• Nie Znaleziono Wyników

Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 12. Jg. 1924, 17. Oktober, Heft 42.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 12. Jg. 1924, 17. Oktober, Heft 42."

Copied!
24
0
0

Pełen tekst

(1)

DIE NATURWISSENSCHAFTEN

Z w ö lfte r J a h r g a n g 1 7 . O k to b e r 19 2 4 H e ft 42

W üstenvegetation in Tunesien.

V o n Ed u a r d Ru b e l, Z ü ric h . F ü r a lle in d a s G e b ie t d e r G e o g r a p h ie e in ­

s c h la g e n d e n N a t u r w is s e n s c h a ft e n b e d a r f d e r F o r ­ s c h e r v o r a lle m d e s R e is e n s , u m d ie P fla n z e n , d ie T ie r e in ih r e m M ilie u , d ie M e n s c h e n in ih r e n S itt e n u n d G e w o h n h e it e n , d ie G e s te in e in ih r e m A u f b a u in fr e m d e n L ä n d e r n k e n n e n z u le r n e n u n d d u r c h d e n V e r g le ic h m it d e m h e im a t lic h B e k a n n t e n n e u e E r k e n n t n is zu s c h ö p fe n . D a i s t es se h r zu b e ­ g r ü ß e n , d a ß D o z e n t e n u n s e r e r b e id e n H o c h s c h u le n in Z ü r ic h f a s t a lljä h r lic h g r ö ß e r e n a t u r w is s e n ­ s c h a ft lic h e , b e s o n d e r s p fla n z e n g e o g r a p h is c h e R e i ­ se n o r g a n is ie re n u n d d u r c h fü h r e n . E s se ie n a u s d e n le t z t e n J a h r e n g e n a n n t P r o fe s s o r D r . M . Ri k- l i s (E id g . T e c h n is c h e H o c h s c h u le ) R e is e n n a c h S p a n ie n u n d P o r t u g a l (19 2 0 ), n a c h G r ie c h e n la n d u n d K r e t a ( 1 9 2 1 ) , n a c h K o r s ik a (19 2 2 u n d 19 2 3 ), n a c h S iz ilie n (19 2 4 ); d ie je n ig e n v o n P r o fe s s o r D r . H . B r o c k m a n n - J e r o s c h ( U n iv e r s it ä t Z ü ric h ) n a c h P o r t u g a l ( 1 9 2 1 ), n a c h T u n e s ie n (19 2 3 u n d 1 9 2 4 ); d ie v o n D r . B r a u n - B l a n o u e t (E . T . H .) n a c h M a r o k k o (19 2 3 ), n a c h d e r A u v e r g n e u n d d e m H e r a u lt (1924) u n d d ie I n t e r n a tio n a le P f la n z e n ­ g e o g r a p h is c h e E x k u r s io n d u r c h d ie S c h w e iz e r A lp e n (19 2 3 ) v o n S c h r ö t e r , B r o c k m a n n u n d R ü b e l . H ie r s o ll v o n d e r T u n is r e is e 19 2 3 d ie R e d e se in . E s i s t e in b e s o n d e re r G e n u ß , e in e s o lc h e R e is e u n t e r d e r L e i t u n g e in e s G e o g r a p h e n im w e it e s t e n S in n e w ie H . B r o c k m a n n - J e r o s c h z u m a c h e n (ich e r ­ in n e re u . a. a n se in e v ie le n p fla n z e n g e o g r a p h is c h e n A r b e it e n , a n d ie w ir t s c h a f t s g e o g r a p h i s c h - e t h n o ­ g r a p h is c h e n , a n d ie t ie fs c h ü r fe n d e n k lim a t o lo g i- s c h e n [n e u e R e g e n k a r t e d e r S c h w e iz ; B a u m g r e n z e u n d K li m a c h a r a k t e r in d e n B e it r ä g e n z u r g e o - b o t a n is c h e n L a n d e s a u fn a h m e , N r . 6, Z ü r ic h 19 1 9 ], a n d ie p a la e o n t o lo g is c h - g e o lo g is c h e n ) . A u f d e r R e is e w e r d e n B e o b a c h t u n g e n a u s d e n v e r s c h ie d e n e n T e ild is z ip lin e n b e s p r o c h e n u n d v o n ih m in Z u ­ s a m m e n h a n g g e b r a c h t . A u f d ie s e r R e is e n a h m e r a u c h k in e m a t o g r a p h is c h S z e n e n a u s d e r L e b e n s ­ w e is e d e r B e w o h n e r T u n e s ie n s , w ie a u c h d ie T ä t i g ­ k e i t d e s V e s u v e s , a u f.

H ie r m ö c h te ic h n a c h e in le itu n g s w e is e r Ü b e r ­ s i c h t ü b e r d ie S tu d ie n r e is e n u r a u f m e in e B e o b a c h ­ t u n g e n ü b e r d ie V e g e t a t io n e in g e h e n , a n d e r e S t u d ie n g e b ie t e s in d v o n ä n d e r n T e iln e h m e r n sc h o n d a u n d d o r t b e h a n d e lt w o r d e n 1).

A m 29. M ä r z 19 2 3 r e is te n w ir , 3 7 T e iln e h m e r ,

*) V i k t o r R e h s t e i n e r : R eiseb ild er aus T unesien.

J a h rb u ch der S t. G allisch en N atu rw issen sch. G es. 59.

192 3; L e o W e h r l i : D ie Ph osp hatm in en v o n G afsa- M etlao u i im sü d w estlichen T u n is; sow ie in vielen V o rträg en und T ageszeitu n gen .

ü b e r F lo r e n z - R o m n a c h N e a p e l, w o w ir e in e n B e s u c h in P o m p e i, s o w ie a u f u n d im V e s u v m a c h te n , w a s u n s e r G e o lo g e P r o fe s s o r D r . Le o W e h r l i so m e is t e r h a ft b e s c h r e ib t in d e r N e u e n Z ü r c h e r Z e it u n g (M a i/ J u li 19 2 3 ). P a le r m o b o t u n s b e i k u r z e m A u f e n t h a l t e in e n E i n b l i c k in d ie v o lle n d e t s t e n W e r k e n o r m a n n is c h - b y z a n t in is c h e r K u n s t , B a u t e n d e r e d e ls t e n F o r m e n m it s t r e n g ­ fö r m ig e n B ild e r n in ü b e r w ä ltig e n d f a r b e n g lü h e n d e m M o s a ik , d ie e in z ig a r t ig u n d e in d r in g lic h w ir k e n . N a c h d e m S t u d iu m d e s in te r e s s a n te n V o lk s le b e n s in T u n is , d e n e t w a s e n t tä u s c h e n d e n Ü b e r r e s te n in K a r t h a g o , fu h r e n w ir in s I n n e r e in d ie h e ilig e S t a d t K a ir u a n . I n je n e n G e g e n d e n ( A in G ra s e s ia , E l D s c h e m ) t ä u s c h t e u n s d e r p r a c h t v o ll b u n t e F lo r e in jä h r ig e r P f la n z e n , d ie n a c h d e r a u s n a h m s ­ w e is e n ie d e r s c h la g s r e ic h e n R e g e n z e it ü p p ig s p r ie ß ­ t e n , f a s t g e s c h lo s s e n e W ie s e n v o r . A u c h d ie H a i f a ­ s t e p p e n u m S b e it la e rs c h ie n e n g a n z g r ü n . S b e it la , d a s a lt e S u f fe t u la , b i e t e t d ie w u n d e r b a r s t e n r ö m i­

s c h e n T e m p e lr u in e n , d ie a u f e in e g r o ß e , re ic h e R ö m e r s t a d t d e u te n , w a s w ie d e r u m w e it a n g e le g t e K u lt u r e n u n d B e w ä s s e r u n g s a n la g e n v o r a u s s e t z t . D e r A r a b e r s t u r m h a t d ie s a lle s v e r n ic h t e t , u n d d ie v o n v e r g a n g e n e r G r ö ß e z e u g e n d e n T e m p e l r a g e n a u s ä r m lic h e r S t e p p e h e r v o r . S ü d lic h e r in M e t la u i in d e r W ü s t e b e s u c h t e n w ir d ie g r o ß e n P h o s p h a t ­ m in e n , d ie f ü r T u n is u n d F r a n k r e ic h e in e g r o ß e R e ic h tu m s q u e lle b e d e u t e n (A u s fu h r 1 9 2 1 1 4 5 5 0 0 0 T o n n e n f ü r 72 M illio n e n F r a n k e n [ je t z t ü b e r 100 M illio n e n F r a n k e n ] , d a s i s t e in D r i t t e l d e r G e s a m t ­ a u s fu h r d e s L a n d e s . S c h o n v o r d e m W e lt k r ie g e k a m e n 3 7 % d e r W e lt p r o d u k t io n v o n h ie r , w o d u r c h F r a n k r e ic h a ls o m it se in e n n o r d a fr ik a n is c h e n G e ­ b ie te n d e n e u r o p ä is c h e n N a h r u n g s m it t e l m a r k t d u r c h d ie P h o s p h o r s ä u r e c h e m is c h b e h e r r s c h t) . I n d e n ü p p ig e n O a s e n v o n T o z e u r u n d N e f t a b e ­ w u n d e r te n w ir d a s e ig e n a r t ig e L e b e n . D e r e d a - p h is c h e F a k t o r W a s s e r k a n n in d e n a r id e n W ü s t e n ­ g e b ie te n e in e k lim a t is c h n ö r d lic h e r e V e g e t a t io n h e r v o r z a u b e r n , h ie r d ie m e d it e r r a n e . E i n K a m e l­

r i t t ü b e r d e n g r o ß e n S a lz s e e (die S a lz k r u s t e t r ä g t d ie ' K a r a w a n e n in g e w is s e n J a h r e s z e ite n ) S c h o t t el D s c h e r id b r a c h t e u n s n a c h K e b illi, v o n w o a u s w ir d ie K ü s t e b e i G a b e s g e w a n n e n . V o n d o r t m a c h te n w ir n o c h e in e n V o r s t o ß n a c h S ü d e n n a c h M e d e n in u n d T a t a u in , w o d ie E in g e b o r e n e n in m e r k w ü r d ig e n T o n n e n g e w ö lb e n , o f t d r e is t ö c k ig ü b e r e in a n d e r w o h n e n ; F e ls h ö h le n w o h n u n g e n in d e r E b e n e a u f- u n d n e b e n e in a n d e r g e b a u t .

M ic h in te r e s s ie r te b e s o n d e rs zu se h e n , w ie d ie a lg erisch e V e g e t a t io n , d ie ic h a u f e in e r R ik lir e is e

Nw. 1924.

113

(2)

8 6 2 Rü b e l: W ü s t e n V e g e t a t i o n in T u n e s i e n . T Die Natur- [wissenschaften 1 9 1 0 b e s u c h t h a t t e 1), s ic h ö s tlic h f o r t s e t z t in

T u n e s ie n .

D ie G e b ir g e s in d n ic h t m e h r d ie s e lb e n . D ie b e id e n Z ü g e d e s T e lla t la s u n d d e s g r o ß e n A t la s , d ie g e t r e n n t u n d m ä c h t ig w e s t o s t d u r c h A lg ie r z ie h e n , v e r e in ig e n u n d v e r la u fe n s ic h in T u n e s ie n . D ie S a h a r a - E in ö d e n h in g e g e n z ie h e n d u r c h , u m in T u n e s ie n o s t s t r e ic h e n d in g r o ß e r B r e it e d a s M eer z u e rre ic h e n . D ie n o r d a fr ik a n is c h e K ü s t e i s t im a llg e m e in e n e in e N o r d k ü s t e , je d o c h in T u n e s ie n b ie g t sie so s t a r k n a c h S ü d e n u m , d a ß d ie s e s L a n d e in e la n g e O s t k ü s t e b e s it z t , d ie g a n z a n d e r s z u m K l i m a e in g e s t e llt is t , in d e m e b e n d ie K ü s t e in ih r e r O s t e r s t r e c k u n g a n s M e e r g e la n g t , o h n e d a s D a z w is c h e n lie g e n d e s b r e it e n M it t e lm e e r v e g e ­ t a t io n s g ü r t e ls .

K lim a .

W i r h a b e n u n s a u f d e r g a n z e n R e is e in T u n e s ie n in e in e m S t e p p e n w ü s t e n k lim a b e w e g t . V o n d e n T e m p e ra tu re n i s t e ig e n t lic h n ic h t v i e l z u sa g e n . W i r k e n n e n v o n 5 O r t e n u n s e r e r R e is e e in ig e Z a h ­ le n . D ie M it t e l d e s k ä lt e s t e n M o n a ts , d e s J a n u a r , s in d d u r c h w e g 10 °; sie v a r iie r e n n u r v o n T u n is m it 9 ,8 ° b is G a b e s m it 1 0 ,5 ° , e in e a u ß e r o r d e n t lic h e G le ic h m ä ß ig k e it . Z u g le ic h z e ig t u n s d ie s e h o h e Z a h l a n , d a ß w ir u n s im s u b t r o p is c h e n G e b ie t b e ­ fin d e n . D ie J u li- A u g u s t - M it t e l, a ls o d ie w ä r m s t e n M o n a te , v a r iie r e n u m e in w e n ig e s s t ä r k e r , d ie M e e r e s k ü s te m ild e r t d ie Z a h le n v o n T u n is a u f 2 6 ,6 ° , v o n G a b e s a u f 2 7 ,4 ° , w ä h r e n d d a s In n e re , b e s o n d e rs im S ü d e n , e t w a s h ö h e re T e m p e r a t u r e n a u f w e is t : M e t la u i 3 0 ,7 ° u n d T o z e u r 3 2 ,6 ° . D ie K o n t i n e n t a l i t ä t d r ü c k t s ic h a m s t ä r k s t e n im in n e rn S ü d e n a u s , w o in T o z e u r w ä r m s t e r u n d k ä lt e s t e r M o n a t u m 2 2 ,6 ° a u s e in a n d e r lie g e n , u n s e r e M e e re s­

o r t e T u n is u n d G a b e s w e is e n n o c h 16 ,8 0 u n d 1 6 ,9 ° , a ls o 1 7 0 D iff e r e n z a u f. D ie a b s o lu t e n E x t r e m e s in d g a n z b e d e u te n d e , d ie M a x im a lie g e n b e i 45 — 4 9 0 S c h a t t e n t e m p e r a t u r , d ie M in im a u n t e r o ° , in K a i r u a n u n d T o z e u r b is — 4 0, in M e t la u i u n d T u n is — 2 ° , n u r G a b e s w e is t k e in e T e m p e r a tu r e n u n t e r o ° a u f, s o n d e r n e in M in im u m v o n -f- 0 ,4 °.

G r o ß s in d a u c h d ie D iff e r e n z e n v o n T a g u n d N a c h t . M a n m u ß s t e t s g u t m it M a n te l v e r s e h e n se in , d e n n w ir h a t t e n n a c h t s f a s t im m e r e m p f in d ­ lic h e K ü h le , w e n n es a u c h t a g s ü b e r r e c h t w a r m w e r d e n k o n n te , w e n n n ic h t e in k ü h le r W in d b lie s w ie a u f d e m N e f t a r i t t .

D a s H a u p t in t e r e s s e d e s G e o b o t a n ik e r s in b e z u g a u f K l i m a g e h ö r t n a t ü r l ic h d e n N ied ersch la g sv er­

h ä ltn isse n (s. b e ig e d r u c k t e s K ä r t c h e n a u s H . Be s s e l Ha g e n: D a s a lg e r is c h - tu n e s is c h e A t l a s ­ g e b ir g e . V e g . B ild e r v o n Ka r s t e n u n d Sc h e n c k, R e ih e X , 1. H e ft . 1 9 1 2 ). D e r N o r d w e s t e n v o n T u n e s ie n e r h ä lt g a n z b e d e u te n d e N ie d e r s c h lä g e :

x) Siehe M. R i k l i und C. S c h r ö t e r : V o m M itte l­

m eer zu m N o rd ra n d der Sah ara. E in e bo ta n isch e F rü h lin g sfa h rt n ach A lgerien . V ie rtelja h rssch r. d.

n atu rforsch . G es. in Z ü rich 57. 1912 und se p a ra t bei O rell F ü ssli, Z ü rich 1912. D arin ist ein ausfü hrlich es L ite ra tu rv e rze ic h n is, a u f w elches a u ch verw iesen sei be treffe n d hier z itie rte r A u to ren .

A in D r a h a n w e is t 16 5 c m , a ls o v i e l m e h r a ls d a s s c h w e iz e r is c h e R e g e n lo c h G la r u s m it 1 3 7 c m a u f.

A n d e r s v e r h ä l t s ic h d a g e g e n d a s g a n z e ü b rig e T u n e s ie n . N i c h t n u r d e r S ü d e n , a u c h d e r N o r d ­ o s te n u n d d e r g a n z e l a n g g e s t r e c k t e O s te n t r o t z d e r M e e r e s n ä h e h a t se h r w e n ig N ie d e r s c h la g , d u r c h ­ w e g u n t e r 50 c m .

E r in n e r n w ir u n s d a r a n , d a ß d ie m e d it e r r a n e V e g e t a t io n in s o lc h e n G e b ie t e n h e r r s c h t , d ie 50 b is 90 c m N ie d e r s c h la g z e ig e n , d a ß m a n im g r o ß e n g a n z e n 50 — 25 c m N ie d e r s c h la g d e n S te p p e n u n d

N ied ersch la g sverh ä ltn isse v o n T un esien (nach B e s s e l H a g e n - K n o c h )

u n t e r 25 c m d e n W ü s t e n z u s c h r e ib t , so e r g ib t s ic h d a r a u s sc h o n , d a ß w ir d ie R e is e g a n z im S t e p p e n ­ w ü s t e n g e b ie t z u g e b r a c h t h a b e n . A n d e r s a ls d ie ä n d e r n L ä n d e r d e s M it t e lm e e r b e c k e n s , d e re n K ü s t e n d a s b e k a n n t e (im S o m m e r k o n t in e n t a l t r o c k e n e , im W i n t e r o z e a n is c h g e m ä ß ig te ) , e b e n M it t e lm e e r k lim a g e n a n n te K l i m a b e s itz e n , g e h t in T u n is d a s S t e p p e n w ü s t e n k lim a b is a n s M e e r e s­

u fe r ; d ie la n g g e s t r e c k t e O s t k ü s t e i s t n u r u m e in g e rin g e s w e n ig e r e x t r e m a ls d a s I n n e re . D ie K ü s t e n o r t e h a b e n a u c h g e r in g e N ie d e r s c h lä g e : T u n is 45 c m , S o u ss e 41 c m u n d G a b e s g a r n u p 16 c m im J a h r . D a b e g r e ife n w ir a u c h d ie M e r k ­ w ü r d i g k e it , d a ß d ie W ü s t e n v e g e t a t i o n b is a n s M ee r r e ic h t , in fo lg e d e r t r o c k e n e n w e s t lic h e n W ü s t e n ­ w in d e . I m I n n e r n z e ig t M e t la u i 20 c m N ie d e r ­ s c h la g , T o z e u r n u r 8 c m .

V o n d ie s e n w e n ig e n R e g e n h a b e n w ir a u f d e r R e is e e in ig e s g e se h e n . E s r e g n e te n a c h t s in T o z e u r ,

(3)

H eft 42. 1

17. 10 1924J R ü b e l : W ü ste n v e g e ta tio n in T un esien . 863

es r e g n e t e in E l H a m m a u n d in G a b e s , es r e g n e te in K a ir u a n u n d in T u n is r e c h t t ü c h t ig . I n K e b i lli b l i t z t e u n d d o n n e r t e es t r o c k e n u n d im S c h o t t r e g n e te es ü b e r u n s in d e r h ö h e re n L u f t ; d a es a b e r h e iß e r M i t t a g w a r , g e la n g t e n d ie W a s s e r ­ t r o p fe n n ic h t b is zu u n s h e r u n te r , sie v e r d u n s t e t e n r a s c h w ie d e r , la n g e b e v o r sie d e n E r d b o d e n e r­

r e ic h t h a t t e n .

V egetation.

W i r h a b e n u n s in T u n e s ie n a ls o g a n z im G e ­ b ie t v o n T r o c k e n e in ö d e n , v o n S ic c id e s e r t e n , b e ­ w e g t , in o ffe n e r V e g e t a t io n , d ie s ic h d u r c h T .ro ck en - h e it s a n p a s s u n g e n a u s z e ic h n e t, se i es d u r c h P o ls t e r ­ w u c h s , d u r c h S u k k u le n z , d u r c h K l e in b lä t t r ig k e it , d u r c h Ü b e r d a u e r n d e r T r o c k e n p e r io d e im u n e m ­ p fin d lic h e n S a m e n z u s ta n d e .

W ir B o t a n i k e r w u r d e n u n t e r w e g s o f t g e fr a g t , o b d ie s n u n e in e S t e p p e o d e r W ü s t e se i. D a s lie ß s ic h n ic h t so r a s c h u n d le ic h t g e s p r ä c h s w e is e b e a n t w o r t e n , a b e r h ie r m ü ss e n w ir d ie s e D in g e k la r z u le g e n su c h e n , u m u n s e r e V e g e t a t io n v e r ­ s t e h e n z u k ö n n e n . D ie s e A u s d r ü c k e S t e p p e u n d W ü s te s in d n ic h t v o n B o t a n ik e r n g e g e b e n w o rd e n , sie b ie t e n in e r s te r L in ie e in p h ilo lo g is c h e s P r o b le m . S te p p e , S t je p , is t e in ru s s is c h e s W o r t u n d b e d e u t e t e in fa c h u n b e b a u t e s L a n d . D e r M e n s c h b e n e n n t j a im m e r z u e r s t a lle s n a c h se in e m N u t z e n , d e m V e r h ä lt n is z u r B r a u c h b a r k e i t in d e r W i r t s c h a f t . D ie s e s r u s s is c h e u n b e b a u t e L a n d t r ä g t e in e T r o c k e n r a s e n d e c k e , i s t g u t e s W e id e la n d . D a s G r a s i s t h a r t , d e n n es i s t d u r c h m e c h a n is c h e V e r s t e ifu n g g e g e n T r o c k e n h e it g e w a p p n e t , d r u m b e z e ic h n e n w ir d ie s e W ie s e n a ls H a r tw ie s e n , D u r ip r a t a . W o d e r R e g e n n ic h t m e h r g e n ü g t fü r d ie se W ie s e , l o c k e r t s ic h d ie V e g e t a t io n s d e c k e z u o ffe n e n S t r a u c h g e s e lls c h a ft e n , w a s d e r R u s s e P u s s t y n j a , v o n p u s s to i le e r , ö d e , n e n n t u n d m a n g e m e in ig lic h m it W ü s t e ü b e r s e t z t . A b e r a u f d e n R e is e n d e n a u s d e m w a ld r e ic h e n M it t e le u r o p a m a c h t e d ie W a ld lo s ig k e it , d ie w e it e n g e d e h n t e n E b e n e n , e in e n u n g e h e u r e n E in d r u c k u n d e r b e n u t z t e d a fü r d e n z u e r s t g e h ö r t e n A u s d r u c k S t je p , S t e p p e u n d n a n n te d ie s e L ä n d e r s t r e c k e n a lle S te p p e n , o h n e z u b e ­ a c h t e n , d a ß im U r s p r u n g s la n d d e s W o r t e s u n d B e g r iff e s S t j e p d ie s e in e v i e l e n g e r e B e d e u t u n g h a t , d ie m it d e n p fla n z e n g e o g r a p h is c h e n V e r h ä l t ­ n iss e n ü b e r e in s t im m t, w ä h r e n d d e r n e u e , w e it e S in n d ie s n ic h t t u t . A b e r d ie s e r n e u e , se h r e r ­ w e it e r t e S in n i s t im e u r o p ä is c h e n S p r a c h g e b r a u c h , b e s o n d e rs im d e u ts c h e n u n d fr a n z ö s is c h e n , g a n z a llg e m e in g e w o rd e n , u n d es i s t w o h l n ic h t m e h r m ö g lic h , ih n a u f d e n r ic h t ig e n u r s p r ü n g lic h e n z u r ü c k z u s c h r a u b e n , w ie w o h l es v e r s c h ie d e n e g r o ß e F o r s c h e r w ie Di e l s u n d Pa u l s e n p r o b ie re n . B e ­ g n ü g e n w ir u n s d a m it , d u r c h V o r s ilb e n o d e r E n d s ilb e n d ie V e g e t a t io n z u b e z e ic h n e n . D ie s e r u s s is c h e n S c h w a r z e r d s t e p p e n , v o n d e n e n d a s W o r t S t e p p e a u s g e g a n g e n is t , n e n n e n w ir H a r t ­ w ie s e n o d e r R a s e n s t e p p e n , d a sie v o n e in e m i d ic h t e n R a s e n b e w a c h s e n sin d , d e r b e i d e n n o c h z ie m lic h a u s g ie b ig e n F r ü h s o m m e r r e g e n je n e r G e ­

g e n d e n g u t g e d e ih t u n d e r s t e in e H o c h s o m m e r - H e r b s t - T r o c k e n p e r io d e u n d d a n n a u c h e in e k a lt e W in t e r p e r io d e ü b e r d a u e r n m u ß . Z u d ie s e n R a s e n ­ s t e p p e n , d ie n u r in d e r g e m ä ß ig te n Z o n e V o r­

k o m m e n , g e h ö r e n a u ß e r d e n S c h w a r z e r d s te p p e n R u ß la n d s d ie u n g a r is c h e P u ß t a , d ie P r ä r ie n u n d P a m p a s . M it d ie s e n e c h te n H a r tw ie s e n s te p p e n h a b e n w ir e s in T u n e s ie n a ls o g a r n ic h t zu tu n .

I m G e g e n s a tz z u d ie s e n W ie s e n s t e p p e n m it i g e s c h lo s s e n e r R a s e n v e g e t a t io n s t e h e n d ie o ffe n e n S t r a u c h s t e p p e n a ls p r in z ip ie ll a n d e r e V e g e t a t io n . D ie s e V e g e t a t io n r ü c k t b e i e x t r e m e r w e r d e n d e n B e d in g u n g e n im m e r m e h r a u s e in a n d e r , d e r e in z e ln e S t r a u c h b r a u c h t fü r se in e W a s s e r v e r s o r g u n g im m e r m e h r E in z u g s g e b ie t , so g e la n g e n w ir n a c h u n d n a c h z u d e m T y p u s , d e n m a n W ü s t e n e n n t. D ie W ü s t e is t v o n d e r S t r a u c h s t e p p e p r in z ip ie ll n ic h t v e r s c h ie d e n , d ie U n t e r s c h ie d e s in d d u r c h a u s g r a d u e lle r N a t u r . E s sin d v ie l f a c h d ie s e lb e n A r t e n , d ie a u s e in a n d e r r ü c k e n . B e i s o lc h e n g le ite n d e n R e ih e n m it b lo ß g r a d u e lle n U n t e r s c h ie d e n i s t es n a t ü r l ic h r e in e Ü b e r e in k o m m e n s s a c h e , w o m a n d e n t r e n n e n d e n S t r ic h z ie h e n u n d d ie e in e S e it e S te p p e , d ie a n d e r e W ü s t e n e n n e n w ill. G e o b o t a n is c h g e s p r o c h e n w ü r d e m a n b e s se r u n s e r n A u s d r u c k T r o c k e n e in ö d e b e n u t z e n , d e r d ie s e g a n z e z u s a m m e n ­ g e h ö r ig e o ffe n e P f la n z e n g e s e lls c h a f t u m fa ß t , a b e r p o p u lä r u n d a llg e m e in o d e r b e s s e r g e s a g t ü b e r a ll a u ß e r h a lb e x a k t e r g e o b o t a n is c h e r F o r s c h u n g , s p r ic h t m a n w e ite r v o n S t e p p e u n d W ü s t e . D o c h h ie r k o m m t n o c h d ie K o m p lik a t io n h in z u , d a ß d a s Ü b e r e in k o m m e n ü b e r d ie S c h e id e lin ie v o n S t r a u c h ­ s t e p p e u n d W ü s t e in v e r s c h ie d e n e n S p r a c h e n e in e v e r s c h ie d e n e is t . I m d e u ts c h e n n e n n t m a n m e is te n s S t e p p e e in e o ffe n e V e g e t a t io n , d ie o b e r ir d is c h im m e r h in m e h r a ls d ie H ä lf t e d e s B o d e n s b e d e c k t ; u n d W ü s t e , w e n n d ie V e g e t a t io n w e n ig e r a ls d ie H ä lft e a u s m a c h t . P r a k t i s c h m a c h t m a n d a s s o : M a n l e g t s ic h a n d e n B o d e n ; s c h lie ß e n s ic h d a n n d ie P f la n z e n z u e in e r u n u n t e r b r o c h e n e n L in ie , so k a n n m a n es S t e p p e n e n n e n , w e n n n ic h t, W ü s t e .

V ie le L e u t e w o lle n d e n A u s d r u c k W ü s t e a b e r n u r a u f v ie l e x t r e m e r e V e r h ä lt n is s e a n w e n d e n . G e r a d e u m g e k e h r t i s t es im e n g lis c h e n , w o d a s W o r t d e s e r t, d a s w ir m it W ü s t e ü b e r s e tz e n , e in e n v i e l p fla n z e n r e ic h e r e n B e g r if f b e d e u t e t u n d u n s e re g a n z e S tr a u c h s t e p p e m it e in b e g r e ift . W i r k ö n n e n a ls o e b e n s o g u t a lle s , w a s w ir a n T r o c k e n e in ö d e n in T u n is g e se h e n h a b e n , S te p p e o d e r W ü s t e n e n n e n , o d e r v e r s ö h n lic h e r W ü s t e n s te p p e u n d S t e p p e n ­ w ü s t e .

K u r z z u c h a r a k t e r is ie r e n s in d d ie T r o c k e n ­ e in ö d e n f o lg e n d e r m a ß e n : S ie sin d k lim a t is c h b e ­ d in g t . S ie b ild e n d ie g r o ß e n s u b tr o p is c h e n H o c h ­ d r u c k g ü r t e l d e r E r d e . D ie T e m p e r a tu r e n k ö n n e n h e iß e o d e r k a lt e se in . W i r b e w e g e n u n s in T u n is im w a r m e n G e b ie t m it + i o ° J a n u a r m itte l. M a ß ­

g e b e n d is t d ie g e r in g e N ie d e r s c h la g s m e n g e u n d d e re n U n r e g e lm ä ß ig k e it . D ie W in d e s in d s t a r k . N a c h d e r B o d e n b e s c h a ffe n h e it k e n n e n w ir d r e i H a u p t t y p e n : d ie S te in w ü s te n , d ie K ie s w ü s te n u n d d ie S a n d w ü s t e n . D ie le t z t e r e n , d ie S a n d w ü s t e n ,

(4)

864 Rü b e l: W ü s t e n V e g e t a t i o n in T u n e s i e n r Die Natur- Lwissenschaften s in d d ie p o p u lä r s t e n W ü s t e n , d ie W ü s t e n k a t e x o ­

c h e n ; d ie S a h a r a b e s t e h t a b e r n u r z u e t w a x/9 a u s S a n d w ü s t e ; K ie s - u n d S t e in w ü s t e sin d d u r c h a u s v o r h e r r s c h e n d .

D a s L i c h t in d e r W ü s t e i s t b e i d e r g e rin g e n B e w ö lk u n g a n d a u e r n d s t a r k , a b e r es i s t m e h r d ie D a u e r a ls d ie I n t e n s i t ä t , w e lc h e d ie L i c h t f ü lle b e d in g t . D a d ie L u f t m e is t v ie le fe s te T e ilc h e n e n t h ä lt , i s t d a s L i c h t g e s c h w ä c h t , es i s t b e s o n d e rs a n v i o le t t e n S t r a h le n b e d e u t e n d - w e n ig e r re ic h a ls a n r o te n . J e d o c h b e s te h e n g r o ß e U n te r s c h ie d e . B e i W in d k a n n d ie L u f t ü b e r a ll v o l l S t a u b se in , b e i W in d s t ille h in g e g e n h ä n g t d ie L u f t ü b e r A n ­ s a m m lu n g s g e b ie te n , a ls o ü b e r S a n d w ü s t e n , n o c h la n g e v o l l S t a u b , w ä h r e n d sie ü b e r a u s g e b la s e n e n S te in - u n d K ie s w ü s t e n v i e l r e in e r is t , u n d d o r t d a h e r .! m e h r L i c h t s t ä r k e h e r r s c h t . N a c h R e g e n , d e r d e n S t a u b n ie d e r s c h lä g t , i s t d ie L i c h t fü lle b e d e u t e n d g r ö ß e r , n a c h M e s su n g e n , d ie ic h in A lg ie r m a c h t e 1), a m s e lb e n O r t m e h r a ls d o p p e lt s o g r o ß w ie s o n s t . D a w ir in T u n is n a c h s t a r k e r R e g e n z e it u n d z u m T e i l n o c h d a r in w a r e n , b e m e r k ­ t e n w ir z ie m lic h in te n s iv e s L i c h t .

H aifasteppe.

O h n e Z w a n g k ö n n e n w ir u n s e r e tu n e s is c h e n T r o c k e n e in ö d e n in z w e i G r u p p e n te ile n , e in e rs e its h a b e n w ir d ie z ie m lic h d i c h t b e w a c h s e n e n H a i f a ­ s t e p p e n u n d A r t e m is ia s t e p p e n , a n d e r e r s e its d ie w e n ig e r d ic h t b e w a c h s e n e n G e g e n d e n , w o e b e n d ie F r a g e o b S t e p p e o b W ü s t e a u f t a u c h t e . G e h e n w ir z u e r s t e in a u f d ie G r u p p e d e r H a ifa - u n d A r t e m is ia s t e p p e n .

D ie H a ifa s t e p p e w ir d v o llk o m m e n b e h e r r s c h t v o n S t i p a te n a c is s im a L ., d e m H a ifa g r a s . E s is t m e is t e t w a m e te r h o c h . E s k o m m t in d ic h t e n H o r s t e n v o r . D a s B l a t t i s t w ä h r e n d d e r R e g e n ­ p e r io d e a u s g e b r e ite t , s o n s t a b e r z u s a m m e n g e r o llt u n d e n d e t in e in e r S p it z e . D ie s e s G r a s i s t s t a r k d u r c h Z e llu lo s e v e r s t e if t . S e in e B l ä t t e r s in d m e h r ­ j ä h r i g ; es i s t ö k o lo g is c h a ls o a ls e in S t r a u c h a n z u ­ s p r e c h e n . W i r re c h n e n d ie s e V e g e t a t io n d a h e r a u c h z u d e n S t r a u c h s t e p p e n . D ie F a m ilie d e r G r a m in e e n b i e t e t s ic h im a llg e m e in e n n ic h t o f t z u r S t r a u c h f o r m , a b e r h ie r i s t es d e r F a ll , w ie ü b r ig e n s a u c h b e i B a m b u s w ä ld e r n u n d B a m b u s g e b ü s c h e n .

D e r k ie s ig e B o d e n i s t m it d e n d ic k e n H o r s t e n d e s H a ifa g r a s e s lü c k e n h a f t b e s e t z t . I n d e n H o r s t e n s a m m e lt s ic h im m e r m e h r S a n d a n . W i r b e o b a c h ­ t e t e n h ä u fig , d a ß d e r H o r s t z e n t r if u g a l im m e r w e i t e r w ä c h s t : d a s I n n e r e s t i r b t m it d e r Z e it a b , s o d a ß R in g e e n t s t e h e n . A n B e r g h ä n g e n v e r h ä lt s i c h S t i p a t e n a c is s im a w ie b e i u n s S e s le r ia c o e r u le a ; w ie d ie r ic h t ig e n S e s le r ia t r e p p e n w a r e n a m D s c h e b e l B r u r m e t t v o n T a t a u i n d ie H a ifa t r e p p e n a u s g e ­ b ild e t , h a lb m o n d fö r m ig e H o r s te , d ie d e n S c h u t t s t a u e n .

x) E . R ü b e l , B e iträ g e zu r K e n n tn is des p h o to ­ chem isch en K lim a s v o n A lgerien . L ich tk lim . S tud ien I I I . A b h . V iertel]ah rssch r. d. n atu rforsch . Ges. in Z ü rich 55, 1910.

A n d r e i O r te n k o n n te n w ir in d e r H a ifa s t e p p e S tu d ie n m a c h e n , b e i S b e it la im Z e n t r u m v o n T u n e s ie n , d a n n im S ü d o s t e n z w is c h e n G a b e s u n d M e d e n in u n d u m T a t a u in h e r u m , b e s o n d e rs a m D s c h e b e l B r u r m e t t . N e b e n d e r a lle s b e h e r r s c h e n d e n S t ip a k o m m t d e r B e g le it f lo r a q u a n t i t a t i v k e in e g r o ß e R o lle z u , a b e r q u a l i t a t i v v e r d ie n t sie d ie V e r n a c h lä s s ig u n g , d ie sie m e is t fin d e t , n ic h t. In d e r L i t e r a t u r is t v ie l ü b e r d a s H a ifa g r a s u n d se in e V e r w e n d u n g z u le se n , a b e r d ie z u g e h ö r ig e B e g le it flo r a i s t g a n z u n g e n ü g e n d b e k a n n t , es f i n d e t s ic h n u r g e le g e n t lic h e in e S a m m e llis te b e i­

g e fü g t , d ie n ic h t e in m a l a u f V o lls t ä n d ig k e it d e s S a m m e lt a g e s u n d -o r t e s A n s p r u c h m a c h e n k a n n .

W ir h a t t e n d a s G lü c k n a c h e in e r s t a r k e n R e g e n ­ p e r io d e e in z u t r e ffe n . U n z ä h lig e S a m e n lie g e n s t e t s in d e n E in ö d e n , je s t ä r k e r d ie R e g e n p e r io d e , u m so m e h r g e la n g e n z u m W a c h s t u m , m a n c h m a l n a c h v ie ljä h r ig e m W a r t e n . U m S b e it la e rs c h ie n u n s a lle s g r ü n . I n e in e m s o lc h e n M o m e n t k o m m t e in e m d ie Ö d e g a r n ic h t z u m B e w u ß t s e in , d ie e in e n M o n a t s p ä t e r w ie d e r h e r r s c h t u n d la n g e so b le ib t . D o c h g e r a d e in S b e it la w a r e n n ic h t so s e h r d ie E in jä h r ig e n in g r o ß e r Z a h l w ie a n d e r sw o , s o n d e rn n o c h r e c h t v ie le S t r ä u c h e r . V e r e in z e lt f a n d s ic h n o c h J u n ip e r u s p h o e n ic e a , r e ic h lic h R o s m a r in u n d z ie m lic h h ä u f ig d ie e n t s e t z lic h s t a c h li g e A c a n t h y l l i s n u m id ic a . K le in e S t r ä u c h le in v o n T h y m u s h ir t u s , v o n P a s s e r in a h ir s u ta , v o n O n o n is r a m o s is s im a k a m e n v o r . U n t e r d e n B ü s c h e n d e s H e lia n th e m u m p ilo s u m le u c h t e t e n d ie b e k a n n t e n C is t a c e e n s c h m a r o t z e r C y t in u s h y p o - c is tis m it ih r e n S c h a r la c h s p a r g e ln h e r v o r , e in e P fla n z e , d ie s t e t s a u c h d ie N ic h t b o t a n ik e r in t e r ­ e s s ie r t u n d fe s s e lt d u r c h ih r e L e u c h t k r a f t . A u c h d ie J e r ic h o r o s e , A s t e r is c u s p y g m a e u s , d ie t r o c k e n im m e r in s ic h v e r s c h lo s s e n d a lie g t , f e u c h t g e m a c h t a b e r s o fo r t ih re S t e n g e l n a c h a lle n S e it e n a u s ­ e in a n d e r s p r e iz t .

I n T a t a u i n w a r e n es a b e r m e is t a n d e r e B e g l e i t ­ p fla n z e n , d ie w ir fa n d e n . S o z . B . e in e a n d e r e S t ip a a r t , S t i p a L e t o u r n e u x ii, e in e S t a t i c e p r u in o s a .

V o r M e d e n in w a r e n es w ie d e r u m a n d e r e P f l a n ­ ze n , b e s o n d e rs m e h r E in jä h r ig e u n d w e n ig e r S t r ä u c h e r , d o c h f e h lt e n d ie s e u n d d ie a u s d a u e r n ­ d e n K r ä u t e r w ie P a r o n y c h i a c h lo r o t h y r s a , S c o r z o - n e r a u n d u la t a a u c h n ic h t .

W a s m ir b e s o n d e r s a u f fie l, i s t d e r M a n g e l a n G e o p h y t e n , a n A r t e n , w e lc h e d ie u n g ü n s t ig e J a h r e s z e it in u n t e r ir d is c h e n S p e ic h e r o r g a n e n ü b e r ­ d a u e r n . I m M e d it e r r a n g e b ie t fin d e n w ir d ie s e in g r o ß e r A n z a h l in d e n L a b ia t e n s t e p p e n a u f K o r s ik a , in d e r P h r y g a n a in G r ie c h e n la n d . H ie r in T u n e s ie n fa n d e n w ir f a s t g a r k e in e , t r o t z d e m w ir in d e r r ic h t ig e n J a h r e s z e it d a w a r e n , u m sie im W a c h s t u m zu fin d e n , u n d t r o t z d e m ic h m e in b e s o n d e r e s A u g e n m e r k d a r a u f g e r ic h t e t h a t t e . I n d e r H a i f a ­ s t e p p e f a n d ic h u n t e r 34 g e s a m m e lt e n A r t e n n u r e in e e in z ig e Z w ie b e lp fla n z e , S c illa v illo s a , w ie d ie

fo lg e n d e L i s t e z e ig t .

Ü b e r r a s c h e n d w a r u n s, w ie w e n ig d ie P f la n z e n ­ lis t e n d e r d r e i A u f n a h m e n ü b e r e in s tim m e n , n u r

(5)

H eft 42. ]

17. 10. 1924J Rü b e l: W ü ste n v e g e ta tio n in T un esien. 865

Haifasteppe.

Sbeitla Medenin Tatauin S tip a t e n a c i s s i m a ... 10 IO IO A c a n th y llis n um id ica . . . . +

A d o n is m i c r o c a r p u s ... + + A steriscu s p y g m a e u s . . . . ■ + A stra g a lu s ten u ifo liu s . . . . +

B rom us m a cro sta ch y s . . . . +

C e n tau re a c o n t r a c t a ... +

C h rysa n th em u m coronariu m . +

+ C y tin u s h y p o cistis ... +

E rod iu m g la u c o p h y llu m . . . +

E ro d iu m h ir tu m ... + +

F a g o n ia c r e t i c a ... + G aliu m t r i c o r n e ... +

H e d y sa ru m carn osum . . . . +

H elian th em u m p ilo su m . . . + +

Ju n ip erus p h o e n ic e a ... +

L a v a n d u la m u ltifid a . . . . -|-

L in a ria f r u t i c o s a ... + M atth io la l u n a t a ... + O nonis n a t r i x ... + + O nonis r a m o s i s s i m a ... + P a ro n ych ia ch lo ro th yrsa . . . + P asserin a h i r s u t a ... + + P icrid iu m tin g ita n u m orientale + P o ly ca rp o n te tr a p h y llu m . . + P rasiu m m a j u s ... + R o sm arin u s o fficin alis . . . . +

S c illa v i l l o s a ... "*r S co rzo n era u n d u l a t a ... + S ta tic e p r u i n o s a ... + S tip a L e t o u r n e u x i i ... + T h y m u s h i r t u s ... +

S t i p a te n a c is s im a n o t ie r te ic h v o n a lle n d re i O r te n , z w e im a l A d o n is m ic r o c a r p a , H e lia n t h e m u m p ilo s u m u n d P a s s e r in a , d ie ü b r ig e n w a r e n v e r ­ sc h ie d e n . I c h v e r s u c h t e n u n V e r g le ic h e m it A lg e r ie n a n z u s t e lle n , d o c h f ie l d ie s g a r n ic h t b e ­ fr ie d ig e n d a u s . B e i H o c h r e u t i n e r fin d e t s ic h e in e L i s t e , d ie m it d e n u n s e r ig e n e in z ig A s t e r is c u s p y g m a e u s u n d S c o r z o n e r a u n d u la t a g e m e in s a m h a t ; R i k l i (1. c.) g i b t k e in e L i s t e , s o n d e rn v e r w e is t a u f T r a b u t u n d F l a h a u l t ; F l a h a u l t z ä h lt 27 P f la n z e n a u f, v o n d e n e n a u c h n ic h t e in e m it u n s e r n 34 z u s a m m e n fä llt , v o n Tr a b u t s L i s t e sin d es g a n z e 3 : E r u c a s a t i v a , H e lia n t h e m u m p ilo s u m u n d S c o r z o n e r a u n d u la t a .

W i r s in d a ls o w e i t d a v o n e n t fe r n t , z u w is se n , w a s f lo r is tis c h - s o z io lo g is c h z u e in e r H a ifa s t e p p e g e h ö r t . D a s h a t v e r s c h ie d e n e G r ü n d e . E r s t e n s i s t d ie H a ifa s t e p p e n ie u n tersu ch t w o rd e n , s o n d e rn a lle v o r h a n d e n e n A u fn a h m e n s t a m m e n v o n ± ra s c h e n E x k u r s io n e n . Z w e it e n s w e c h s e lt d ie R e g e n flo r a j e n a c h d e n R e g e n s u m m e n v e r s c h ie ­ d e n e r J a h r e , w a s a b e r f ü r d ie b e d e u te n d e S t r a u c h ­ flo r a n ic h t z u t r i f f t . E in H a u p t g r u n d d ü r f t e je d o c h d e r a n t h r o p o g e n e E in f lu ß se in . W i r h a b e n es n ic h t m i t e in e r n a t ü r lic h e n , s o n d e rn m it e in e r H a lb k u lt u r g e s e lls c h a f t z u t u n . H a if a w ir d in U n m a s s e n g e e r n t e t , in A lg e r ie n n o c h m e h r a ls in T u n e s ie n . D ie B l ä t t e r w e r d e n a u s g e r a u ft , in

s t a r k e n P r e s s e n z u h a r t e n B a lle n g e f o r m t u n d e x p o r t i e r t z u r P a p ie r fa b r ik a t io n , o d e r d ie F a s e r n w e r d e n z u S e ile n v e r a r b e it e t , d a s g a n z e B l a t t fü r F le c h t w e r k e b e n u t z t . H a ifa m a t t e n d e c k e n a lle M o s c h e e b ö d e n ; je d e s K a m e l h a t se in H a lfa fle c h t - w e r k a n . A lg e r ie n e x p o r t i e r t jä h r lic h 100 000 t H a ifa , S p a n ie n 45 000 t n a c h Ri k l i, u n d v o r 2000 J a h r e n m a c h t e n d ie a lt e n K a r t h a g e r ih re S c h iff s t a u e a u s H a ifa g r a s . I m ü b r ig e n le b e n d ie B e r b e r a ls N o m a d e n s e h r v ie l in d e n H a ifa s t e p p e n , d ie a ls W e id e b e n u t z t w e r d e n . D ie s e N o m a d e n sä e n v i e l G e r s te a n , b a ld d a , b a ld d o r t u n d k o m m e n a u f ih r e m Z u g s p ä t e r w ie d e r a n d e n O r t, w e n n d ie G e r s te g e w a c h s e n is t , u m r e if z u r B r o t ­ b e r e itu n g , o d e r s o n s t u n r e if a ls G r ü n f u t t e r fü r K a m e l u n d E s e l v e r w e n d e t z u w e r d e n . S o b e fin d e n s ic h H a ifa s t e p p e n k o n s t a n t in s e k u n d ä r e n S u k ­ z e ss io n e n b e g r iffe n , v o m G e r s t e n fe ld z u m B r a c h ­ a c k e r u n d w ie d e r z u r S te p p e . D ie a n t h r o p o g e n e B e e in flu s s u n g i s t a ls o e in e se h r s t a r k e .

D ie H a u p t s t a n d o r t s fa k t o r e n d e r H a ifa g e b ü s c h e sin d , k u r z z u s a m m e n g e fa ß t, 2 0 — 40 c m J a h r e s ­ n ie d e r s c h la g ; k ie s ig e r B o d e n m it e t w a s S a n d , d e r d ie F e u c h t i g k e i t z u s a m m e n h ä lt , n ic h t s t a r k s a lz ­ h a lt i g u n d d ie b e d e u te n d e a n t h r o p o g e n e B e e in ­ flu s s u n g .

W erm utsteppe.

D ie A r t e m is ie n lie fe r n a u f d e r E r d e b e s o n d e rs v ie le S t r a u c h s t e p p e n . I n A m e r ik a b e d e c k t d ie D r e iz a h n - W e r m u t - S t e p p e d e r A r t e m is ia t r i d e n t a t a d e n g r ö ß t e n T e il d e r S t a a t e n U t a h , N e v a d a , I d a h o , K a lifo r n ie n , O r e g o n , W a s h in g t o n , W y o ­ m in g u n d C o lo r a d o (E . Rü b e l, D ie a u f d e r I n t e r n a t io n a le n P f la n z e n g e o g r .- E x k . d u r c h N o r d ­ a m e r ik a 1 9 1 3 k e n n e n g e le r n te n P f la n z e n g e s e ll­

s c h a ft e n . E n g l. B o t . J b . 53, B e ib l. 1 1 6 . 1 9 1 5 ).

I n R u ß la n d l i e g t z w is c h e n d e n s u b x e r o p h ile n S c h w a r z e r d s t e p p e n w ie s e n u n d d e n a s ia t is c h e n W ü s t e n e in g r o ß e r G ü r t e l S t r a u c h s te p p e n , in d e n e n A r t e m is ie n v o r h e r r s c h e n , in s b e s o n d e r e A r t e m is ia m a r it im a (E . Rü b e l, D ie K a lm ü c k e n s t e p p e b e i S a r e p t a . E n g l. B o t . J b . 50. 1 9 1 4 ). I n N o r d ­ a f r i k a k e n n e n w ir d ie a u s g e d e h n te n B e s t ä n d e u n s e r e r A r t e m is ia h e r b a a lb a . I n a lle n d r e i g r o ß e n G e b ie t e n s c h w a n k t d e r J a h r e s n ie d e r s c h la g z w is c h e n 20 u n d 40 c m . D e r B o d e n b e s t e h t in a lle n d r e i G e b ie t e n a u s e in e m z ie m lic h tr o c k e n e n , ± s a n d i­

g e n L e h m . D ie M a x im a lt e m p e r a t u r e n s in d m it 4 1 — 4 4 0 d ie s e lb e n , d ie M in im a s in d im s u b t r o p i­

s c h e n N o r d a f r ik a m it — 4 b is — 1 0 0 b e d e u te n d g e r in g e r a ls in d e n w in t e r k a lt e n A r t e m is ia s t e p p e n R u ß la n d s u n d A m e r ik a s m it — 33 °.

A u s A lg ie r w is s e n w ir , d a ß , w e n n d e r k ie s ig s t e in ig e B o d e n d e r H a ifa s t e p p e w e n ig e r d u r c h ­ lä s s ig w ir d , d a n n L y g e u m s p a r t u m , d a s S p a r t o - g r a s o d e r S e n n a z u d o m in ie r e n b e g in n t a ls Ü b e r ­ g a n g z u r A r t e m is ia h e r b a a lb a - S te p p e , d ie a u f L e h m b o d e n , d e r a u c h e t w a s s t ä r k e r s a lz h a lt ig is t, im s e lb e n K l i m a g r o ß e S t r e c k e n b e d e c k t .

Z w is c h e n M e d e n in u n d T a t a u in fu h r e n w ir la n g e Z e it d u r c h d ie s e W e r m u t s t e p p e u n d h a t t e n

Nw. 1924. I I 4

(6)

866 R ü b e l : W ü s te n v e g e ta tio n in T un esien.

[

D ie N a tu r­

wissenschaften

b e i E l A m a r , 18 k m s ü d lic h M e d e n in , G e le g e n h e it, sie u n s n ä h e r a n z u s e h e n .

Wermutsteppe A rte m isia h e rb a a lb a 2

bis 10,

A n ab asis a p h y lla 2 — 10, A c a n th y ilis num idica, A n a c y c lu s vale n tin u s, A n a g a llis arven sis p la ty -

p h y lla , A ris tid a plu m osa, A sp h od elu s ten u ifoliu s, A stra g a lu s cap rin u s, C ardu us g a e tu lu s, C u scu ta ep ith y m u m , C u ta n d ia m em p h itica, D au cu s p a rv iflo ru s, D e v e rra c h lo ran th a ,

in E l A m a r.

E ch io ch ilo n fru tico su m , E ch iu m hu m ile,

G ym n o ca rp o n frutico su m , H e lian th e m u m tu n etan u m , K o e le ria v illo sa ,

L in a ria fru tico sa , M a tth io la tristis, P ic rid iu m tin g ita n u m , P la n ta g o alb ican s, R esed a n eg lecta , R h a n te riu m su aveolen s, S a lv ia lan ig era,

S p itz e lia sah arae, T eu criu m alopecu ros, T eu criu m p olium .

O b sie h ie r d e n a lg e r is c h e n A n g a b e n e n t ­ s p r e c h e n d a u c h v i e l le h m ig e r e n B o d e n b e s i t z t a ls d ie H a ifa b e s t ä n d e , k o n n t e n w ir n ic h t o h n e w e ite r e s e n t s c h e id e n . D a s A u s s e h e n d e s B o d e n s w a r k e in m e r k b a r a n d e r e s . Ü b e r a ll z e ig t s ic h d a s s e lb e , d a ß , s o b a ld s ic h S a n d a n s a m m e ln k a n n , d ie F lo r a re ic h e r w ir d . S a n d b e d e u t e t e t w a s m e h r F e u c h t i g ­ k e it , d ie s o fo r t m e h r S t r ä u c h e r u n d a u c h m e h r E in jä h r ig e g e d e ih e n lä ß t .

D a s G r a u g r ü n d e r W e r m u t s e t z t s ic h v ie le K ilo m e t e r f o r t , a b e r g e m is c h t u n d im V o r h e r r s c h e n o f t u n d u n m e r k lic h w e c h s e ln d m i t e in e m m e h r b la u g r ü n e n , ä h n lic h a u s s e h e n d e n S t r ä u c h le in , d a s w ir e r s t g a r n ic h t k a n n t e n , d a s s ic h a ls A n a b a s is a p h y l l a h e r a u s s te llt e . E s i s t e in a u fs te ig e n d e s S t r ä u c h le in m it fle is c h ig e n G lie d e r n . Ba t t a n d i e r

u n d Tr a b u t g e b e n a ls V o r k o m m e n n u r T e b e s s a d a n s le s P h o s p h a t e s in T u n e s ie n a n ; in A lg e r ie n s c h e in t es n ic h t v o r z u k o m m e n . H ie r d o m in ie r t es a b w e c h s e ln d m it d e r A r t e m is ia , w ir w e r d e n es a u c h in d e r s ü d lic h e n W ü s t e w ie d e r tr e ffe n . S e in V o r h e r r s c h e n s c h e in t e in e n Ü b e r g a n g d a r ­ z u s te lle n v o n d e r W e r m u t s t e p p e z u n o c h s t r e n ­ g e re n E in ö d e n , w o r a u f n o c h z u r ü c k z u k o m m e n se in w ir d . N e b e n d ie s e n b e id e n V o r h e r r s c h e n d e n t r e t e n d ie B e g le it p fla n z e n a n I n d iv id u e n z a h l z u r ü c k , je d o c h a n A r t e n z a h l w ä r e n n o c h 26 A r t e n z u n e n n e n , d ie s ic h v e r te ile n a u f 9 w e it e r e S t r ä u c h e r

— m a c h t a ls o 1 1 S t r ä u c h e r — , d a n n 13 T h e r o - p h y t e n u n d n u r 4 a u s d a u e r n d e S t a u d e n , w o r u n t e r e in e in z ig e r G e o p h y t , A s p h o d e lu s te n u ifo liu s .

I c h s u c h t e w ie d e r u m V e r g le ic h e m it d e n W e r ­ m u t s t e p p e n v o n A lg ie r a n z u s t e lle n , a b e r F l a -

h a u l t, Ri k l i, Tr a b u t, Ma s s a r t g e b e n k e in e v o lle n P f la n z e n lis t e n d a v o n , s o n d e r n n e n n e n a lle a ls B e g le it e r d ie g le ic h e n 6 — 12 A r t e n , u n d z w a r m i t A u s n a h m e v o n P la n t a g o a lb ic a n s a lle s a n d e r e A r t e n a ls u n s e r e tu n e s is c h e A u f n a h m e z e ig t . A ls o a u c h h ie r s in d w ir n ic h t s ic h e r , o b w ir es m it e in e r e in h e it lic h e n A s s o z ia t io n z u t u n h a b e n , d ie U n t e r s u c h u n g e n s in d n o c h v i e l z u w e n ig g e n a u . A u c h d ie s e G e s e lls c h a ft w ir d v o n d e n K a m e le n v i e l b e w e id e t , is t d e m n a c h a u c h s t a r k a n th r o p o g e n b e e in f lu ß t .

I m S t a n d o r t k o n n te n w ir k e in e n a u ffa lle n d e n U n t e r s c h ie d v o n d e m d e r a n g r e n z e n d e n H a i f a ­ g e b ü s c h e se h e n , in d e r F lo r a s c h ie n e r a b e r z ie m ­ lic h d u r c h g r e ife n d : n u r 3 v o n 28 g e s a m m e lt e n A r t e n k e n n e n w ir s c h o n a u s d e r H a i f a s t e p p e : A c a n t h y i l i s n u m id ic a v o n S b e it la , L i n a r ia f r u t i ­ c o s a , P ic r id iu m t in g it a n u m v o n M e d e n in , d ie e r s te r e n z w e i S tr ä u c h le in , le t z t e r e s e in e Z w e i­

jä h r ig e . V i e l m e h r f lo r is t is c h e V e r w a n d t s c h a ft h in g e g e n z e ig t d ie A r t e m is ia s t e p p e m it d e r n u n zu b e s p r e c h e n d e n Wrü s te . T r o t z d e m fü r s A u g e d ie d ic h t e B e w a c h s u n g d e r e in e n G e s e lls c h a ft s t a r k a b s t i c h t v o n d e r Ö d e d e r ä n d e r n , z e ig t s ic h p r in ­ z ip ie lle Ä h n lic h k e it in d e r g r a d u e lle n V e r s c h ie d e n ­ h e it , w ie ic h sc h o n a n fa n g s a u s fü h r t e . V o n d e n 28 A r t e m is ie t e n p fla n z e n f a n d e n w ir 15 , a lso d ie H ä lf t e w ie d e r in d e n W ü s te n .

Steppenw üste.

D ie W o c h e v o m 7 . b is 14 . A p r il h ie lte n w ir u n s in d e r G e g e n d a u f, d ie w e n ig e r a ls 20 c m J a h r e s r e g e n h a t . Ü b e r e in s t im m e n d d a m it is t a u c h d ie V e g e t a t io n so o ffe n , d a ß w e n ig e r a ls d ie H ä lft e d e s B o d e n s v o n d e n P f la n z e n b e d e c k t w ir d .

I n M e t la u i b e fa n d e n w ir u n s in d e r a u s g e s p r o c h e ­ n e n K ie s w ü s t e . E s i s t e in e w e it e D ilu v ia le b e n e , d a s fe in e M a t e r ia l i s t z u m g r o ß e n T e i l a u s g e b la s e n . E s b ild e t s ic h n a t ü r l ic h im m e r w ie d e r n eu e s, d a s s t ä n d ig a ls S a n d g e b lä s e a n d e n S t e in e n w ie a n d e n P f la n z e n w i r k t . D ie W ü s t e n k r u s t e i s t w o h l a u s ­ g e b ild e t , d a r a u f lie g e n d ie g r ö ß e r e n S te in e , 5 b is 20 c m g r o ß , d ie d e r W in d lie g e n l ä ß t . D a d a s fe in e M a t e r ia l d a n e b e n w e g g e b la s e n is t, e r w e c k t es o f t d e n E in d r u c k , a ls o b d ie S te in e a u s d e m B o d e n h e r a u s w ü c h s e n . I m W in d s c h a t t e n d e r S te in e s a m m e lt s ic h s o fo r t e t w a s S a n d u n d d a r in P f la n z e n ; d ie e ig e n t lic h e H ä r t e k r u s t e is t k a h l.

D e r W ü s t e n w in d is t im a llg e m e in e n s t a r k , d e m B o d e n e n t la n g v i e l g e r in g e r a ls h ö h e r o b e n . M it m e in e m A n e m o m e t e r m a ß ic h d o r t a m B o d e n 5 — 5 1/ 2 sec/m , in 50 c m H ö h e ü b e r d e m B o d e n 6 — 7 se c/m u n d in 1 m H ö h e s c h o n 8 — 9 sec/m . D ie G e g e n d v o n M e t la u i i s t se h r ö d e u n d d o c h la g ü b e r d e m G a n z e n e in g r ü n e r S c h im m e r . D e n G r u n d s t o c k d e r F lo r a b ild e n n ie d e r lie g e n d e S t r ä u ­ c h e r, a b e r d a z w is c h e n b e fin d e n s ic h z u u n s e re r B e s u c h s z e it n a c h d e r R e g e n p e r io d e e in e M e n g e E in jä h r ig e r . A m a u f fä llig s t e n , m a s s e n h a ftig s te n e r s c h e in t e in e k le in e , w e iß b lü t ig e C ru c ife r e , M u ri- c a r ia p r o s t r a t a , d ie e in e n a n d a s h ä u fig e A ly s s u m d e r M itte lm e e r g e g e n d e n e r in n e r t. U m d a s D o r f M e t la u i in g r o ß e m , m e h r e re K ilo m e t e r w e ite m U m k r e is h e r u m fe h le n d ie h o lz ig e n A r t e n f a s t v ö lli g b is a u f e in ig e g a n z n ie d r ig e , d ic k h o lz ig e S t ü c k e , a b e r d ie H ä u f i g k e i t w ä c h s t z u s e h e n d s m it d e r E n t fe r n u n g . E s i s t d ie s w ie d e r d e r a n t h r o ­ p o g e n e F a k t o r . Wra s ir g e n d w ie b r e n n b a r is t, w ir d v o n d e n E in g e b o r e n e n a u s g e r is s e n u n d m it g e n o m ­ m e n z u r F e u e r u n g . A u f d e m M a r k t k a n n m a n p e r K ilo g r a m m d ie k le in e n k r ü p p e lig e n H o lz s t ü c k e a ll d ie s e r n ie d e r lie g e n d e n S t r ä u c h le in k a u f e n ; n u r w a s z u u n s c h e in b a r , b le ib t im F e ld . W i r

(7)

Heft 42. 1

17. 10. 1924J Rü b e l: W ü s t e n V e g e t a t i o n i n T u n e s i e n . 867

Steppenwüste.

A c a n th y llis n u m id ica . . . . A d o n is m ic r o c a r p u s ...

A izo o n h i s p a n i c u m ...

A n a b a sis a p h y l l a ...

A n a c y c lu s v a le n tin u s . . . . A n ch u s a h i s p a n i c a ...

A n th e m is tu b e rc u la ta . . . . A rg y ro lo b iu m u niflorum . . . A ris tid a p l u m o s a ...

A r is tid a p u n g e n s ...

A rn e b ia d e c u m b e n s ...

A sp h od elu s te n u ifo liu s . . . A steriscu s p ygm aeu s . . . . A stra g a lu s ann u laris . . . . A stra g a lu s g o m b o ...

A tr a c ty lis f l a v a ...

B ro m u s r u b e n s ...

C ale n d u la a e g y p tia c a . . . . C e n tau re a d im orp h a . . . . C e n tau re a sp h aerocep h ala . . C hrysan th em u m fu sca tu m . . C u ta n d ia m em p h itica . . . . C y p eru s con glo m eratu s . . . D ip c a d i s e r o t i n u m ...

D ip lo ta x is v ir g a t a ...

E ch in o p silo n m u ricatu s . . . E ch io ch ilo n fru tico su m . . . E ch iu m h u m i l e ...

E c h iu m try g o rrh iz u m . . . . E m e x s p i n o s u s ...

E ro d iu m g la u c o p h y llu m . . F ila g o f u s c e s c e n s ...

H alocn em o n stro b ila ceu m . . H e lian th e m u m p ilo su m . . . H e lian th e m u m sessiliflorum . H e lian th e m u m tu n etan u m . . H e rn ia r ia cinerea ...

H e rn ia ria f r u t i c o s a ...

H ip p o cre p is b ico n to rta . . . H o rd eu in m urinum leporinu m I flo g a s p ic a ta ...

K o e le ria v illo s a ...

Lim on iastru m G ou yon iam u n . L ith o sp erm u m callo su m . . . L o tu s h a l o p h i l u s ...

L in a ria a u ra sia ca ...

L y g e u m s p a r t u m ...

M a lv a p a r v i f l o r a ...

M a lv a s i l v e s t r i s ...

M arru biu m d e s e r t i ...

M edicago l a c i m i a t a ...

M oricand ia te re tifo lia . . . . M u ricaria p r o s t r a t a ...

N o lle tia chrysocom oid es . . . O r la y a m a r i t i m a ...

P a sserin a h i r s u t a ...

P egan u m h a r m a l a ...

P h e lip a e a M u t e t i ...

P icrid iu m tin g itan u m . . . . P la n ta g o a l b i c a n s ...

P la n ta g o coronopus ...

P la n ta g o o v a ta ...

R e ta m a r e t a m ...

R lia n te riu m su aveolen s . . .

I 1

Steppenwüste ( Fortsetzung).

Metlaui Tozeur Nefta Tarfaiet Kebilli

S a lv ia la n ig era . . . I

S av ig n ia lo n g isty la . . I

Scabiosa m o n sp elien sis. . I

Schism us ca ly c in u s . . . I I

S corzonera u n d u la ta . . . . X

Silene v i l l o s a ... T S isym b riu m coro n op ifoliu m . . I I Sonchus m a r i t i m u s ... T

S p erg u la ria l o n g i p o s ... I S p itze lia s a h a r a e ... I I S tip a t o r t i l i s ... I I T a m a rix a r t i c u l a t a ... T r Z izip h u s l o t u s ... I

Z o llik o feria m u c r o n a ta ... I Z o llik o feria r e s e d ifo lia ... I

Z y g o p h y llu m corn u tu m . . . . I

fa n d e n d o r t S t r ä u c h le in v o n Z iz y p h u s lo tu s , v o n A c a n t h y l li s n u m id ic a , v o n H e lia n t h e m u m s e s s ili­

flo r u m , H e r n ia r ia fr u t ic o s a , P a s s e r in a h ir s u ta , v o n G r ä s e r n A r is t id a p lu m o s a . H ie r n e b e n s ä c h lic h tr a f e n w ir s p ä te r v o r d e r O a se U d ia n g r o ß e S tr e c k e n p r ä c h t ig w e iß g lä n z e n d e r A r is t id a w ü s t e , w o d ie s e A r t u n b e d in g t v o r h e r r s c h t u n d d u r c h ih re w e h e n d e n s ilb e r w e iß e n H a lm e d ie s e n G la n z v e r u r s a c h t .

S c h o n r e ic h e r a n S a n d u n d d a h e r r e ic h e r a n P f la n z e n w a r d ie W ü s t e , d ie w ir v o n T o z e u r n a c h N e f t a d u r c h r itt e n . N e b e n v ie le n T h e r o p h y t e n se ie n a n w e ite r e n S t r ä u c h e r n g e n a n n t A r g y r o ­ lo b iu m u n iflo r u m , E c h io c h ilo n fr u t ic o s u m , N o lle t ia c h r y s o c o m a , R h a n t e r iu m s u a v e o le n s u n d d e r b e ­ so n d e re S a n d b u s c h R e t a m a r e ta m , d e r a ls H a u p t ­ b u s c h d e r a lg e r is c h e n S a n d d ü n e n g e b ie t e v o n B e n i U n if u s w . b e k a n n t is t, e in e P a p ilio n a c e e , d e re n B lü t e n a n la n g e n R u t e n a u s g e h ä n g t w e r d e n . A u s ­ d a u e r n d e G e w ä c h s e s p ie le n h ie r sc h o n e in e g r ö ß e re R o lle : A r is t id a p lu m o s a u n d p u n g e n s , A t r a c t y l i s f la v a , Z o llik o f e r ia m u c r o n a t a u n d re s e d ifo lia . H ie r fa n d ic h d ie e in z ig e n G e o p h y t e n u n s e r e r W ü s t e n ­ a u fn a h m e n , d ie L i lie D ip c a d i s e r o tin u m , A s p h o d e lu s te n u ifo lin s u n d d ie O r o b a n c h e P h e lip a e a M u t e t i.

N o c h r e ic h e r g e s t a lt e t e s ic h d ie F lo r a a u f d e r S ü d s e ite d e s S c h o t t D s c h e r id b e i K e b illi, w o w ir g a n z e B lu m e n g ä r t c h e n t r a fe n . V o n d o r t se ie n n o c h g e n a n n t d ie S tr ä u c h e r H e lia n th e m u m p ilo s u m u n d t u n e t a n u m , M a r r u b iu m d e s e r ti, T a m a r i x a r ti- c u la t a . A lle A r t e n k o m m e n s e h r z e r s t r e u t v o r, a b e r h ie r t r a t e in e w ie d e r e in m a l g a n z d o m in ie re n d a u f w e it e n S t r e c k e n a u f, A n a b a s is a p h y lla , d ie w ir a u s d e r A r t e m is ia s t e p p e k e n n e n ; h ie r d o m in ie r t sie a b e r a lle in . O h n e Ä n d e r u n g im F lo r e n c h a r a k t e r is t h ie r d ie g le ic h e G e s e lls c h a ft b a ld d ic h t e r , b a ld lic h te r , a ls o b a ld S te p p e b a ld W ü s t e im a llg e m e in e n S in n e z u n e n n e n .

G e g e n d a s S c h o t t z u , w o d e r S a lz g e h a lt d e s B o d e n s e in g r ö ß e r e r is t, t r i f f t m a n s t e ts a u f e in e k le in e b e s t im m t e P fla n z e n g r u p p e , d a s S a lz g r a s A e lu r o p u s lit o r a lis , d a s b e k a n n t e H a lo c n e m o n s t r o b ila c e u m u n d N it r a r ia t r id e n t a t a . Z w is c h e n

(8)

868 R ö s c h : U n sere h e u tig e K e n n tn is von der T iefen g lied eru n g der E rd e . (" Die N atur­

wissenschaften d e r O a s e T o z e u r u n d d e m S c h o t t t r i t t d ie s e V e g e ­

t a t i o n z u f a s t g e s c h lo s s e n e m S a lz s u m p f z u s a m m e n , in d e m d e r A e lu r o p u s m it d e n S a lic o r n ia s t r ä u c h e r n z u s a m m e n d a s B i l d d o m in ie r t. D a d ie S a lic o r n ie n e r s t im S p ä t s o m m e r b lü h e n , w a r n ic h t zu b e s t im ­ m e n , o b a u ß e r d e r g e w ö h n lic h e n S a lic o r n ia fr u t ic o s a a u c h a n d e r e A r t e n w ie S a lic o r n ia r a d ic a n s u n d S a lic o r n ia lig n o s a b e ig e m is c h t w a r e n .

B e i d e r D u r c h q u e r u n g d e s S c h o t t s fa n d e n w ir a n b e id e n E n d e n s o z u s a g e n a ls P io n ie r v e g e t a t io n B ü s c h e v o n L i m o n ia s tr u m G u y o n ia n u m . D ie B ü s c h e h a lt e n d e n S a n d a u f, w e r d e n d a d u r c h s e lb e r b e g r a b e n , w a c h s e n w ie d e r d u r c h u s w . S o i s t d ie L a n d s c h a f t v o n m e t e r h o h e n H ü g e ln d u r c h ­ s e t z t , d ie a u s S a n d u n d L im o n ia s t r u m b e s te h e n .

B ew ässerung.

Z u m S c h lu ß m u ß n o c h v o n d e m g r o ß e n W e c h s e l g e s p r o c h e n w e rd e n , d e n d a s W a s s e r in e in so lc h e s W ü s t e n b ild b r in g t . W ie e r w ä h n t, w i r k t d a s W a s s e r u n g e m e in a u s g le ic h e n d , es f ü h r t n ö r d lic h e T y p e n w e it in d e n S ü d e n . D a s W a s s e r i s t so se h r d e r L e b e n s n e r v d e r M e n s c h e n je n e r G e g e n d e n , d a ß es g a n z in ih r e n D ie n s t g e n o m m e n w ir d u n d v o n w ild e r S ü ß w a s s e r v e g e t a t io n k a u m d ie R e d e is t, a u ß e r a n d e n u n g e fa ß te n , in t e r m it t ie r e n d e n B ä c h e n , d e n W a d is . U m S b e it la f in d e t m a n in d e n W a d is O le a n d e r g e b ü s c h , e in m e d ite r r a n e s

H a r t la u b , d a s a m W a s s e r in d ie s ü d lic h e n S t e p p e n e in d r in g e n k a n n . D u r c h B e w ä s s e r u n g k a n n d ie m e d it e r r a n e O liv e t i e f in d ie S t e p p e n d ü s te n h in e in a n g e b a u t w e r d e n . A m a u s g e d e h n t e s t e n h a b e n d ie s d ie F r a n z o s e n u m S f a x h e r u m g e t a n , a b e r a u c h n o c h s ü d lic h e r b is G r a ib a , m a n k a n n s a g e n s o w e it H a ifa s t e p p e g e h t . I m H a ifa la n d b e i S b e it la s t e h e n d ie R u in e n w u n d e r b a r e r r ö m is c h e r T e m p e l, d ie w a r e n s ic h e r n ic h t z u E h r e n d e s H a ifa g r a s e s e r b a u t, d o r t h a t t e n d ie R ö m e r g r o ß a r t ig e B e w ä s s e ­ r u n g s a n la g e n v o n O liv e n k u lt u r e n .

I n d e r S t e p p e n w ü s t e i s t d a s B i l d e in a n d e re s . D ie w a s s e r h a lt ig e n S t e lle n s in d d u r c h d ie D a t t e l ­ p a lm e c h a r a k t e r is ie r t . E s s in d d ie O a se n , d ie in t e n s iv b e w i r t s c h a f t e t w e r d e n . E s w e r d e n P f i r ­ s ic h e g e b a u t , A p r ik o s e n , F e ig e n , G r a n a tä p fe l, R e b e n , W in t e r g e m ü s e , G e t r e id e , a b e r d e r K e r n ­ p u n k t d e r g a n z e n O a s e n k u lt u r b le ib t im m e r d ie D a t t e lp a lm e , d ie m it ih r e n g r a u g r ü n e n h a r t ­ la u b ig e n W e d e ln a u c h z u m m e d it e r r a n e n H a r t ­ la u b g e h ö r t, d a s d e m f e u c h t e n S t a n d o r t e n t ­ s p r e c h e n d in a n d e r e n g e o g r a p h is c h e n G e g e n d e n d o m in ie r t. P a lm e n o a s e n t r a f e n w ir in d e m g r o ß e n G e b ie t , d a s a u f d e r K a r t e m it w e n ig e r a ls 20 c m N ie r d e r s c h la g a n g e g e b e n i s t ; sie g e n ie ß e n w e n ig W a s s e r v o n o b e n , a b e r v i e l v o n u n te n . D e n F u ß im W a s s e r , d ie K r o n e im F e u e r , h e iß t es j a v o n d e r D a t t e lp a lm e .

Unsere heutige Kenntnis von der Tiefengliederung der Erde l).

V o n Si e g f r i e d Rö s c h, H e id e lb e r g . D a s P r o b le m d e s in n e r e n B a u e s d e r E r d e is t

e in e s d e r r e iz v o lls t e n u n d fo lg e r e ic h s t e n in d e r G e s a m t h e it d e r N a t u r w is s e n s c h a ft e n . S in d d o c h d ie v e r s c h ie d e n s t e n W is s e n s z w e ig e d a r a n in t e r ­ e s s ie r t: so d ie G e o lo g ie , d ie A u f k lä r u n g e r h o f ft ü b e r d a s W e s e n d e r e n d o g e n -d y n a m is c h e n V o r ­ g ä n g e d e r E r d e , ü b e r d ie F r a g e n d e r S c h r u m p fu n g s ­ u n d U n t e r s t r ö m u n g s t h e o r ie , d e r G e b ir g s b ild u n g , d e r H o r iz o n t a lv e r s c h ie b u n g e n v o n K r u s t e n t e ile n u n d a n d e r e P r o b le m e ; a u c h d ie E r s c h e in u n g e n d e s V u lk a n is m u s u n d d e r E r d b e b e n k ö n n te n a u f d e d u k t i v e B a s is g e s t e l lt w e r d e n ; d ie P h y s i k k a n n w ic h t ig e A u f s c h lü s s e e r w a r t e n ü b e r e x p e r im e n t e ll u n z u g ä n g lic h e V e r h ä lt n is s e : D r u c k u n d T e m p e r a ­ t u r g r o ß e r M a s se n , u n d ü b e r d a s V e r h a lt e n d e r S t o f fe d a z u ; s e lb s t d ie A t o m t h e o r ie k a n n W e r t ­ v o lle s le r n e n ; u n d n ic h t z u l e t z t w ä r e d ie G e o g o n ie u n d d a m it w o h l a u c h d ie K o t m o g o n ie e in e n g u t e n S c h r i t t w e it e r g e fö r d e r t , k ö n n t e m a n d ie s ic h e r lic h im E r d in n e r n d e u t lic h g e s c h r ie b e n e k o s m is c h e G e ­ s c h ic h t e d e s P la n e t e n le se n .

U m g e k e h r t a b e r k ö n n e n g e r a d e a lle d ie g e ­ n a n n t e n W is s e n s c h a ft e n d a z u b e it r a g e n , d u r c h x) D ie folgen d en D arleg u n gen sind aus einem V o r ­ tr a g e en tstan d en , den der V erfasser im K o llo q u iu m des G eologischen In s titu ts d er U n iv e rs itä t H eid elb erg am 17. Ju n i 1924 g e h a lte n h a t. D a s V erzeich n is der w ich tig sten b e n u tzte n L ite ra tu r ist am E n d e a b g e ­ d ru ck t.

t h e o r e t is c h e E r w ä g u n g e n , d u r c h B e o b a c h t u n g e n u n d e x p e r im e n t e lle F o r s c h u n g u n d M e s s u n g u n s e r W is s e n v o m E r d in n e r n u n d se in e n E ig e n s c h a f t e n z u fö rd e r n . N a c h d e n h ie r a n b e t e ilig t e n W is s e n s ­ g e b ie te n g lie d e r t s ic h d e r v o r lie g e n d e A u f s a t z in fo lg e n d e A b s c h n it t e :

I . D ic h t e - u n d F e s tig k e it s b e s t im m u n g e n ; I I . T e m p e r a t u r , D r u c k u n d A g g r e g a t z u s t a n d ; I I I . S e is m is c h e F o r s c h u n g ;

I V . P e t r o g r a p h is c h - c h e m is c h e Ü b e r le g u n g e n ; V . R a d io lo g ie ;

V I . G e o g o n ie .

I.

D ie E r d e i s t in e r s te r N ä h e r u n g b e k a n n t lic h a ls e in e K u g e l a n z u s e h e n . W i r b r a u c h e n h ie r im a ll­

g e m e in e n d ie g e r in g e n A b w e ic h u n g e n v o n d ie s e r F o r m n ic h t zu b e r ü c k s ic h t ig e n ; h i n s ic h tlic h a lle r z u e r w ä h n e n d e n E ig e n s c h a f t e n k ö n n e n w ir K u g e l ­ s y m m e t r ie a n n e h m e n , a u ß e r b e i d e r Z e n t r if u g a l­

k r a f t u n d d e n v o n ih r a b h ä n g ig e n G r ö ß e n ; fü r d ie s e g e lte n n a t u r g e m ä ß d ie G e s e t z e d e r R o t a t i o n s ­ s y m m e t r ie .

Z u r E r m it t e l u n g d e r m it t le r e n D ic h te Qm d e r E r d e g i b t es v e r s c h ie d e n e M e th o d e n , d ie a lle d ie B e s t im m u n g d e r G r a v it a t io n s k o n s t a n t e n / z u r G r u n d la g e h a b e n . E s is t n ä m lic h d ie A n z ie h u n g s ­ k r a f t d e r E r d e a u f 2 A r t e n a u s d r ü c lt b a r : e in m a l n a c h d e r D e fin it io n s g le ic h u n g d e r K r a f t a ls P = m • g, w e n n m d ie a n g e z o g e n e M asse , g d ie

Cytaty

Powiązane dokumenty

keit, m it der sich die Sonne in der R ichtung auf den untersuchten Stern bewegt. Es bleibt dann die alte Frage, warum unter solchen Verhältnissen die

Nimmt man trotzdiem an, daß neben der Absorption auch die Beugung in der Sonne wirksam ist, so läßt sich für den Einfluß der letzteren ein oberer Grenz­. wert

Weitere Betrachtungen gelten den schneefreien Stellen oberhalb der Schneegrenze, die meist Jahr für Jahr am gleichen Orte entstehen und an denen nicht alle

das auch für Ostpreußen nachzuweisen versucht hat, nicht eine aus vorglazialer Zeit übernommene Form sein, sondern wäre durch Bodenbewegungen, zum Teil während

Identität vibratorischer und akustischer Erlebnisse... — Druck der Spamerschen Buchdruckerei in

Ökologisch werden diese auffälligen Verhältnisse dam it erklärt, daß während des höchsten Standes der Sonne das L ich t die B lätter von der Schmalseite treffen

einander gesetzt. Numerische Gesetze gestatten es, neue, abgeleitete Größen, die vielfach einer Messung gar nicht zugänglich sind, zu ermitteln und dam it zu

Nun werden zwei Methoden bei allen physikalisch-chem ischen Untersuchungen über Silicate und silicatische System e zu den allerwichtigsten gehören, ohne die überhaupt