A n d e r R ic h tig k e it d ie s e r T a ts a c h e n is t n ic h t zu zw eifeln , u n d so w ird d e n n f ü r u n s e r räu m lich e s W a h rn e h m e n 'die A p rio ritä t in diesem S in n e o hne Z w eifel ab z u le h n en sein.
D ies sc h lie ß t aber kein esw eg s aus, daß d ie R ä u m lic h k e it in je n em e r s te r w ä h n te n e n g e re n S in n e in u n v e rä n d e rlic h e s M e rk m a l u n se re s W a h rn e h m e n s d a rs te lle n k ö n n te , u n d daß dem gem äß d e n n au ch die R a u m v o rs te llu n g etw as im psychologisch- g e n e tis c h e n S in n e a p r io ri G egebenes, e in en u n v e rä n d e rlic h e n B e s ta n d te il u n se re s 'Seelenlebens, e in fe ste s M e rk m a l u n se re s W a h rn e h m e n s a u s m achte. D ies is t m. E . in d e r T a t d e r F a ll. B ei jed em r ä u m lic h e n W a h rn e h m e n k ö n n e n w ir d a s E m p f in d u n g s m a te r ia l im e n g e re n Sinne,, z. B. die F a rb e n - u n d H e llig k e its ^ e s tim m u n g e n . von ie n lä u m lic h e n B e rtim m u n g e n tr e n n e n . W ir k ö n n en u n s an dem selben O r t e in e n G e g e n sta n d vo n a n d e re r B e s c h a ffe n h e i t, o der G e g e n stä n d e e in e r b estim m te n B e s c h a ffe n h e it a n a n d e re n O rten w ah rg en o m m en d en k en . Ü b erleg u n g en d ieser A rt fü h re n zu dem E rg e b n is, daß in allem W echsel des W a h rn e h m e n s sic h doch etw a s ganz B e stim m te s, w as w ir d ie V o rs te llu n g des R au m es als solche n e n n e n d ü rfe n , u n v e rä n d e rlic h e rh ä lt, daß die R a u m v o r S te llu n g einen ein f ü r allemal gegebenen u n d u n v e r ä n d e r lic h e n B e iv u ß tse tn sin - h a lt darstellt. — D ies is t d ie A n sc h a u u n g , d ie ich im Z u sa m m e n h a n g m it sin n e sp h y sio lo g isch e n F ra g e n schon vor lä n g e r e r Z e it e n tw ic k e lt habe.
E s is t w ohl sic h er, d aß w ir m it ih r d e r M e in u n g
K a n t s n ä h e r kom m en als m it d e r z u e r s t er-
Heft
17.1v. Kries: Kants Lehre von Zeit und Raum in ihrer Beziehung1 zur mod. Physik. 321
25. 4. 19241 ° J
w ä h n te n , die d ie speziellen V e rh ä ltn is s e d e r L o k a lis a tio n in das a p r io ri G egebene ein b ezieh t.
D e n n g e ra d e diese d u r c h a u s sinnesp h y sio lo g isch o r ie n tie r te F ra g e h a t K a n t ü b e r h a u p t n ic h t in d en K r e is se in e r B e tr a c h tu n g e n gezogen. U nd w enn er d en R a u m eine „ n o tw e n d ig e V o rs te llu n g a p r io r i“ n a n n te , w en n er b eto n te, daß w ir u n s ...niem als d en k en 'können, daß k e in R a u m sei, w ohl aber, daß in dem selben k ein e G eg e n stä n d e a n g e
tr o ff e n w e rd e n “ , so is t u n z w e id e u tig d e r G edanke h e ra u sz u e rk e n n e n , daß die R a u m v o rs te llu n g ein en au s allem w ec h seln d en W a b rn e h m e n im m er w ied e r in g le ic h e r W eise iso lie rb a re n odler i n allem W echsel des W a h rn e h m e n s sich u n v e rä n d e rlic h e rh a lte n d e n B e w u ß ts e in s in h a lt d a r s te llt. Z u z u geben is t f re ilic h , d a ß d ie ser S in n d e r A p r io r itä t bei K a n t n ic h t in d e rje n ig e n D e u tlic h k e it v o r
lie g t, die je tz t a u f G ru n d d e r E n tw ic k lu n g d er S in n esp h y sio lo g ie le ic h t e r r e ic h t w e rd e n k a n n u n d im H in b lic k a u f d ie se w ü n sc h e n sw e rt e rsc h e in t.
W enn der eben e rw ä h n te G e d a n k e in den D a r ste llu n g e n K a n t s u n z w e id e u tig e rk e n n b a r ist, so ersc h ö p fe n sie sich doch kein esw eg s d a rin . A ls ein w e ite re r T eil, ja. w ohl e ig e n tlic h als die H a u p ts a c h e d er gan zen K a n ts c h e n R a u m le h re s te llt sich v ie lm e h r etw a s g an z a n d e re s h e ra u s.
S e it lan g em is t n a m e n tlic h u n te r den P h ilo so p h e n , die sich in d er H a u p ts a c h e zu r K a n ts c h e n L e h re 'bekennen, d ie A n sc h a u u n g v e rb re ite t, daß es sich bei d er gan zen K a n ts c h e n A p rio ritä ts le h r e g a r n ic h t u m V e rh ä ltn is s e psychologischen G eschehens, also u m ein A p rio ri im p sy ch o lo g isc h -g e n etisch e n S in n e , so n d e rn um e in logisches V e r h ä ltn is h a n d le . W ir b e rü h re n h ie rm it den w ic h tig ste n , aber a u c h d en sc h w ie rig ste n T e il d e s garnizen G e
g en stan d e s, d en sc h w ie rig ste n n a m e n tlic h ' des
w egen, w eil a u c h h ie r K a n t se lb st zu e in e r g an z b e frie d ig e n d e n T r e n n u n g v ersc h ie d e n e r D in g e n ic h t g e la n g t ist. W as is t u n te r e in e m „ lo g isc h en A p rio ri“ zu v erste h en ? Z u ein e m ganz sc h a rfe n u n d b ed e u tu n g sv o lle n B e g r if f e g elan g e n w ir, w enn w ir b each ten , daß zw ischen v e rsc h ie d e n e n A u s
sagen, zw ischen v e rsc h ied e n en T e ile n u n d 1 A rte n u n se re s W issen s logische Z u s a m m e n h ä n g e ih re r
G e lt u n g s ta ttf in d e n . S ie b e ste h e n d a r in , daß ein S atz sich a u s ein em oder m e h re re n a n d e re n als lo g isch e F o lg e ru n g zw ingend e rg ib t, daß er m it ih n e n im W id e rs p ru c h s te h t, d aß e r d u rc h sie m e h r o der w e n ig e r w a h rs c h e in lic h g em ac h t w ird usw. A ll dies sin d vollkom m en k la re S a c h v e r
h a lte von se lb stä n d ig e r B e d e u tu n g . V on je h e r ist ja n u n d ie G e ltu n g a lle s dessen, w as im gew ö h n lic h e n S in n e den I n h a l t u n s e re r „ E r f a h r u n g “ au sm a c h t, alles dessen also, w as w ir m it den S in n e n w a h rn e h m e n , w as w ir als u n s e re E rle b n isse e rin n e ru n g s m ä ß ig f e s th a lte n u n d w as w ir d a ra u s fo lg e rn , als e in e G e ltu n g „a p o ste rio ri“ be
ze ic h n et w orden. E n ts p re c h e n d k a n n , w enn w ir S ätz e n ein e logische A p r i o r i t ä t z u sch reib e n , d a r u n te r v e rs ta n d e n w erd en , daß sie vo n d e m be
sonderen I n h a l t der E r f a h r u n g logis ch u n a b h ä n g ig sind, daß ihre G e lt u n g sic h n i c h t a u f d en E r
fa h r u n g s i n h a l t s t ü t z t ,
s o n d e r neine andere A r t der E v i d e n z besitzt. V e rste h e n w ir d ie s u n te r A p rio r itä t, so k an n ü b e rh a u p t n ic h t m e h r von e in e r A p r io r itä t von B e g riff e n oder V o rs te llu n gen, so n d e rn n u r von e in e r A p rio ritä t (besser x vp rio ri-G eltu n g ) von U rte ile n die R e d e sein.
S peziell f ü r den R a u m aber e rs c h e in t n u n als H a u p ts a c h e n ic h t etw a, daß der R a u m ein e „ n o t
w en d ig e V o rs te llu n g a p r io ri“ ist, o der ü b e rh a u p t irg e n d e in S a c h v e rh a lt psychologischen G eschehens, so n d e rn daß geivissen a u f den R a u m bezüglichen S ä tze n , d en g e o m e trisc h e n A xiom en, in d ir e k t dann d er g an zen au s ih n e n a b g e le ite te n R a u m le h re eine v o n dem b esonderen I n h a lt u n s e re r E r f a h r u n g , in sb e so n d ere a u c h von dem , w as etw a im einzeln en A u g en b lick w ah rg en o m m en w ird' oder in f rü h e re n w ah rg en o m m en w o rd en is t, u n a b h ä n g ig e G eltu n g , also ein e e ig e n a rtig e , in d er N a tu r d e r R a u m v o r
s te llu n g b e g rü n d e te E v i d e n z zuges eh rieb e n w ird . W e n n , w ie v o rh in schon e rw ä h n t, in s p ä te re r Z e it im m er w ieder {betont w o rd e n ist, daß die A p rio r itä t, d ie K a n t m e in te , n ic h t im psychologi
schen, sondter/n im lo g isch e n iSinne genom m en w e r
den m üsse, so s te h t das m it d er h ie r gegebenen D a r s te llu n g in g u te m E in k la n g . J a m a n k a n n v ie lle ic h t b e h a u p te n , daß je n e F o rd e ru n g g era d e d u rc h die h ie r gegebene D e u tu n g d er „ A p rio ri- G e ltu n g “ in e in e r ganz d u rc h s ic h tig e n u n d be
frie d ig e n d e n W eise e r f ü llt w ird . D aß dies auch f ü r K a n t im G ru n d e d er m aßgebende G e sic h ts
p u n k t w ar, t r i t t se h r d eu tlic h d a rin zu tag e, daß er die A p r io ritä t, abgesehen von M a th e m a tik und L ogik, vor allem au ch den a n a ly tisc h e n U rte ile n zu sch rieb . So w erd en d ie S ätze g e n a n n t, die von einem B e g riffe eben das au ssag en , w as f ü r ih n zufolge se in e r B e d e u tu n g n o tw e n d ig g elten m uß.
V e rste h e n w ir u n te r Q u a d r a t ein e ebene F ig u r , die von v ie r gleich en , in re c h te n W in k e ln z u sa m m e n sto ß en d e n G e ra d e n b e g re n z t is t, so is t z. B. d e r -Satz, daß alle Q u a d ra te eben oder daß alle Q u a d ra te v ie re c k ig sin d , e in solches a n a ly ti
sches U rte il. H ie r le u c h te t in d er T a t ohne w e ite re s ein, daß die G e ltu n g dieses S atzes sich u n m itte lb a r au s d er B e d e u tu n g des b e tre ffe n d e n B e g riffe s e rg ib t. E r k a n n also ausgespTochen w erd en , o h n e daß w ir u n s dalbei a u f 'bestim m te
„ W a h rn e h m u n g e n “ stü tz e n , er is t „von d er E r f a h r u n g logisch u n a b h ä n g ig “ . W ährend) n u n aber d ie A p r io r itä t des a n a ly tisc h e n U rte ils se lb stv e r
stä n d lic h e rs c h e in t, s te llt ein e ä h n lich e , von d er E r f a h r u n g u n a b h ä n g ig e G e ltu n g f ü r n ic h t a n a ly tisc h e („ s y n th e tis c h e “ ) U rte ile e tw a s A u ffä llig e s d a r. So e rh e b t sic h f ü r K a n t d ie F r a g e : W ie s i n d s y n th e t is c h e Urteile a p riori m ö g l i c h ? So
w e it d ie R a u m le h re in B e tr a c h t k o m m t, lä ß t sich diese F r a g e je d e n fa lls n i c h t d a m it lös«n, daß die R a u m v o rste llu in g e in e n u n v e rä n d e rlic h gegebenen B e w u ß ts e in s in h a lt au sm ac h t. W en n w ir h in s ic h t
lic h des R a u m s S ätz e a u fs te lle n k ö n n en , dbren G e ltu n g vo n d e r E r f a h r u n g u n a b h ä n g ig ist, d ie also n ac h I n h a l t u n d G e ltu n g je d e n fa lls etw a s E ig e n a rtig e s d a rste lle n , so kan® d e r G ru n d d a-
X w . 1924.