Nowak, Bronislaw
"Magyarország Tôrténeti kronológiája
Kezaetktöl 1970-ig. [Chronologia
historyczna Węgier od początku do roku
1970.]", red. gl. Kálmán Benda ; tomy
1-4 pod red. László Solymosi, Katalin
Péter, Éva Somogyi, Ferenc Glatz,
Budapest 1981-1982 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 74/2, 395-397
1983
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P I S K I
395
um ieszczone zostały fra g m e n ty dotyczące A fry k i oraz licznych o p rac o w a ń i k o m e n ta rz y pośw ięconych ty m tek sto m . W a rto tu szczególnie w spom nieć o zbiorach. S ą to: pięciotom ow e (w 16 w olum inach) dzieło Y. K a m a 1 a, „M onum enta ca rto - g rap h ic a A fricae e t A egypti”, (K a ir 1926— 1951), a z now szych w y d a ń ,,A rabskije isto czn ik i' V II—X i X —X II w iek ó w po etn o g ra fii i isło rii A frik i ju ż n ie je S a h a ry ”, w y d an e przez L. K u b b e l a i W. M a t w i e j e w a (t. I—II M oskw a 1960 i 1965) oraz J. С u o q, „R ecueil des sources a ra b e s co n c ern an t l ’A friq u e O ccidentale du V IIIe a u X V Ie siècle” (P aris 1975). N a tle ty c h w y d a ń ro zp a try w a ć trz e b a p rz y d a t ność om aw ianego tu tom u. A ra b sk i ory g in ał źródła p rzy tłu m ac ze n iu p o d a ją „Mo n u m e n ta ” i w y d an ie radzieckie. W iększość histo ry k ó w A fry k i Z achodniej ko rzy sta w p ra w d zie z tłum aczeń, je d n a k ż e i dla n ic h teksit a ra b sk i je s t p rz y d a tn y , um ożli w ia bow iem sk o n su lto w an ie odpow iednich fra g m en tó w z o rien talistam i. W' p re zento w an y m w y d aw n ic tw ie ograniczono się do tłum aczeń te k stó w ara b sk ic h , b a r dzo ro zbudow ano n a to m ia st część k ry ty cz n ą. Jes.t to w stęp, w k tó ry m o k reślone zo sta ły zasady p rz y ję te przez w ydaw ców ; w stę p n e in fo rm ac je o każdym autorze, o b ejm u jące ta k że d a n e b ibliograficzne o p o przednich w y d an ia ch i k o m en tarzach ; bardzo drobiazgow e i obszerne przypisy, pod ające m iędzy in n y m i w a ria n ty tłu m aczenia i in te r p re ta c ję d o konaną przez różnych badaczy; b ib lio g ra fia oraz liczne indeksy — geograficzny, plem ion, d y n astii, osób, dzieł, rzeczow y i indeks zbiorczy łączący poprzednie.
Ź ródła um ieszczono chronologicznie, z ty m że au to rz y p rz y ję li słu szn ą m oim zdaniem zasadę, w ed le k tó rej n a p rz y k ła d te k s t W ahb b en M u n ab b ih a (przed 728 r.) znany tylk o z c y ta tó w w dziele Ib n K u ta y b y (ok. 880 r.) um ieszczony je s t pod ty m dru g im im ieniem i datą. N ie m am y bow iem pew ności ja k d o k ład n ie je d e n a u to r cytow ał drugiego. O czywiście duże znaczenie m a fa k t istn ien ia te k s tu w cześ niejszego, co też je s t odpow iednio u w y p u k lo n e w k o m e n tarza ch i notach. A utorzy zdołali p o n ad to uzupełnić znany ju ż zestaw źródeł o k ilk a d ro b n y ch tek stó w , szcze gólnie z końca X V i początku X V I w. P o m in ęli n a to m ia st te k sty s te lli n ag ro b n y ch z G ao (które p rzytoczył Cuoq) oraz ta k zw ane ra d y al-M eghilego dla w ładców S o n g h aju i d o k u m e n ty (m ahram y) z B o m u , gdyż w se rii „F ontes H isto ria e A fri- c a n a e ” p rzy g o to w y w an e je s t ich osobne w y d an ie. W rez u ltac ie o trzy m aliśm y p rzy d a tn e dzieło, u ła tw ia ją c e dostęp do źródeł (które je d n a k w w iększości są ju ż znane), z a w ie ra ją c e p rze g ląd najn o w szy ch b a d a ń w dziedzinie k ry ty k i i in te rp re ta c ji ty c h tekstów .
M. T. M agyarország T ô rté n e ti kronológiája K e zd e tk tö l 1970—ig. [Chro
nologia h isto ry c zn a W ęgier od p o cz ątk u do ro k u 1970]. R ed. głów ny K á lm á n B e n d a . T om I: Od p o c zą tk u do 1526 r., po d red . László S o l y m o s i , A k ad ém iai K iadó, B u d a p est 1981, s. 350; T om II: 1526—
1848, pod red. K a ta lin P é t e r , Év a S o m o g y i , A k ad é m ia i K iadó, Bu
d ap e st 1982, s. 351—6Ί&Ϊ Tom III: 1848— 1944, pod -red. É va S o m o g y i , F eren c e G l a . t z, A k ad ém iai K iadó, B u d a p e st 1982, s. 677— 1012; Tom IV: 1945— 1970, pod red . F eren c G l a t z , A k ad ém iai K iadó, B udapest, 1982, s. 1013—1258.
I
Od d aw n a ju ż odczuw ano w h isto rio g ra fii w ęg ie rsk iej b r a k so lid n ej i szcze gółow ej chronologii dziejów sw ego k ra ju . P la n u stw o rzen ia k oncepcji ta k ie j p rac y p o d ją ł się In s ty tu t H isto ry czn y W ęgierskiej A kadem ii N auk. P ierw sze k o n k re tn e efe k ty osiągnięto ju ż w r. 1975. T eo rety czn e zasad y dla m a jąc ej p o w stać ch ro n o logii dziejów W ęgier w ytyczyła ro z p ra w a K á lm án a B e n d y — re d a k to ra głó w nego p rezen to w an eg o dzieła.
396 Z A P I S K I
Z b ie ra n ie m a te ria łu rozpoczęto w ro k u 1976, w dw a la ta później był gotow y rękopis całej chronologii. A u to ram i i re d a k to ra m i poszczególnych części i tom ów | są p rze d staw ic ie le m łodej g e n e ra c ji h isto ry k ó w w ęg iersk ich . Ich sta rs i i b ard z iej dośw iadczeni koledzy m a ją je d n a k ta k że sw ój n ie m ały udział w o stateczn y m k s z ta ł cie te j c e n n ej pracy. P ełn ili bow iem odpow iedzialne role recen zen tó w i k o n su l ta n tó w . „C hronologia h isto ry czn a W ęgier” je s t w ięc w te n sposób w sp ó ln y m n ie ja ko dziełem pow ojennych poko leń h isto ry k ó w w ęg ie rsk ich i o d b ija a k tu a ln y sta n w iedzy i histo ry czn ej św iadom ości W ęgrów.
B azę m a te ria ło w ą dla fak tó w , w y d arze ń i zjaw isk w sp o m n ian y ch w „C hrono . logii” sta n o w iły przede w szystkim istn iejące o p rac o w a n ia n a u k o w e oraz źródła d ru kow ane. Często je d n a k zdarzało się, że a u to rz y poszczególnych h a s e ł byli zm uszani do p rze p ro w ad z an ia sam odzielnych b a d a ń źródłow ych a b y uściślić d aty fu n k c jo n u ją ce w h isto rio g ra fii bąd ź w ręcz by u sta lić d aty i fa k ty now e lu b też p o p raw ić b łędne u sta le n ia sw oich poprzedników . P o d ty m w szakże w zględem n ie udało się re d a k to ro m odpow iedzialnym za w szystkie to m y doprow adzić do jednolitości. Mi m o s ta r a ń w ielu au to ró w chronologia za w ie ra dość liczne b r a k i i luki, n ie k tó re okresy są op raco w an e lepiej, s ta ra n n ie j, in n e w y ra źn ie gorzej. N ie w szyscy a u to rzy m ogli te ż w każdym w ątp liw y m w y p a d k u przep ro w ad zać sam odzielnie b ad a n ia źródłow e. „C hronologia” u k a z u je w ięc znakom icie b la sk i i cienie h isto rio g ra fii w ęg iersk iej, u k a z u je okresy lepiej i gorzej zbadane.
W ydaw cy p rzy ję li g en e raln ie zasadę u w zg lę d n ia n ia w „C hronologii” fak tó w i w y d a rz e ń m a jąc y ch m iejsce n a te re n ie W ęgier. Od zasady te j je s t k ilk a w y ją t- , ków . I ta k np. okres w d ziejach W ęgrów sp rzed stw o rzen ia p a ń s tw a n a d D u n ajem o b ejm u je z je d n e j stro n y obszary A zji sk ą d w y ru szy li W ęgrzy n a zachód, uw zględ n ia f a k ty m a jąc e m iejsce n a tra s ie ich w ędrów ki, z d rugiej o b ejm u je ta k ż e w y d arz en ia dziejące się rów nolegle n a te re n ie późniejszych histo ry czn y ch W ęgier. S p ecjaln ie p o tra k to w a n o ta k że C ho rw ację. Z jej sko m p lik o w an y ch dziejów w y b ran o do „C hronologii” ty lk o te fa k ty , k tó re są bezpośrednio zw iązane z h isto rią W ęgier. W o k resie rozbicia W ęgier n a k ilk a odrębnych p a ń stw „C hronologia” u w zg lęd n ia zaw sze dzieje każdego z nich.
P re z e n to w a n a p ra c a u k az u je ta k że życie em ig racji politycznej om z losy W ę grów m ie sz k ają cy c h poza ojczyzną. Dla u ła tw ie n ia czytelnikow i śledzenia losów w łasnego k r a ju i n a ro d u n a tle dziejów św ia ta a u to rz y um ieścili w „C hronologii” n ajw a ż n ie jsz e w y d arze n ia z hisitorii pow szechnej. D zięki ty m zabiegom m ożem y znaleźć w te j p rac y wiele, m a te ria łó w dotyczących stosunków p olsko-w ęgierskich.
Z aw a rto ść „C hronologii h isto ry czn ej W ęgier” n ie spro w ad za się w yłączn ie do fa k tó w z z a k re su h isto rii p o litycznej, czy w ojskow ej. A u to rzy dość szeroko p re z e n tu ją te p rz e ja w y życia gospodarczego, społecznego i k u ltu ra ln e g o ,жk tó re m ożna było zw iązać z określonym m iejscem n a osi czasu. W ydarzenia i p rocesy tr w a ją ce dłużej m a ją w „C hronologii” p o d an y n ie ty lk o sw ój p o cz ątek i koniec lecz ta k ż e i p rzebieg.
H asła n a p isan e są w sposób b e z n am iętn y i rzeczow y. Ich a u to rz y u n ik a ją d y sk u sji a p rzed e w szystkim w arto śc io w an ia zjaw isk. W sy tu a c ja c h p ro b lem aty c z n ych a u to rz y decydow ali o p rz y p o rzą d k o w a n iu dan y ch w y d arze ń o kreślonym d a tom . W o stateczn y m tekście „C hronologii” czy teln ik n ie znajdzie ju ż śladów ow ych w ah ań .
t o og ro m n e czterotom ow e dzieło z a w iera ta k ż e m a p y zm ien iający ch się w toku dziejów obszarów W ęgier. W tek ście p ra c y sto so w an e je s t n azew nictw o h isto ry cz ne, w spółczesne nazw y o ficjaln e zn ajd zie czy te ln ik w indeksie. Dzieło z a m y k a ją: 1. Spis zw ierzchników p a ń s tw a w ęgierskiego (królów , regentów , p rezy d en tó w , p rz e w odniczących R ady P ań stw a ); 2. L ista k sią ż ą t siedm iogrodzkich; 3. L ista p alaty n ó w
Z A P I S K I 397
4. L ista w ojew odów siedm iogrodzkich; 5. Spis co m ités i iudices curiae; 6. L ista gu b e rn a to ró w siedm iogrodzkich; 7. L ista p rem ieró w ; 8. W ykaz a rc y b isk u p ó w ostrzy- hom skich. Po nich n a s tę p u ją in d e k sy osobow e i geograficzne.
„C hronologia h isto ry c z n a W ęgier” ze w zględu n a sw ą w arto ść n a u k o w ą z a słu g u je n ie w ą tp liw ie n a szczegółow ą i w n ik liw ą recenzję. In fo rm u ją c tu w yłącznie o je j u k az an iu się w całości nie sposób je d n a k po w strzy m ać się p rze d w y ra że n iem
opinii, że będzie ona służyła n ie ty lk o h isto ry k o m -węgierskim.
B. N.
W itold M a i s e l , A rcheologia p ra w n a P olski, P ań stw o w e W ydaw nictw o N aukow e, W arszaw a—P o zn ań 1982, s. 364.
T erm in archeologia p ra w n a w Polsce dopiero te ra z to ru je sobie drogę d a słow n ik a h isto ry k a . Po r a z p ierw szy w y k ład y z tego p rze d m io tu w p ro w ad zo n o obecnie na U n iw ersy tecie w P oznaniu. S tą d też p ra c a M a i s 1 a w y d aje się być nie tylko in te re su ją c a w zam ierzeniu, a le i b ardzo potrzeb n a. A u to r p o k u sił się o sy ste m a tyczny w y k ła d h isto rii obiektów i przedm iotów , k tó re „spełniały w przyszłości fu n k cje usługow e o za k resie sta n o w ie n ia i re a lizo w a n ia n o rm p raw n y ch w dziedzinie u sta w o d aw stw a, w y k o n aw stw a i są d o w n ic tw a ” (s. 15). Ze w zględu n a p io n ie rsk i c h a ra k te r sw ych b a d a ń a u to r pop rzed ził p rac ę częścią ogólną, d efin iu ją c w niej dyscyplinę, o k reśla ją c przed m io t i ro d z a je b a d a ń , ich zak res rzeczow y, m etodologię, u sta lił p o stu la ty badaw cze. D efinicji z a b y tk u archeologicznopraw nego p o d an ej przez a u to ra odpow iada w iele przed m io tó w będących te m a te m b a d a ń szczegółow ytn róż n y ch n a u k pom ocniczych h isto rii ja k np. n u m iz m a ty k a, sfra g isty k a czy h era ld y k a. P rz ed m io ty te i o biekty zdecydow ał się a u to r w yłączyć z b ad a ń p rez en to w an y c h w p rac y . J e j za k res chronologiczny o b ejm u je okres od p o w sta n ia państw ow ości, k tó ry to m o m e n t u sta lo n y został o rie n ta c y jn ie n a rok 966 do ro k u 1952, k ie d y to now a k o n sty tu c ja zlikw idow ała „poprzedni reż im u s tr o jo w o -p ra w n y ” (s. 17). T ru d n y do u sta le n ia b y ł zasięg te ry to ria ln y pracy . A u to r ostatecznie b a d a n ia m i o b jął te te re n y , k tó re p rze d ro zb io ram i n a z y w an o K oroną, U k ra in ą i te re n y byłego W iel kiego K się stw a L itew skiego. R o zw ażania szczegółow e podzielono n a dw ie części. P ierw sza z n ic h ob ejm u je o b ie k ty u sługow e w sto su n k u do fu n k c ji sta n o w ie n ia i rea lizo w a n ia n o rm p raw n y ch . Z n a jd u ją się tu in fo rm ac je dotyczące b u d y n k ó w i m iejsc zw iązanych z fu n k cjo n o w a n iem p ra w a oraz opisy n arz ęd zi i sp rzętó w . W części dru g iej om ów ione zostały obiek ty i fo rm y ry tu a łu p raw nego, k tó re sym boli zu ją pojęcia, in sty tu c je i sto s u n k i p ra w n e lub to w arz y szą czynnościom p raw n y m . O m ów iono tu insygnia i odznaki urzędow e, m u n d u ry służbow e, sym bole p ra w a itp. T ak w ięc M aisel p o sta w ił p rze d sobą w y ją tk o w o a m b itn e za d an ie s ta ra ją c się p rze d sta w ić całość za g ad n ień zw iązanych z archeologią p ra w n ą w n ajsze rszy m k o n tek ście chronologicznym i geograficznym . P rzedsięw zięcie to p rzy b ard z o sk ro m n y m poziom ie b a d a ń o c h a ra k te rz e m o n o g raficzn y m niosło ze so b ą w iele n iebezpie czeństw i w ym agało ogrom nej e ru d y c ji źródłow ej. O prócz sam y ch zachow anych zabytków , sk atalo g o w a n y ch przez a u to r a dzięki an k iecie ro zesłanej do w szy stk ich m uzeów polskich, a u to r w y k o rz y sta ł ta k ż e w y o b rażen ia plastyczne, w szy stk ie ro d zaje źró d eł p isa n y ch oraz p rze k azy toponom astyczne. W tra k c ie sy stem aty czn ej le k tu ry p ra c y tru d n o je d n a k oprzeć się w ra ż e n iu , iż a u to r n ie o p e ru je ró w n ie sw o bodnie m a te ria łe m źródłow ym z te re n u ca łe j P o lsk i i dla całego om aw ianego o k re su. A u to r za strze g a się ju ż w e w stęp ie, iż m a te ria ł źródłow y d la te re n ó w W ielko polski je s t m u lepiej zn a n y i w y su w a słu szn ą sugestię, iż o p an o w a n ie zasobów a r c h iw a ln y c h dla całego k r a ju je s t dla jed n eg o b ad a cz a rzeczą niem ożliw ą. W ydaje
