Nauka, filozofia i myśl polityczna w epoce odrodzenia
Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela
Schyłek średniowiecza przyniósł odkrycie najlepszych prac matematycznych starożytności (przede wszystkim Archimedesa oraz dzieł Platona), co spowodowało obalenie dotychczasowej dominacji filozofii Arystotelesa. Jednocześnie za sprawą takich uczonych jak Roger Bacon istotne miejsce w badaniach naukowych zaczęły zdobywać metody eksperymentalne. W późnym średniowieczu głównymi ośrodkami nauki i wymiany myśli stały się uniwersytety. Wydarzeniami, bez których trudno wyobrazić sobie tak radykalne przyspieszenie rozwoju nauki, jakie miało miejsce w okresie rewolucji naukowej, były wynalezienie druku i rozpowszechnienie produkcji papieru. Dzięki nim zwiększyła się dostępność książek, ponieważ nagle zwielokrotniła się liczba ich egzemplarzy, a cena uległa obniżeniu. Ponadto radykalnie skrócił się czas niezbędny do wymiany myśli i rozpowszechnienia się nowinek naukowych.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Twoje cele
Ocenisz znaczenie odkrycia Mikołaja Kopernika.
Przedstawisz stan odrodzeniowej wiedzy medycznej.
Omówisz rozwój nauk przyrodniczych.
Scharakteryzujesz poglądy wybitnych renesansowych teoretyków państwa i prawa.
Nauka, filozofia i myśl polityczna w epoce odrodzenia
Pomink Mikołaja Kopernika w Toruniu.Źródło: Ola Zaparucha, licencja: CC BY-SA 4.0.
Przeczytaj
Filozofia
Filozofia praktykowana od schyłku XV do końca XVI w. nie wyróżniała się nowatorstwem. Dominowała w niej fascynacja poglądami filozofów antycznych. Na nowo poznawano, interpretowano i przeżywano poglądy Platona, Pitagorasa i Arystotelesa. Działo się to przy bardzo stanowczej negacji średniowiecznej scholastyki, opierającej się głównie na teologii. Niektórzy myśliciele dążyli do bardziej rozumowego ujmowania świata, inni bardziej opierali się na zmysłowym doświadczeniu. Jednak renesans nie stworzył żadnego systemu filozoficznego, który byłby racjonalistyczny lub empiryczny.
Oryginalnym wkładem myślicieli renesansowych dla rozwoju filozofii było zapoczątkowanie dwóch kierunków – filozofii przyrody i humanistycznemu sceptycyzmowi. Za
reprezentatywnego przedstawiciela pierwszego z nich jest uważany Giordano Bruno. Bruno jednak nie stworzył
zamkniętego i kompletnego systemu filozoficznego, a w jego poglądach krzyżowały się pierwiastki racjonalne z silnymi wpływami platońskiego idealizmu. Najwybitniejszym
przedstawicielem humanistycznego sceptycyzmu był Michel Montaigne (1533‑1592), autor poczytnego dzieła pod tytułem Próby.
Geografia i astronomia
Działalność XVI‑wiecznych artystów i myślicieli ułatwiał mecenat, który rozwijał się z przekonania, że z opieki nad nauką i sztuką spływa splendor na samego mecenasa. We Włoszech najznamienitszymi mecenasami bywali papieże, kardynałowie i książęta. Do najsłynniejszych należeli florenccy Medyceusze.
Dzięki nim powstał uniwersytet w Pizie i towarzystwa naukowe. W pozostałych krajach europejskich największymi mecenasami byli ich władcy. Mecenat znacznie poprawił sytuację ludzi nauki, a wiedza i zdolności zaczęły stanowić trzeci obok urodzenia i majątku sposób na wybicie się w świecie.
Bujny rozwój nauki w epoce odrodzenia największe sukcesy przyniósł w dziedzinie nauk
przyrodniczych, a zwłaszcza astronomii i geografii.
Potężny impuls do rozwoju nauk przyrodniczych stanowiły morskie wyprawy odkrywcze. Najbardziej doniosłe w skutkach były ekspedycje Krzysztofa Kolumba (1451–1506), który ufając starożytnym i średniowiecznym głosicielom kulistego kształtu Ziemi, udał się w podróż dookoła świata
w poszukiwaniu drogi do Indii. Okazało się jednak, że znane mu obliczenia obwodu Ziemi były dramatycznie zaniżone. Dodatkowo Kolumb sam jeszcze bardziej je zaniżył, aby zwiększyć szansę na sfinansowanie swojej wyprawy, co omal nie
doprowadziło do zagłady całej ekspedycji.
Ostatecznych dowodów potwierdzających pogląd o kulistym kształcie Ziemi dostarczyła wyprawa innego odkrywcy – Ferdynanda Magellana.
Portret Giordano Bruno z XVIII wieku.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Andreas Cellarius, Heliocentryczny wszechświat, 1660 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Wyprawy Kolumba i jego następców przyczyniły się do znacznego przyrostu wiedzy geograficznej i stały się bodźcem do dalszych badań z zakresu astronomii. Sprawcą prawdziwego przewrotu umysłowego w tej dziedzinie był wykształcony na uniwersytetach w Krakowie i Włoszech Polak – Mikołaj Kopernik, który obalił Ptolemeuszowy geocentryczny pogląd na budowę świata i przedstawił model
heliocentryczny, w którym wszystkie planety, łącznie z Ziemią, krążą wokół Słońca. Swoje tezy
przedstawił w dziele, które ukazało się w roku 1543 – De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Zawarte w nim poglądy zostały zgodnie potępione przez wszystkich ówczesnych przywódców duchowych: Lutra, Melanchtona, Kalwina, a w 1616 r. dzieło Kopernika trafiło na katolicki Indeks ksiąg zakazanych.
Jan Matejko, Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem, 1872 r. Który element na obrazie wskazuje na rewolucyjną – na ówczesne czasy – teorię Kopernika?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Poglądy Kopernika z entuzjazmem zaakceptował i głosił Giordano Bruno (1548–1600). Wkrótce został uwięziony i oddany w ręce Świętej Inkwizycji, a po ośmiu latach skazany na śmierć i spalony na stosie.
Do dzisiaj jest symbolem męczeństwa za wolność myślenia, choć trzeba przyznać, że do skazania przyczyniły się nie tylko jego radykalne poglądy, ale również wyjątkowo konfliktowy charakter, który przysporzył mu wielu wrogów. Hipotezę Mikołaja Kopernika naukowo potwierdził i uzupełnił Johannes Kepler (1571–1630). Jego zasługą było odkrycie, że planety poruszają się dookoła Słońca po orbitach o kształcie eliptycznym, a nie kolistym, jak sądził Kopernik. Teorię Kopernika uznawał również
Galileusz, przez co stawał przed trybunałem świętej inkwizycji, który zmusił go do odwołania swoich poglądów. Według późniejszej tradycji miał wówczas powiedzieć słowa: „a jednak się kręci”.
Entuzjazm tych wybitnych umysłów nie może jednak przesłaniać faktu, że poglądy Kopernika z trudem torowały sobie drogę, a przez cały wiek XVI powszechnie utrzymywała się teoria geocentryczna Ptolemeusza.
Nauki przyrodnicze i medycyna
Na rozwój nauk przyrodniczych ogromny wpływ miał postęp techniczny, zwłaszcza w hutnictwie. Na tym etapie rozwoju to raczej nauka czerpała z doświadczeń ówczesnych górników i hutników, a nie
Proces Giordana Bruna – tablica na pomniku filozofa na Campo de' Fiori w Rzymie.
Źródło: Jastrow, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
odwrotnie. Dzięki postępowi w tych dziedzinach stopniowo pogłębiała się wiedza z zakresu mechaniki, hydrauliki oraz chemii i geologii. Obok nich intensywnie rozwijała się biologia i medycyna.
Wśród fizyków wyróżniał się Holender Simon Stevin – wybitny inżynier i wykładowca matematyki
w Lejdzie. Poczesne miejsce w historii nauki zapewniło mu dzieło Trzy księgi o mechanice, w których zawarł m.in. rozważania o równowadze na dźwigni i na równi pochyłej. Z kolei wśród współczesnych sławę zapewniły mu praktyczne wynalazki: udoskonalone koło wodne, aparaty mechaniczne do użytku domowego, wóz wyposażony w żagle i poruszający się po plaży.
W XVI w. dużym zainteresowaniem cieszyła się alchemia. Renesansowi alchemicy zarzucili badania nad kamieniem filozoficznym i technologią
przekształcania zwykłych metali w złoto, a zajęli się poszukiwaniami eliksiru życia. Jednak za prawdziwy wstęp do chemii można uznać dopiero
prace Agricoli i Paracelsusa.
Ilustracje z dzieła De re metallica libri XII Georgiusa Agricoli, napisanego w 1550 r. i przez dwa wieki uchodzącego za biblię górnictwa. Oceń warunki pracy górników. W jakim stopniu pracę ułatwiały im urządzenia techniczne?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Agricola na podstawie studiów i samodzielnych badań geologicznych napisał kilka przełomowych prac, m.in. Górnik, czyli o rudach (Bermannus sive de re metallica) oraz Metalurgia (De re metallica), w których omówił powstawanie i właściwości rud.
Wiek XVI to również okres znacznego postępu w medycynie. Największe zmiany dokonały się
w dziedzinie anatomii, a to za sprawą Andreasa Vesaliusa, autora dzieła Siedem ksiąg o budowie ciała ludzkiego. Vesalius obalił wiele obowiązujących wcześniej błędnych poglądów, a było to możliwe dzięki przeprowadzeniu licznych sekcji zwłok, które stały się podstawowym źródłem jego wiedzy.
Żaglowóz Simona Stevina, ilustracja nieznanego autora z 1649 r. Z jaką współczesną jednostką żaglową ci się kojarzy?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Wśród lekarzy największą sławę zdobyli Ambroise Paré i Bombastus von Hohenheim, znany jako Paracelsus. Ambroise Paré uchodzi za największego chirurga odrodzenia. Sławę przyniosło mu
wypracowanie metod leczenia ran postrzałowych, które opisał w obszernej pracy o chirurgii.
Niezwykle ciekawą postacią był Paracelsus. Zwykle odżegnywał się od wiedzy akademickiej, a w swojej praktyce lekarskiej odwoływał się do wiedzy ludowej oraz bogatego doświadczenia własnego i wielu innych lekarzy, których poznał podczas wojaży po całej Europie. Był jednym z pierwszych, którzy swoje metody lecznicze w dużym stopniu opierali na skromnej jeszcze wiedzy chemicznej. Uchodzi za twórcę jatrochemii – nurtu alchemii, według którego głównym zadaniem alchemii jest odkrywanie nowych leków.
Myśl polityczna
Odrodzeniowa myśl rozwijała się w ścisłym związku z historiografią. Ówcześni pisarze, opierając się na starożytnych wzorach, przede wszystkim na Platonie, próbowali opisać i zdefiniować idealne państwo lub idealnego władcę. Największy wpływ na rozwój XVI‑wiecznej historiografii w wywarli Włoch Niccolò Machiavelli, Anglik Tomasz Morus i Francuz Jean Bodin.
Niccolò Machiavelli zetknął się z praktyczną polityką, pełniąc obowiązki sekretarza florenckiej Rady Dziesięciu, a następnie działając na dworze kardynała Cesarego Borgii. Dzieła historyczne zaczął pisać, gdy wskutek niepowodzeń politycznych został wygnany z ojczyzny. Pierwszym były Rozprawy o pierwszej dekadzie Tytusa Liwiusza, następne dwa to Sztuka wojenna i Historie florenckie. Największą sławę u potomnych przyniosło mu jednak dzieło Il Principe (Władca lub Książę) – jeden z największych, a jednocześnie najbardziej kontrowersyjnych
traktatów w historii. Przesiąknięty wizją utworzenia państwa włoskiego Machiavelli zaprezentował metody sprawowania władzy bez reszty
podporządkowane realizacji zamierzonych celów politycznych. Przedstawił władcę, którego największą zaletą jest skuteczność. Dla jej zapewnienia może on się czuć zwolniony z obowiązku respektowania nakazów zwykłej
ludzkiej moralności. Skuteczny władca w imię racji stanu powinien postępować zgodnie z zasadą „cel uświęca środki”.
Portret Paracelsusa ze zbiorów Bibliothèque interuniversitaire de santé, czyli francuskiej biblioteki medycznej powstałej w 2011 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rzeźba autorstwa Lorenza Bartoliniego przedstawiająca Machiavellego. Znajduje się na zewnątrz Galerii Uffizi we Florencji.
Źródło: JoJan, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
Tomasz Morus był znanym humanistą angielskim, któremu Henryk VIII najpierw powierzył stanowisko kanclerza, a którego następnie kazał ściąć za odmowę uznania go za głowę Kościoła anglikańskiego. Dziełem Morusa, które rozsławiło jego imię była Książka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna, o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii. Przedstawił w niej dzieje i ustrój idealnego państwa i społeczeństwa, czyli nieosiągalnego modelu
politycznego. Wykreowane przez Morusa państwo było silne, scentralizowane i zarządzane w sposób racjonalny.
Jego dzieło dało początek nowemu prądowi
umysłowemu oraz gatunkowi literackiemu – utopii.
Jean Bodin należy do grona najwybitniejszych teoretyków absolutyzmu. Swoje poglądy przedstawił w dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, w którym przekonywał, że monarcha powinien mieć olbrzymi zakres nieskrępowanej decyzji, a jednocześnie sam powinien być wolny od posłuszeństwa prawu. Bodin był również autorem dzieła Metody historii, w którym zalecał stosowanie metody historycznej
w prawoznawstwie, które połączył z filozofią historii i oparł na szerokich studiach historyczno‑porównawczych.
Słownik
jatrochemia
(z gr. iatros – lekarz) zwana też chemiatrią; popularny w XVI- i XVII‑wiecznej chemii i medycynie kierunek głoszący, że zadaniem chemii jest opracowywanie leków oraz badanie i wyjaśnianie procesów zachodzących w ludzkim organizmie; za jej twórcę uważa się Paracelsusa
geocentryzm
teoria, według której Ziemia jest centrum wszechświata, wokół niej zaś poruszają się Słońce i inne ciała niebieskie; obowiązywała od starożytności aż do przełomu kopernikańskiego
heliocentryzm
( gr. ἥλιος (helios) → słońce) teoria, według której centralnym punktem wszechświata jest Słońce, a wokół niego krążą planety (w tym Ziemia)
alchemia
(arab. al‑kimyā - kamień filozoficzny) popularna głównie w średniowieczu filozofia, według której wszystko w przyrodzie dąży do doskonałości, a zadaniem badaczy (alchemików) jest przyspieszenie tego naturalnego procesu; stąd poszukiwania m.in. kamienia filozoficznego
(umożliwiającego przemianę ołowiu w złoto), panaceum (lekarstwa na wszystkie choroby) czy środka zapewniającego nieśmiertelność
Słowa kluczowe
heliocentryzm, nauka, filozofia, Tomasz Morus, Johannes Kepler, Mikołaj Kopernik
Bibliografia
N. Machiavelli, Książę, tłum. W. Rzymowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.
Ambrosius Holbein, ilustracja do Utopii Morusa, 1518 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
T. More, Utopia, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1954.
J. Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, tłum. R. Bierzanek, Z. Izdebski, J. Wróblewski, Warszawa 1958.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
Audiobook
Polecenie 1
Zapoznaj się z materiałem, a następnie przedstaw warunki, jakie musiałyby być spełnione, żeby możliwa była dystrybucja dóbr opisana w Utopii.
Kwintesencją idei utopijnych jest przedstawiony przez Tomasza Morusa sposób dystrybucji dóbr. W swoim dziele Utopia pisze on:
„Całe miasto podzielone jest na cztery równe części. W środku każdej dzielnicy jest rynek, gdzie można wszystko dostać. Tutaj zwozi się do składnic dorobek pracy wszystkich rodzin, a potem sortuje się wszystkie wyroby i przechowuje się w magazynach.
Każdy ojciec rodziny przychodzi tu i prosi o to, czego on sam bądź też jego rodzina potrzebuje i otrzymuje bez pieniędzy czy jakiegoś innego wynagrodzenia. Dlaczegoż bowiem miano by czegoś odmawiać im, skoro wszystkiego jest pełno i nie ma obawy, aby ktoś żądał więcej, niż potrzebuje? Bo i któż przypuszczałby, że człowiek mający pewność, iż nigdy nie zabraknie mu niczego, będzie żądał rzeczy niepotrzebnej."
W ten sposób autor tłumaczy typową dla ludzi chciwość:
„I rzeczywiście obawa, aby w przyszłości nie być czegoś pozbawionym, jest tą przyczyną, która sprawia, że wszystkie stworzenia są chciwe lub drapieżne, jedynie zaś w człowieku szczególnym powodem chciwości jest pycha; ona to właśnie budzi w nim fałszywą ambicję, aby starał się zabłysnąć przed innymi nadmiarem bogactw. Lecz wśród mieszkańców Utopii tego rodzaju szkodliwe zachcianki są nie do pomyślenia. Ze wspomnianymi rynkami połączone są rynki żywnościowe, na które przynosi się nie tylko jarzyny, owoce i pieczywo, lecz także ryby, drób oraz mięso zwierząt czworonożnych [...]."
Wyrazem idei wspólnotowości jest grupowe spożywanie posiłków, o organizowaniu których Morus pisze tak:
„Przy każdej ulicy znajdują się obszerne gmachy, stojące w równych od siebie odstępach. Każdy z nich noszący osobną nazwę jest zamieszkały przez syfograntów. Do każdego gmachu przydziela się 30 rodzin, 15 rodzin mieszka po jednej stronie gmachu, 15, po drugiej; wszyscy mieszkańcy gmachu schodzą się w nim na wspólne posiłki. Ci, którzy są wyznaczeni do zaopatrywania każdego gmachu w żywność, udają się w oznaczonej godzinie na rynek i żądają żywności w ilości odpowiedniej do liczby swoich
stołowników. Lecz najpierw obsługuje się chorych, którzy leczą się w szpitalach publicznych."
Kwestię dotyczącą troski o chorych autor rozwija w następujący sposób:
„Na obwodzie miasta w pewnej odległości od murów są cztery szpitale tak obszerne, że robią wrażenie jakby małych miasteczek: chodzi o to, aby w razie napływu większej ilości chorych nie cierpieli oni ciasnoty i niewygód, po wtóre, aby na wypadek choroby zakaźnej można było leczyć takich chorych z dala od innych. Te szpitale są obficie zaopatrzone we wszystko, co jest potrzebne do przywrócenia zdrowia. Chorych pod kierunkiem doświadczonych lekarzy pielęgnuje się z taką delikatnością i troskliwością, że chociaż nikogo nie wyprawia się do szpitala wbrew jego woli, każdy jednak w razie choroby woli leczyć się tam niż w swoim domu."
Po zaopatrzeniu szpitali przychodzi kolej na pozostałych mieszkańców i gości odwiedzających miasto:
„Gdy zaopatrujący szpitale otrzymują, zgodnie z przepisem lekarzy, żądaną żywność, przenoszą ją a następnie rozdzielają, równomiernie po gmachach, uwzględniając wszędzie ilość stołowników; dają przy tym żywność w najlepszym gatunku. Uwzględniają oczywiście księcia, arcykapłana, […], a także posłów i wszystkich gości zagranicznych, którzy przyjeżdżają rzadko i w małej ilości; z chwilą gdy przyjadą do
jakiegoś miasta, czekają na nich osobne mieszkania, zaopatrzone we wszystkie potrzebne rzeczy."
Wybór tekstów źródłowych z historii doktryn polityczno-prawnych, wyboru dokonał i opracował Janusz Justyński, Toruń 2004, str. 58-59.
Polecenie 2
Oceń, czy we współczesnych społeczeństwach możliwe jest usunięcie przedstawionej w cytowanym fragmencie Utopii przeszkody, uniemożliwiającej wprowadzenie przedstawionego w niej sposobowi dystrybucji dóbr.
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia:輸醙難
Ćwiczenie 1 Ćwiczenie 2 Ćwiczenie 3
Ćwiczenie 5 Ćwiczenie 4
Przeanalizuj poniższą ilustrację i na jej podstawie oraz wiedzy własnej uzupełnij zdania.
Geocentryczny model wszechświata autorstwa portugalskiego kartografa Bartolomeu Velho, 1568 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
醙
Ćwiczenie 6
Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie wykonaj zamieszczone pod nim polecenie.
Niccolò Machiavelli
Książę
O stosowaniu kar i nagród
Można by wyrazić wątpliwość, skąd to powstało, że Agatokles i wielu innych, dopuściwszy się mnóstwa zdrad i okrucieństw, mogli długo żyć bezpiecznie w swojej ojczyźnie i przeciw nieprzyjaciołom zewnętrznym walczyć, nie narażając się na żaden przeciw sobie spisek ze strony obywateli miasta, gdy tymczasem inni z powodu swych okrucieństw nie tylko w trudnych czasach wojennych, ale nawet podczas pokoju nie potrafili w swoich rękach władzy utrzymać? Sądzę, że to da się wytłumaczyć tym, że okrucieństwo bywa źle lub dobrze użyte. Okrucieństwa, można powiedzieć, że są dobrze użyte (jeżeli wolno o złym powiedzieć, że jest dobre) wówczas, gdy zostają wywarte raz jeden w koniecznej potrzebie utrwalenia władzy, w następstwie zaś już się do nich nie wraca, wyzyskując natomiast władzę utrwaloną ku jak największemu pożytkowi poddanych. Źle bywają użyte
okrucieństwa wówczas, gdy zrazu aczkolwiek rzadkie, raczej wzmagają się coraz bardziej z czasem, niż słabną. Ci, którzy idą pierwszą drogą, mogą z pomocą bożą i ludzką, jak Agatokles w Syrakuzach, swój zły stan poprawić. Dla tamtych innych niepodobieństwem jest utrzymanie się na stanowisku. Stąd nasuwa się uwaga, iż ten, kto władzę w państwie opanował, powinien się zastanowić, i wszystkie okrucieństwa spełnić za jednym zamachem, ażeby nie wracać potem do nich codziennie i ażeby pofolgować móc uspokoić poddanych i zjednać ich
dobrodziejstwa. Kto postępuje inaczej bądź wskutek strachu, bądź wskutek złej dorady, zmuszony bywa ciągle rękę trzymać na głowicy miecza nie mogąc zaufać poddanym, którzy ze swej strony na ciągłe krzywdy wystawieni nie mogą pogodzić się z losem. Represje powinny być wywarte ryczałtem, wtenczas mniej dają się we znaki, ponieważ mniej się każdą czuje. Natomiast dobrodziejstwa powinny być cedzone stopniowo, ażeby poddani mogli w nich lepiej się rozsmakować.
Źródło: Niccolò Machiavelli, Książę, tłum. W. Rzymowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968, s. 39–40.
“
醙
Ćwiczenie 7
Przeczytaj tekst źródłowy, a następnie wykonaj zamieszczone pod nim polecenie.
Thomas More
Utopia
Zdaje mi się, że gdziekolwiek jest własność prywatna, gdzie wszystko mierzy się wartością pieniędzy, tam nie można spodziewać się ani sprawiedliwości, ani społecznego dobrobytu, chyba że nazwałbyś sprawiedliwością taki stan rzeczy, iż wartości najcenniejsze są udziałem ludzi najgorszych; podobnie musiałbyś uznać to społeczeństwo za szczęśliwe, w którym wszelkie dobra materialne dzieli między siebie garstka ludzi, rzadko zadowolonych z tego co posiadają, masy zaś pogrążone są w nędzy. Dlatego gdy zastanawiam się w głębi duszy nad tymi zagadnieniami, podziwiam rozumne i moralne zasady utopian; mają oni tak mało praw, a tak pomyślnie rządzą państwem. Umieją cenić i wynagradzać zasługi osobiste,
równocześnie zaś przy równomiernym podziale dóbr narodowych ogół obywateli opływa we wszystko. Z tymi ich zwyczajami porównuję urządzenia tylu innych państw, które ciągle coś organizują, lecz żadne nie jest nigdy dobrze
zorganizowane. Ktokolwiek tam coś osiągnął, nazywa to swoją własnością
prywatną. Mnożące się z dnia na dzień ustawy nie mogą uregulować sprawy bądź nabywania własności, bądź ochrony jej, bądź wyraźnego odróżnienia jej od tego, co ktoś inny znowu nazywa swoją własnością prywatną, Świadczy o tym wymownie mnóstwo powstających codziennie procesów, którym nie ma końca. Otóż gdy rozważam te sprawy, coraz bardziej przyznaję słuszność Platonowi i mniej mu się dziwię, że przeciwny był ustanawianiu jakichkolwiek praw dla tych społeczeństw, które nie godzą się na równy podział między wszystkich. Genialny ten człowiek jasno przewidział, że jedynym warunkiem pomyślności państwa jest równy podział własności. Otóż nie wiem, czy jest rzeczą możliwą przeprowadzić to tam, gdzie istnieje niczym nieograniczona własność prywatna. Albowiem każdy stara się pod różnymi pozorami prawnymi tyle zagarnąć dla siebie, ile może; największe nawet bogactwo narodowe staje się udziałem kilku osobników, którzy innym pozostawiają niedostatek i nędzę, ci biedacy w całej pełni zasługują na to, aby zaznać lepszej doli, gdy bowiem bogacze są łapczywi, nieuczciwi i nieużyteczni, oni są ludźmi prostymi i skromnymi, którzy nie myślą o swoim dobrobycie, byleby państwu mogli
przysporzyć jak najwięcej korzyści przez swą codzienną pracowitość. Jestem więc mocno o tym przekonany, że zupełne zniesienie prawa własności jest jedynym środkiem do równego i sprawiedliwego podziału dóbr i do zapewnienia ludziom szczęścia. Lecz dopóki prawo własności stanowić będzie podstawę ustroju społecznego, dopóty najliczniejszą i najcenniejszą warstwę społeczeństwa stale niepokoić i dręczyć będzie nieuniknione brzemię nędzy i utrapień.
Źródło: Thomas More, Utopia, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1954, s. 108–110.
“
難
Ćwiczenie 8
Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj zamieszczone pod nim zadania.
Jan Bodin
Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej
Suwerenność jest absolutną i nieustającą władzą rzeczypospolitej. […] władza ta jest nieustająca, dlatego że może się zdarzyć, iż władza absolutna będzie dana jednemu lub kilku na pewien czas, po upływie którego nie są oni już niczym więcej, jak poddanymi. […] Otóż suwerenność nie jest ograniczona ani co do władzy, ani co do zakresu, ani co do pewnego czasu. Trzeba, aby ci, którzy są suwerenni, nie byli w żaden sposób poddani rozkazodawstwu drugiego i aby mogli wydawać i znosić prawa dla poddanych, lub unicestwiać prawa nieużyteczne, aby w ich miejsce stanowić inne. Nie może tego czynić nikt, kto sam jest poddany prawom. Nikt też nie może tego zrobić w stosunku do tych, którzy mają rozkazodawstwo nad nimi.
Dlatego to prawo powiada, że książę jest absolwowany od władzy praw, przy czym słowo „prawo” oznacza po łacinie także rozkaz tego, kto ma suwerenność. […]
Ustawy suwerennego księcia, jakkolwiek są oparte na dobrych i żywotnych racjach, niemniej zależą tylko od jego wyłącznej wolnej woli. Ale co do praw boskich
i naturalnych, to wszyscy książęta na ziemi są im poddani i nie jest w ich władzy sprzeciwić się im, jeśli nie chcą być winni obrazy majestatu boskiego, wydając wojnę Bogu, przed którego wielkością powinni się korzyć wszyscy monarchowie świata i chylić głowy w bojaźni i czci. […] Po tym poznaje się wielkość i majestat prawdziwego księcia suwerennego, gdy stany całego ludu są zgromadzone,
przedstawiając wnioski i prośby swojemu księciu w całej pokorze, nie mając żadnej władzy niczego rozkazywać, polecać ani rozpatrywać i gdy to, co spodoba się
księciu uznać lub odrzucić, nakazać lub zakazać, uważane jest za prawo, za edykt, za rozporządzenie. […] Konkludujemy tedy, że suwerenność monarchy nie jest
w niczym naruszona ani zmniejszona w obecności stanów, ale przeciwnie, jego majestat jest znacznie większy i wspanialszy, gdy się widzi, jak cały lud uznaje go za suwerena. […] Widać stąd, że zasadniczy punkt suwerennego majestatu i absolutnej władzy polega głównie na ustanawianiu praw dla poddanych w ogólności bez ich zgody.
Źródło: Jan Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, tłum. R. Bierzanek, Z. Izdebski, J. Wróblewski, Warszawa 1958.
“
難
Dla nauczyciela
Autor: Martyna Wojtowicz Przedmiot: Historia
Temat: Nauka, filozofia i myśl polityczna w epoce odrodzenia Grupa docelowa:
III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XV. Czasy renesansu. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto analizuje i interpretuje teksty obrazujące myśl filozoficzną i polityczną doby renesansu.
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.
Cele operacyjne:
Uczeń:
ocenia znaczenie odkrycia Mikołaja Kopernika;
przedstawia stan odrodzeniowej wiedzy medycznej;
omawia rozwój nauk przyrodniczych;
charakteryzuje poglądy wybitnych renesansowych teoretyków państwa i prawa.
Strategie nauczania:
konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;
analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.
Formy pracy:
praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg lekcji
Faza wstępna:
1. Przybliżenie przez nauczyciela wyświetlonych na tablicy: tematu i celów lekcji. Określenie wiążących dla uczniów kryteriów sukcesu.
2. Nauczyciel inicjuje rozmowę wprowadzającą w temat lekcji.
Faza realizacyjna:
1. Praca w grupach z treścią e‑materiału. Każda z nich opracowuje fragment materiału z sekcji
„Przeczytaj”:
Grupa 1 – Filozofia
Grupa 2 - Geografia i astronomia
Grupa 3 - Nauki przyrodnicze i medycyna Grupa 4 - Myśl polityczna
Po zakończeniu pracy przedstawiciele zespołów prezentują przydzielone zagadnienie. Pozostali uczniowie sporządzają notatki, mogą zadawać pytania i weryfikować przedstawione informacje.
2. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia interaktywne nr od 1 do 4 z sekcji „Sprawdź się”. Wyniki pracy omawiane są na forum i komentowane przez nauczyciela.
3. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Kolejne ćwiczenia od 5 do 8 uczniowie wykonują w parach.
Konsultują swoje rozwiązania z inną parą uczniów i ustalają jedną wersję odpowiedzi.
Faza podsumowująca:
1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji „Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego uczniowie się nauczyli?
2. Nauczyciel rozdaje uczniom ankietę ewaluacyjną z oceną lekcji, pracy własnej ucznia oraz pracy klasy.
Praca domowa:
1. Zaproponuj inne materiały źródłowe do tematu lekcji „Nauka, filozofia i myśl polityczna w epoce odrodzenia”.
2. Wykonaj polecenie nr 1 i 2 z sekcji „Audiobook”.
Materiały pomocnicze:
N. Machiavelli, Książę, tłum. W. Rzymowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968, T. More, Utopia, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1954.
J. Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, tłum. R. Bierzanek, Z. Izdebski, J. Wróblewski, Warszawa 1958.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.
Wskazówki metodyczne:
Materiały z sekcji „Audiobook” mogą być wykorzystane w trakcie lekcji do pracy uczniów w parach lub samodzielnie. Cały e‑materiał może być wykorzystany do realizacji zajęć metodą odwróconej klasy. W szkole następuje czytanie i ocena koleżeńska opracowań uczniów.
