WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI Jerzy

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2006 z. 523: 11-32

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI

Jerzy Brusiło

Zakon Braci Mniejszych Konwentualnych,

Międzywydziałowy Instytut Bioetyki Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie

Wprowadzenie

Najbardziej pierwotne zainteresowanie człowieka przyrodą wiązało się z jej zrozumieniem i wykorzystaniem, szczególnie jeśli chodzi o rośliny. Stanowiły one jego bezpośrednie otoczenie, były pierwszym poŜywieniem, paliwem, lekarstwem, bronią i materiałem do budowy domów. Bez względu na to, czy pierwotny człowiek rozpoczął swoją ewolucję na afrykańskich sawannach, czy Ŝe stworzony został przez Boga w Rajskim Ogrodzie - Edenie, jako istota z natury religijna stawał przed czczonymi przez niego bóstwami lub Bogiem w otoczeniu roślin. To one właśnie prawdopodobnie były jako pierwsze składane w ofierze. Sięgając do historii róŜnych religii, szczególnie tych najbardziej znanych i mających najliczniejszych wyznawców, rośliny jako otoczenie i poŜywienie w buddyzmie, hinduizmie, islamie, judaizmie i chrześcijaństwie odgrywały i nadal odgrywają waŜną rolę. Ich kształty, właściwości i specyfika powodują, Ŝe są obiektem kulturowym, przemysłowym i naukowym. Religia „stanowi integralną część świata ludzkiego zanurzonego w naturze”¹ i jest obszarem badań prowadzonych od staroŜytności. Nas jednak w tym miejscu interesuje religijny wymiar tylko wąskiego wycinka szeroko pojętej natury, który jest najbliŜej człowieka, tj. trawa i kwiaty pod nogami, liście i drzewa w zasięgu ręki, rośliny pól, lasów, mokradeł, oaz na pustyni i wysokich gór.

Najstarsze religijne odniesienia do świata roślin

1 BURKERT W. 2006. Stwarzanie świętości. Ślady biologii we wczesnych wierzeniach religijnych.

Wydawnictwo Domini, Kraków: 12.

J. Brusiło 12

Rośliny jako środowisko Ŝycia na Ziemi zaczęły się rozwijać z pierwszych sinic w oceanach, aby około 500 mln lat temu na błotnych brzegach ówczesnych mórz w formie zielonych glonów rozpocząć fotosyntezę z powietrza atmosferycznego i słońca.

Przez kolejne miliony lat powstawały rośliny zarodnikowe i zaląŜkowe, zróŜnicowane na wiele gatunków o coraz bardziej skomplikowanej budowie i funkcji². Gdy mniej więcej 12 tysięcy lat temu homo sapiens rozpoczął etap Ŝycia osiadłego (neolit), zwiększyła się jego ingerencja w środowisko przyrodnicze, pojawiło się rolnictwo, udomowił niektóre gatunki roślin i zwierząt³. Powstały warunki do rozwoju miast, gospodarki i handlu oraz na tym tle zaczęła funkcjonować kultura i zorganizowana religia (najstarsze groby z prostymi oznakami wiary w Ŝycie pośmiertne są znacznie wcześniejsze i pochodzą sprzed 28 tys. lat; Sungira, Rosja)⁴.

Rośliny, zwłaszcza o cechach leczniczych, wydają się być szczególnie waŜnym elementem o charakterze religijnym w powstawaniu i rozwoju relacji nadprzyrodzonej między ubóstwianym światem przyrody a człowiekiem, i to znacznie wcześniej niŜ rolnicza rewolucja neolityczna⁵. Nic dziwnego, Ŝe w dojrzalszych religiach staroŜytnych ok. II tysiąclecia przed Chrystusem, niektóre rośliny stają się duchowymi

„narzędziami” w kontaktach z wiecznością. W mezopotamskiej epopei „Gilgamesz”

pojawia się wiele magicznych opisów przyrody. Czytamy tam o cedrowym lesie zamieszkałym przez bogów⁶ i tajemniczym zielu, które ma niezwykłe właściwości: „To zioło, Urszanabi, to kwiat niezwykły, który leczy z niepokoju, człowiek moŜe dzięki niemu Ŝycia dostąpić. Do Uruku warownego wezmę to zioło, lud nim nakarmię i mocy doświadczę”⁷.

Podobnie drzewa i rośliny występują w opisie stworzenia świata⁸, ogrodu rajskiego i drzewa Ŝycia w Starym Testamencie, w muzułmańskim Koranie i w starych opowiadaniach chińskich, sprzed kilku tysięcy lat, o wyspach Penglai, Fangzhang i Yingzhou z magicznymi ziołami nieśmiertelności⁹. BliŜej naszego kręgu kulturowego,

2 SWERDLOW J.L. 1001. Medycyna naturalna. Rośliny, które leczą. National Geographic Society.

Wydawn. G+J RBA, Warszawa: 8.

3 Udomowienie roślin i zwierząt nastąpiło w róŜnym czasie i w róŜnych rejonach świata, gdzie rozwinęły się najpierw ośrodki rolnicze a później staroŜytne cywilizacje: Bliski Wschód (tzw.

śyzny PółksięŜyc w deltach rzek): uprawy pszenicy samopsza i płaskurka, jęczmień, soczewica, groch oraz zwierzęta: kozy, owce, bydło (10.000 lat temu); Ameryka Środkowa: kukurydza, dynia, fasola, bawełna, tykwa pospolita (9.000 lat temu); Chiny: ryŜ, proso, soja, pochrzyn, kolokazja, groch i ze zwierząt - świnie (7.000 lat temu). LEWIN R. 2002. Wprowadzenie do ewolucji człowieka. Prószyński i S-ka, Warszawa: 379-383.

4 NOWAK B. (rRed.) 2006. Encyklopedia Świat Człowieka. Wydawn. Nauk. PWN, Warszawa: 33.

5 Na terenie obecnego Iraku, w odkrytym przez archeologów grobowcu z okresu neandertalskiego (sprzed 60.000 lat) znaleziono pyłek co najmniej ośmiu gatunków roślin do dziś występującym w tym kraju, lecz zastanawiające jest, Ŝe siedmiu z nich uŜywa się do leczenia ran, dyzenterii, astmy, stanów zapalnych, bólów zębów i innych. Bardzo prawdopodobne, Ŝe zebrano je w celach leczniczych a jeden z pochowanych w jaskimi osobników mógł być np. uzdrowicielem...

SWERDLOW J.L. Medycyna naturalna. dz. cyt.: 9.

6 „Widzą górę cedrów, mieszkanie bogów, tron śmiertelnej Irnini. Przed górą cedry pysznie się wznoszą, cień ich dobry i wielce przyjemny. Porosły w nim ciernie, porosły krzaki, pod cedrami wonny rósł oleander”. GILGAMESZ,STILLER R. 1967, (oprac. i tłum.), PIW, Warszawa: 39.

7 TamŜe: 86.

8 Bóg rzekł: „Niechaj ziemia wyda rośliny zielone: trawy dające nasiona, drzewa owocowe rodzące na ziemi według swego gatunku owoce, w których są nasiona” (Rdz 1, 11), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wyd. III popr., Pallottinum, Poznań 1980: 24. Wszystkie cytaty biblijne pochodzą z tego wydania Pisma Świętego.

9SWERDLOW J.L. Medycyna naturalna. dz. cyt.: 9.

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI 13 rzymscy autorzy staroŜytni opisują mistyczne ogrody w Grecji (poświęcone Zeusowi dęby), Galii, i Germanii (z Yggdrasill, mitycznym świętym jesionem, wiecznie zielonym centrum świata, pod którym zbierali się bogowie na narady), a u Celtów istotną rolę w ich religii odgrywały święte gaje (drunemetony) stanowiąc centra kultu i element łączący poszczególne plemiona. U Skandynawów, Germanów i Słowian, w okresie przedchrześcijańskim, gdy północną Europę porastały nieprzebrane puszcze, święte lasy i poszczególne drzewa (zwłaszcza wybrane dęby) były oczywistą częścią ówczesnych religii. Poza dębem i jesionem, w przedchrześcijańskich tradycjach religijnych Europy, czczono takŜe jabłoń, cis, jarzębinę, lipę, jawor, klon i brzozę.

Nawet kiedyś na wzgórzach wokół pogańskiego Rzymu (na Watykanie i wzgórzu Tibur) - jak wspomina Pliniusz - rosły święte dęby, pod którymi wyrocznie wróŜyły z szumu drzew¹⁰.

Nieprzypadkowo wiele elementów roślinnych, jak wspomniane drzewa, mają podobne znaczenie teologiczne w wielu starych religiach juŜ nieistniejących i stanowią waŜny element duchowy we współczesnych, nie tylko wielkich religiach świata, ale i w wierzeniach prymitywnych, o mniejszych zasięgu geograficznym i kulturowym. W wierzeniach animistycznych, ubóstwiających przyrodę, dziś istniejących jeszcze w Afryce, niektórych częściach Ameryki Południowej, Azji i Australii, nie tylko drzewa, ale i inne egzotyczne rośliny, zwierzęta, a nawet nieoŜywione części krajobrazu utoŜsamia się z duchami i demonami. Dla afrykańskich Pigmejów najwyŜszym bogiem- stwórcą świata jest Las i wiele drzew (najczęściej wiekowe baobaby), stanowiące miejsce kultu jako łącznik między niebem i ziemią.

Przyroda i jej rośliny miały znaczenie nie tylko w dawnych religiach pogańskich, ale dziś w chrześcijańskiej kulturze zachodniej przeniosły dawne znaczenie w nowe formy Ŝycia codziennego. Kwiaty, np. róŜe, które w staroŜytności stanowiły atrybut bogiń miłości - Afrodyty i Wenus, dziś utraciły co prawda swoją „boskość”, lecz pozostały symbolem miłości. Lilia, w staroŜytnej Grecji uznana za atrybut Hery, patronki kobiet, opiekunki małŜeństwa i rodziny, wierności (ale teŜ i zazdrości), w tradycji chrześcijańskiej nie ma juŜ znaczenia boskiego, lecz symbolizuje dziewictwo i czystość, takŜe w kontekście poświęcenia Bogu. Koniczyna, u kapłanów germańskich i celtyckich (druidów) była rośliną świętą i czarodziejską, dziś trójlistna koniczyna jest symbolem Trójcy Świętej¹¹ (ale nie uosabia Boga), natomiast czterolistna koniczyna zapowiada w powszechnym rozumieniu szczęście. Nic więc dziwnego, Ŝe przyroda, a zwłaszcza rośliny słuŜące za pokarm dla ludzi, drzewa, rośliny ozdobne i lecznicze stanowią środek w kontaktach ze światem nadprzyrodzonym we współczesnych, wielkich systemach religijnych świata.

Buddyzm (buddyzm tybetański)

Buddyzm to religia (światopogląd, filozofia), która swoim zasięgiem dociera najbardziej na wschód (Japonia, buddyzm zen) i rozkłada się na dwa główne nurty.

Pierwszy, therawada (doktryna starszych) występuje głównie w Tajlandii, Laosie, KambodŜy i na Cejlonie i jest prostszą formą buddyzmu o charakterze realistycznym i konserwatywnym. Drugi nurt mahajana występuje głównie w Nepalu, Chinach, Korei i

10 BANEK M. 2003. Rośliny, w: Religia. Encyklopedia PWN, Gadacz T., Milerski B. (Red.), t. 8, Wydawn. Nauk. PWN, Warszawa: 485-486.

11 TamŜe: 487.

J. Brusiło 14

Japonii¹², o charakterze bardziej nadprzyrodzonym i duchowym. Buddyzm (wszystkich większych szkół) liczy ok. 800 milionów wyznawców¹³ i w trakcie swego rozwoju, poza wspomnianymi głównymi nurtami, ukształtował szereg odłamów, np. buddyzm tybetański, buddyzm zen, które w istocie są późniejszymi, rozwiniętymi formami wcześniejszych źródeł buddyzmu „indyjskiego”, np. buddyzm tantryczny (wadŜrajana).

W kosmologii buddyjskiej występuje wiele światów (poziomów istnienia), koło ponownych narodzin i róŜne sfery duchowych. Trudno tam wyróŜnić dokładnie świat roślin czy podobnych materialnych bytów, chociaŜ mówi się o reinkarnacji w postacie zwierząt. W tym wszechogarniającym kosmosie moŜna wyróŜnić nawet 31 pięter, światy powstają, mijają lub odpoczywają przed kolejnym cyklem przemijania¹⁴. Rośliny (drzewa, kwiaty) pojawiają się w opowiadaniach związanych z początkiem buddyzmu, w Both Gaji, miejscu przebudzenia Buddy rośnie pęd drzewa pod którym Budda doznał oświecenia, na ołtarzach stawia się kwiaty i kadzidła jako oznaki oddania bóstwu przez osoby składające ofiary¹⁵.

W wykładach współczesnych buddyjskich autorytetów religijnych, w temacie roślin mówi się, Ŝe nie są to istoty czujące, obdarzone świadomością; do tego - mówiąc językiem zachodnim - potrzeba nie tylko procesów chemicznych, ale coś w rodzaju procesów (impulsów) elektrycznych, zatem u roślin brak świadomości, woli, a jedynie występuje nieintencyjna reaktywność na bodźce. Częściej mówi się o całej przyrodzie i środowisku. Dalajlama XIV (Tenzin Giaco) - duchowy i polityczny przywódca Tybetańczyków na emigracji powiedział: „Zawsze podkreślam, Ŝe musimy się zastanawiać, jak nasze działania mogą wpłynąć na środowisko i na naszych bliźnich.

Przyznaję, Ŝe często trudno to przewidzieć. Nie wiemy, jakie będą dalekosięŜne skutki karczowania lasów, jak wpłynie ono na glebę, lokalne opady czy wreszcie na klimat całej planety. śadnych wątpliwości nie budzi tylko fakt, Ŝe my ludzie, jesteśmy jedynym gatunkiem, który moŜe zniszczyć Ziemię. Nie zrobią tego ptaki, nie zrobią owady, nie zrobi Ŝaden inny ssak. JeŜeli jednak moŜemy Ziemię zniszczyć, to moŜemy teŜ ją chronić”¹⁶.

Biorąc pod uwagę buddyjskie spojrzenie na przyrodę jako całość, zwraca uwagę buddyzm tybetański, który rozwinął się na Dachu Świata na bazie przedbuddyjskiej religii bon. W Tybecie, na wysokości ok. 4000-5000 m n.p.m. przyroda ukazuje, zarówno swoje piękno, jak i surowość, stąd religia bon oraz buddyzm w tamtym kraju otacza kaŜdą trawkę, drzewo czy kwiat szczególną czcią. Ofiary z kwiatów, jedzenia i kolorowe ozdoby, to charakterystyczne przejawy ubóstwienia wszelkich przejawów Ŝycia, mocy i mistyki. Nigdzie na świecie, Ŝadna inna religia nie oddaje czci takiej liczbie bóstw, duchów i demonów, jak w Tybecie. Drzewa, skały, góry i jeziora, w Tybecie uwaŜa się za oŜywione. W czasach przedbuddyjskich wyobraŜano je sobie jako potęŜniejsze od ludzi, duchowe postacie o kształtach ludzkich z wielkimi kłami, wywieszonym jęzorem, potęŜnych ramionach i olbrzymich brzuchach. Całą przyrodę oŜywioną i nieoŜywioną oraz samych siebie Tybetańczycy uwaŜają za skupisko energii a surowość klimatu, niedostępność miejsc oraz ubóstwo materialne nadają buddyzmowi tybetańskiemu cechy mistyczne. W tych warunkach problemem jest wyŜywienie oparte na zwierzętach i roślinach przy jednoczesnym zachowaniu odnawialnych zasobów

12 Buddyzm, w: Encyklopedia Audiowizualna Britannica. Filozofia i religia. Wydawn. Kurpisz, Poznań 2006: 25.

13 Dane podawane przy liczbie wyznawców wielkich religii są szacunkowe, na podstawie średniej z wielu źródeł.

14 BARTZ U. Buddyzm. Oficyna Wydawn. „Interspar”, Warszawa b.r.w.: 37-38.

15 TamŜe: 86-87.

16 Dalajlama, Etyka na nowe tysiąclecie, Politeja, Warszawa 2000: 116-117.

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI 15 przyrody. W Tybecie podstawowym poŜywieniem jest praŜona mąka jęczmienna, masło, ser i mięso, uprawia się warzywa, zbiera rośliny dziko rosnące (np. pokrzywę stanowiącą poŜywienie pustelników), zioła, a w cieplejszych dolinach wykorzystuje się owoce i orzechy¹⁷.

Z religijnego punktu widzenia, ciekawą formą ukazania przyrody, kwiatów i motywów roślinnych w buddyzmie tybetańskim jest sztuka ikonograficzna zwojów malowanych. W niezwykle barwnych i wieloelementowych malowidłach buddyjskich chodzi o jak najdokładniejsze i umiejętne ukazanie wizji oświecenia, symboliki religijnej, psychologicznej i kosmologicznej¹⁸. Nie brak tam elementów roślinnych o religijnym znaczeniu. Biała Tara, jedna z najbardziej czczonych bogiń sprzyjającej nieśmiertelności, jest przedstawiona na malowidle z jedwabiu, z przełomu XIX i XX wieku, na lotosowym tronie w pozycji medytacyjnej, trzymając w lewej ręce lotos współczucia dla wszystkich istot czujących. Na jednej łodydze znajduje się trójkwietny, biały lotos w róŜnym stadium rozkwitu. Zamknięte lub opadające kwiaty symbolizują buddów przeszłości, otwarte - buddów teraźniejszości, zaś pączki - buddów przyszłości.

Pośrodku otwartego kwiatu lotosu znajduje się sylaba TA - związana z imieniem Tary¹⁹. Lotos jest jednym z ośmiu najwaŜniejszych, najstarszych znaków buddyzmu - symbol spontanicznego rodzenia się i boskiego pochodzenia, płodności i czystego ducha, czystości umysłu, niewinności i dobra. Zamknięty kwiat lotosu w kształcie jaja przedstawia stworzenie wynurzające się z pierwotnych wód. Dla indyjskiej filozofii lotos był ucieleśnieniem bóstwa, a dla buddystów przedstawia narodziny i naturę Buddy. W tej roślinie wykorzystuje się symbolikę koloru kwiatu (czerwone - Nelumbium speciosum, N. nucifera, N. rubrum plenum; niebieskie - Nymphaea caerulea; białe - Nymphaea alba, N. pubescens), liczbę płatków, zamknięcie czy otwarcie pąku²⁰.

Z punktu widzenia wykorzystania roślin i ich modyfikacji, według pierwszej zasady etyki buddyjskiej, „powstrzymanie się od zabijania wszystkich oddychających istot i troska o pomyślność wszystkich stworzeń” dotyczy przede wszystkim ludzi i zwierząt²¹, stąd moŜna wnioskować, Ŝe wykorzystywanie roślin, ich przetwarzanie i spoŜywanie nie jest niemoralne. Biorąc pod uwagę całą przyrodę, Padmasiri da Silva przedstawił zasady współczesnej buddyjskiej etyki środowiska naturalnego: a) środowiskiem jest człowiek, zwierzę, roślina, ziemia i zasoby wodne; człowiek jest odpowiedzialny za całe środowisko, ale poszczególne sfery środowiska nie mają takiej

17 RAWSON Ph. 1994. Święty Tybet. Wydawn. Artes, b.m.w.: 6-7.

18 „(...) Dzieła sztuki tybetańskiej są czymś więcej aniŜeli zwykłymi dekoracjami o estetycznej wartości. Są one przedstawieniami wyŜszej rzeczywistości zrodzonymi z wizji wewnętrznego przeŜycia. Ich język formalny jest tak precyzyjny jak na przykład język mapy czy formuły naukowej, a jednocześnie tak naturalny i bezpośredni w swym działaniu jak piękno jakiegoś kwiatu czy zachodu słońca”. LEWANDOWSKA-MICHALSKA K. 2003. Ikonografia buddyjskich zwojów malowanych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Wydawn. Neriton, Warszawa: 28.

19 TamŜe: 89-90.

20 Według Jogi Kundalini gałązka lotosu to duchowa oś świata, na której rosną kwiaty coraz bardziej rozwinięte i doskonałe aŜ do boskiej korony kwiatu z 1000 płatków i przepięknym blasku. LEWANDOWSKA-MICHALSKA K. Ikonografia buddyjskich zwojów malowanych, dz. cyt.:

111-112.

21 „Budda krytykował zabijanie i męczenie zwierząt; jego zdaniem, władca powinien chronić dzikie zwierzęta Ŝyjące na terenie jego włości (...) Ponadto zabraniał mnichom kopania ziemi, poniewaŜ moŜna w ten sposób uszkodzić Ŝyjące w niej stworzenia”. Cyt. za: GRELA J. 2005.

Etyka buddyzmu, w: Wartości etyczne w róŜnych tradycjach religijnych. KUDELSKA M. (Red.), Wydawn. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 117.

J. Brusiło 16

samej wartości, np. zwierzęta stoją w hierarchii wyŜej niŜ rośliny, b) etyka środowiska wymaga rozwagi, postępowania zgodnie z zasadami, c) obok prawa do przetrwania stawia się prawo do godności człowieka, zwierząt i środowiska, d) naleŜy obchodzić się z bogactwami naturalnymi, wodą, powietrzem, gospodarką rolną i przemysłem w taki sposób, Ŝeby respektować prawa innych (...)”²².

Hinduizm

Hinduizm, jedna z najstarszych religii świata dzieli się na trzy grupy wyznań liczących w sumie ok. 900 milionów wiernych (głównie w Indiach): wisznuizm (ok. 70% wyznawców), śiwaizm (25-30% wyznawców) i śaktyzm (3-4% wyznawców).

Cechą charakterystyczną hinduizmu jest potraktowanie całego wszechświata jako całości, dlatego nie mówi się osobno o człowieku czy przyrodzie, ale o całym świecie, którego częścią jest człowiek, zwierzę i roślina. Myśl hinduska nie widzi róŜnicy między istnieniem człowieka a istnieniem innego stworzenia. Wszystko jest podporządkowane dharmie („porządkowi istnienia i powinności”) i ta fundamentalna zasada świata, przyrody i człowieka konstytuuje pięć form materii. Jedną z form ukazujących wegetację są drzewa w Indiach i one razem z innymi roślinami posiadają narządy duchowe i zmysłowe. Na przykład drzewo figowe pipal (ficus religiosa) symbolizuje trójcę najwaŜniejszych bóstw hinduskich: Brahmę (korzenie), Wisznu (pień) i Siwę (liście i gałęzie). Poza tym jeszcze w okresie istnienia religii przedhinduskiej całe lasy były traktowane jako święte, zwłaszcza, jeśli pokrywały góry - siedlisko bogów (nie tylko w hinduizmie). Do dziś w Ghatach Zachodnich w stanie Maharasztra (Indie) istnieje ponad 200 chronionych, świętych lasów, w których występuje prawie 90 gatunków roślin poświęconych bóstwom. W tych świętych gajach zabronione są polowania i wypas zwierząt, a wolno zbierać tam tylko uschłe drewno. W XV wieku z racji religijnych guru MaharadŜ DŜambadŜi przywódca Bisznoi, wydał nakaz sadzenia drzewa i zakaz zabijania wszelkich istot Ŝywych. Z ochroną przyrody nie tylko ze względów religijnych, ale takŜe ekonomicznych i społecznych moŜna spotkać się w Indiach w naszych czasach z powodu wycinania lasów, wysuszenia wód gruntowych i stosowania nawozów, co sprawiło wielkie straty na Ŝyznych równinach Indusu i Gangesu. Współcześnie ruchy społeczne w Indiach przeciwne dewastacji środowiska, oprócz akcji protestacyjnej, nabierają ponownie cech religijnych (hinduistycznej jedności całej przyrody) w głoszonych hasłach: „Czyńcie pokój z górami i rzekami, lasami i drzewami, ptakami i zwierzętami”²³.

Hinduizm posiada wiele świętych ksiąg. Historie i opowiadania o bóstwach przyrody, tajemne nauki hinduskie przekazane ludziom zawierały nie tylko hymny, modlitwy i rytualne formuły, ale takŜe informacje o uŜyciu roślin leczniczych. W Wedach, Brahma bóg-stworzyciel przekazał „mądrość długiego Ŝycia” innym bóstwom oraz ludziom - oświeconym mędrcom, aby zapobiec ludzkiemu cierpieniu. W scenie, która odsłania istotę wedyjskiego podejścia do roślin, lekarz przygotowuje się do leczenia osoby cięŜko chorej. Po medytacji nad stu uzdrawiającymi ziołami błogosławi je, następnie błogosławi pacjenta. Wysławia go jako tego, „w którym rośliny zbierają się jak królowie na apelu” i wyraŜa nadzieję, Ŝe „rośliny usunęły wszystkie rany, które były w ciele” i Ŝe „zstępując z nieba powiedziały: ten człowiek nie dozna szkody...”.

Prezentując roślinę, której zamierza uŜyć, lekarz mówi: „Jesteś najwyŜsza, [jesteś]

22 KLÖCKER M.,TWORUSCHKA M,TWORUSCHKA U. 2002. Etyka wielkich religii. Mały słownik, Wydawn. Verbinum, Warszawa: 126.

23 TamŜe: 127-128.

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI 17 lekiem stosownie do potrzeb i błogosławieństwem dla serca”. Następnie przemawia do wszystkich roślin, prosząc je o przyjście z pomocą swojemu współplemieńcowi i dopełnienie kuracji (...)”²⁴. Jest to część Ajurwedy (sanskryt: połączenie słów „Ŝycie” i

„wiedza”), sztuki leczenia związanej z hinduizmem, która opiera się przede wszystkim na preparatach roślinnych. Inna nauka medyczna o roślinach jest zawarta w Rygweda, która mówi o uzdrawianiu w kontekście duchowym, a pozostałe teksty wedyjskie takŜe zawierają treści lecznicze²⁵. Związek medycyny ajurwedyjskiej z religią jest bardzo silny, uzdrowiciele są święci i do dziś w tradycyjnej sztuce uzdrawiania roślinami czy minerałami uwaŜa się, Ŝe jednocześnie z ciałem uzdrawia się umysł i duszę.

Szczególne znaczenie roślin (równieŜ w taoizmie i medycynie chińskiej) ma podwójny wymiar: leczniczy i kultowy. Najbardziej rozwinięty sposób wykorzystania setek gatunków roślin znajdujemy w formułach ziół leczniczych (kwiatów, nasion, kory, łodyg, liści), które dawniej stosowane w ścisłej zaleŜności z religią, dziś znajdują zastosowanie nie tylko w mistycznej Ajurwedzie, ale takŜe w Tradycyjnej Medycynie Chińskiej (racjonalnej i empirycznej)²⁶. Niektóre rośliny znajdujące się w chińskich zielnikach medycznych znajdują takŜe zastosowanie w ofiarach rytualnych np. Hong Hua (krokosz barwierski) - wykorzystuje się kwiaty do przygotowania oleju, którym namaszcza się wiernych w ceremoniach inicjacyjnych; Huo Xiang (brodziec paczułki, Agastache) - wytwarza się z tej rośliny barwnik do celów obrzędowych²⁷. W celach religijnych, do kadzideł i balsamów uŜywa się teŜ znanych w chrześcijaństwie: mirry (Mo-yao) oraz Ŝywice do kadzidła Cartera (Ru Xiang).

Podobnie, jak w opisanym wcześniej buddyzmie (faktycznie hinduizm jest wcześniejszy od buddyzmu i symbolika buddyjska pochodzi z hinduizmu), szczególne znaczenie religijne ma lotos, przedstawia stworzenie świata (z niego Brahma formułuje trzy światy), jest symbolem czystości. W malarstwie religijnym, z pępka śpiącego Wisznu wyrasta lotos a z kielicha kwiatu ukazuje się Brahma. Innymi świętymi roślinami hinduizmu są: tulasi (poświęcone Wisznu), kuśa i darbha²⁸.

Współczesny hinduizm nie ma jednolitego stosunku do roślin czy zwierząt, ale jego cechą charakterystyczną przeniesioną z przeszłości jest szczególna relacja do krowy, którą utoŜsamia się z Matką Ziemią - stąd zakaz zabijania krów (od 1000-800 r.

przed Chr.)²⁹. Jednocześnie ze względu na krowy i inne zwierzęta, hinduizm (zwłaszcza

24 SWERDLOW J.L. Medycyna naturalna. dz. cyt.: 14.

25 „Kora z wysokiego wiecznie zielonego drzewa dita (Alstonia scholaris), uprawianego w całych Indiach, jest uŜywana do leczenia malarii, chronicznej biegunki, gorączki i chorób skórnych.

Owoce z drzewa kleszcza smakowitego (Aegle marmelos) leczą biegunkę, dyzenterię oraz schorzenia jelit; jego korzenie usuwają melancholię i uspokajają palpitację serca; liści zaś moŜna uŜywać w postaci okładu dla złagodzenia oparzeń. Dwa gatunki szkarłatu (Amaranthus) - czerwono i biało kwitnący - uŜywane są do leczenia anemii, chorób serca, kaszlu, kolki jelitowej i ukąszeń Ŝmij. Czerwono kwitnący szkarłat leczy takŜe bezsenność, reumatyzm i przewlekły alkoholizm (...) Ćaraka samhita zawiera opisy i wskazówki uŜycia 500, a Suśrata Samhita 760 roślin leczniczych”. SWERDLOW J.L., Medycyna naturalna. dz. cyt.: 15.

26 OU XING LIN. Classical and Modern Chinese Herbal Formule and Research. b.r. m.w.

27 HIM-CHE YEUNG 1996. Handbook of Chinese Herbs. Institute of Chinese Medicine, Los Angeles: 263.

28 BANEK M. Rośliny. dz. cyt.: 487-488.

29 W kontekście szacunku dla Ŝycia, niezabijanie zwierząt i nie niszczenie roślin, istotną tendencją w najnowszej historii Indii (i hinduizmu) jest upolitycznienie staroindyjskich ideałów ascetycznych przez Mahatmę Gandhiego. Ideały: niestosowania przemocy, Ŝycie w prawdzie, nieposiadanie majątku, opanowanie ciała przez ducha i celowo podjęte posty, zostały wykorzystane przez Gandhiego w wymiarze społecznym jako „najwyŜsza forma religii”. Te ideały wprowadzane w Ŝycie w czasie przemian politycznych w Indiach (zdobycie

J. Brusiło 18

w krajach ubogich) z troską i szacunkiem odnosi się do roślin (uprawnych) i pasz, które stanowią waŜny składnik poŜywienia świętej krowy. Biorąc pod uwagę ogólne załoŜenia hinduizmu (wszechświat jako całość i kaŜda roślina jako Ŝywa część tej całości) nie moŜna przeceniać szczególnego stosunku hinduizmu do roślin i ich modyfikacji, poniewaŜ ta religia traktuje przyrodę jako jeden, połączony system Ŝycia w róŜnych formach (reinkarnacja). śycie w formie roślinnej w innym wcieleniu moŜe być zwierzęciem, w innym owadem, a w jeszcze innym - człowiekiem ...

Islam

Islam jest religią monoteistyczną i w odróŜnieniu od religii (filozofii) Dalekiego i Środkowego Wschodu, ma wiele punktów wspólnych z chrześcijaństwem i judaizmem.

Sięga teŜ do tych samych korzeni i tradycji (głównie biblijnych), co nie przeszkadza muzułmanom współcześnie stanowić główne wyzwanie dla chrześcijaństwa (w zachodnich krajach Europy), oraz zagraŜać judaizmowi (państwo Izrael w konfrontacji z krajami arabskimi Bliskiego Wschodu). W islamie liczącym ok. 1 miliarda 200 milionów wyznawców (Bliski Wschód, Północna Afryka i Indonezja) moŜna wyróŜnić trzy nurty: sunnizm, charydŜyzm i szyizm.

Religia muzułmanów powstała w Arabii w VII wieku za przyczyną proroka Mahometa w oparciu o cztery źródła: Koran (święta księga), sunna (tradycja), idŜma (konsensus) oraz idŜtihad (indywidualne myślenie). Surowe warunki pustynne w środowisku powstania religii niewątpliwie były przyczyną dowartościowania roślinności, zarówno jako źródła poŜywienia jak i lekarstwa. W jednej surze Koranu czytamy: „Proszę popatrz na to, co cię otacza na ziemi: rośliny, zwierzęta, ptaki, owady, ryby, przedmioty codziennego uŜytku... Czy nie widzisz w tym wszystkim doskonałej harmonii, która kontroluje kaŜdą z istot i ukierunkowuje ją? (...) Ten, który stworzył te wszystkie stworzenia, i który je kontroluje, jest Jeden, Jedyny, bowiem gdyby miał wspólnika w tworzeniu wszechświata, to całe to stworzenie uległoby zniszczeniu. Ten Jeden, Jedyny to Allach, prawdziwy Bóg”. W ten sposób roślina w islamie jest dowodem na istnienie Boga i większość tekstów przyrodniczych miało taki cel teologiczny: ukazanie stwórczej, sprawiedliwej, litościwej wszechmocy Boga³⁰.

Głównie moc stwórcza Boga jest podkreślona w teologii muzułmańskiej, a jej wyrazem staje się w Koranie stworzenie roślin: „On jest tym, który spuścił z nieba wodę i dzięki niej wyrastają wszelkie rośliny. Z nich wyprowadziliśmy zieleń, a potem ziarna skupione w kłosach; a z palmy daktylowej kiście daktyli nisko zwisających; i ogrody winnej latorośli, drzewa oliwne i drzewa granatu podobne do siebie i niepodobne. Popatrzcie na ich owoce, gdy one owocują i dojrzewają! Zaprawdę, w tym są znaki dla ludzi, którzy wierzą” (6, 99).

W kontekście wykorzystania roślin jako lekarstwa, w ziołolecznictwie często opartym na doświadczeniach religii Wschodu, w islamie wykorzystuje się tytoń i marihuanę jako substytut zabronionego przez Mahometa alkoholu. Marihuana jest

niepodległości) mogą w dalszej perspektywie rzutować nie tylko na stosunki społeczne ale i na relację człowiek-przyroda (pośrednio: człowiek-roślinność środowiska naturalnego). Por. MEISIG

K. 2006. Wojna i przemoc w hinduizmie, w: Wojna i przemoc w religiach świata. Fakty i przyczyny. Khoury A. Th., Grundmann E., Müller H.-P. (oprac.), Wydawn. Jedność, Kielce:

82-84.

30 „Zwierzęta i ptaki, podobnie jak ludzie, są pod pieczą Boga i w dniu sądu ostatecznego równieŜ będą odpowiadać za swoje czyny. Wolno jeść mięso zwierząt, z wyjątkiem padliny, wieprzowiny i krwi, jeśli tylko nad zarzynanym zwierzęciem wzywane było imię Boga”. Koran, rozdz. VI.

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI 19 obecna wśród wielu wyznań świata juŜ od tysiącleci i była uznawana za środek komunikacji ze światem nadprzyrodzonym. Muzułmanie w celach towarzyskich palą shishę (fajkę wodną) często z domieszką słabych narkotyków, natomiast zdarza się - częściej w religiach Dalekiego Wschodu - Ŝe do celów religijnych (stany mistyczne i ekstazy) uŜywa się grzybów halucynogennych i pewnych roślin narkotycznych (konopie indyjskie - haszysz w muzułmańskiej sekcie asasynów)³¹.

Z religijnego punktu widzenia, muzułmanie przede wszystkim w tradycji i komentarzach teologicznych zajmują się obecnie bardziej problemami politycznymi, społecznymi i rodzinnymi (etyką ludzkiej prokreacji), niŜ normami Ŝywienia³² i zagadnieniami przyrodniczymi („Jedzcie i pijcie, ale nie trwońcie” - Koran 7, 29).

Mimo tego praktycznego podejścia, w islamie znajdujemy pewne dane antropologiczne, z których moŜna określić miejsce roślin w hierarchii stworzeń poza sferą ludzi i zwierząt. Człowiek jednoznacznie przewyŜsza zwierzęta (w przeciwieństwie do

„niewiernego bydła” ma rozum i jest zdolny do wiary i niewiary - Koran 5, 1; 8, 22; 8, 57), ale istnieje zasadnicza społeczna równość między człowiekiem a zwierzęciem: „I nie ma zwierząt na ziemi i ptaków latających na skrzydłach, które by nie tworzyły społeczności podobnych do waszych” (Koran 6, 38).

W podobieństwach do poglądów biblijnych moŜna zaakcentować prawdę o Bogu, który stwarza cały świat istot Ŝywych (w tym równieŜ rośliny), oraz mocno zaznaczone jest potępienie ludzkiej pychy (głównie w kontekście braku szacunku dla zwierząt gospodarskich - waŜne dla koczowników, właścicieli zwierząt). Podobnie jak w Biblii, Koran udowadnia, Ŝe zlecone przez Boga człowiekowi zadanie panowania nad światem jest obwarowane określonymi warunkami („nie czynić zła” - afsada) i człowiek będzie musiał zdać sprawę z ingerencji („obchodzeniem się”) ze środowiskiem. Poza tym, główne nurty islamu nie podejmują dyskusji o środowisku naturalnym (w krajach muzułmańskich prowadzi się często nadmierną eksploatację lasów, stepów i zasobów wodnych), i za najwaŜniejsze uwaŜa się problemy rozwojowe, a nie ekologiczne (wyjątkiem są opinie mistyków muzułmańskich, środowiska sufickie, afirmujące przyrodę). Są to poglądy teocentryczne, zwracające uwagę na ziemię i rośliny nie tylko ze względu na człowieka, ale głównie ze względu na przestrzeganie przykazań BoŜych³³.

W porównaniu z religiami Wschodu, islam wnosi nową cechę w rozumienie religijnych znaczeń świata roślin i całej przyrody. Są to mianowicie wartości kulturowe, estetyczne i ekonomiczne (rolnicze i domowe wykorzystanie roślin), związane ze środowiskiem naturalnym. Pierwszą dziedziną związaną z praktycznym zastosowaniem religii Mahometa było ogrodnictwo i rozwój duchowości tzw. „raju muzułmańskiego”.

Nie moŜe dziwić troska muzułmanów w całej swej historii, o kwiaty, drzewa czy rośliny ogrodowe tam, gdzie islam zmagał się z pustynią, surowym klimatem i niegościnnym środowiskiem Ŝycia. Zachwyca skala i bogactwo bajecznych ogrodów w Bagdadzie, Kairze, Damaszku w Azji, a takŜe w hiszpańskiej Sewilli, w europejskiej części dawnego imperium muzułmańskiego. Geometria, regularność, obfitość gatunków roślin, a jednocześnie swoboda i spontaniczność z jaką przyroda ukazywała się

31 BANEK M. Rośliny. dz. cyt.: 488.

32 „Powiedz: »Ja nie znajduję w tym, co mi zostało objawione, niczego zakazanego dla człowieka w jego poŜywieniu z wyjątkiem tego, co jest martwe, albo rozlanej krwi, albo mięsa świni – bo to jest obrzydliwe – albo tego, co zostało złoŜone na ofiarę czemuś innemu niŜ Bogu. A kto został zmuszony, nie będąc ani buntownikiem, ani przestępcą, to, naprawdę, twój Pan jest przebaczający, litościwy!«„ (6, 145).

33 KLÖCKER M.,TWORUSCHKA M,TWORUSCHKA U. Etyka wielkich religii. dz. cyt.: 122-124.

J. Brusiło 20

troszczącym się o nią ludziom, to zasługa nie tyle estetów arabskich, co wiernych muzułmanów, którzy ze względu na Boga dobierali kolory, zapachy i kompozycje roślinne w oazach, przy meczetach i domach sunnitów czy szyitów (kojarzy się tu kontynuacja ze staroŜytnym cudem świata: wiszące ogrody królowej Semiramidy w Babilonie).

Tam, gdzie na sztukę tworzenia ogrodów nakładały się ograniczenia przepisów religijnych, gaje z mnóstwem egzotycznych roślin zostały utrwalone w mozaikach meczetów, np. w Damaszku, dając nadprzyrodzone wyobraŜenie raju dla wiernych, którym Allach obiecywał nagrodę za poboŜność i sprawiedliwość. Drzewa, gęstwina zieleni i kwiatów, kolory i cuda ogrodów ze snu³⁴, to nie tylko arcydzieło artystyczne, ale i swoista „katecheza” o nagrodzie nieba, zarówno dla bogatego kalifa w Mekce (święte miasto islamu), jak i ubogiego muzułmanina na Pustyni Arabskiej.

Na przykładzie arabskiej Hiszpanii, moŜna się przekonać o drugiej „świeckiej”

dziedzinie (poza tworzeniem bajecznych ogrodów tarasowych) religijnego znaczenia roślin w islamie. Z całego świata na Półwysep Iberyjski sprowadzano nasiona i rośliny obce w Europie. Uprawiano odmiany jęczmienia i pszenicy znane wcześniej tylko ze starych ksiąg przyrodniczych. Nowymi roślinami strączkowymi były groch, soczewica i łubin, zaś z warzyw bakłaŜany, ogórek, czosnek, kapusta, burak, marchew, por, szpinak, karczoch, melon i arbuz. Z roślin przemysłowych Arabowie sprowadzili bawełnę, len, konopie, szafran, sumak i trzcinę cukrową. Islam przyniósł Hiszpanii nie tylko zmianę religii, ale takŜe rozwój rolniczy i gospodarczy. Uboga chrześcijańska Hiszpania została przekształcona na wzór Syrii w bogaty kalifat. Uprawa roślin z klimatu monsunowego wymagała szczególnych zabiegów agrotechnicznych, wprowadzono więc nawadnianie (koła nawadniające, szadufy, zegary wodne), nawoŜenie i pielęgnacje roślin nieznanych wcześniej w tym kraju. W tak zmienione środowisko wprowadzano drzewa cytrusowe i palmę daktylową - symbol arabskich i muzułmańskich tradycji.

Islam i kultura arabska to równieŜ bogactwo przypraw z całego świata. Zaczęto więc importować i uprawiać w Hiszpanii majeranek, kolendrę, kmin rzymski, sezam, kapary, koperek i anyŜ. W ogrodach pojawiły się drzewa ozdobne (mirt, dąb, pinie), które wzbogaciły kwiaty roślin juŜ zadomowionych: róŜe, chryzantemy, fiołki, kosaćce i lilie wodne. Większość z tych roślin do dziś moŜna spotkać w miastach hiszpańskich.

Z Hiszpanii, poprzez rozwój islamu, wiele arabskich osiągnięć rolniczych i ogrodowych rozpowszechniło się na całą Europę³⁵. Rozwój rolnictwa, wprowadzanie nowych gatunków roślin, ich systemowa i naukowa aklimatyzacja, towarzyszyły ekspansji nowej religii. Islam stworzył warunki do naukowych badań i gromadzenia wiedzy na temat przyrody, nowoczesnych upraw rolniczych i hodowli roślin³⁶.

34 LORREY DE E., BERCHEM VAN M. 1929. Les Mosaîques de la Mosquée des Ommaiades ŕ Damas, w: Mon. Piot. t. XXX: 111-139.

35 Dla przykładu: system uprawy lasów przejęto z arabskiej Hiszpanii do Niemiec.DANECKI J., Co zawdzięczamy islamowi, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IR/co_islamowi. html, (13 IV 2007).

36 Do dziś zachowane dzieła w oryginale, bądź w tłumaczeniu na hiszpański i kataloński zdumiewają objętością i poziomem, a autorów było teŜ bardzo wielu: Ibn Wafida, Ibn Bassala, Abu al-Chajra, Ibn HadŜdŜadŜa, At-Tighnariego, Ibn al-Awamma. Ten pierwszy, znany był później w średniowieczu jako farmakolog Abenguefith i przypisuje mu się autorstwo MadŜmu al- filaha (Zbiór o rolnictwie) a jego praktyczne dokonania to projekt i wykonanie słynnych ogrodów w Toledo, załoŜonych tuŜ przed rekonkwistą (powrotem) chrześcijan do Hiszpanii. Późniejsze renesansowe juŜ dzieła agronomiczne (np. Gabriela Alonso de Herrera Agricultura general) to w duŜej mierze nic innego jak dzieła uczonych muzułmańskich.WATSON A.M. 1974. Agricultural Innovation in the Early Islamic World. Cambridge 1983 oraz tenŜe, The Arab Agricultural

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI 21 Powiązanie zasad wiary z wykorzystaniem rolnictwa, ogrodnictwa i całego środowiska naturalnego to przykład na szersze pojęcie religii w środowisku mu- zułmańskim. Wpływ islamu na kulturę, gospodarkę i środowisko przyrodnicze, tak jak w religiach Wschodu wpływ, np. buddyzmu czy taoizmu na rozwój medycyny, jest cechą charakterystyczną nowego podejścia do świata i człowieka. W islamie, tak jak w judaizmie i chrześcijaństwie, moŜemy mówić o większym wpływie religii na całe Ŝycie człowieka, niŜ tylko na sferę nadprzyrodzoną, duchową. W islamie teŜ, z tego powodu, pojawiają się pierwsze w religiach monoteistycznych, oceny dotyczące modyfikacji, zmian i wykorzystania roślin. Jedna z sur Koranu (5, 76) brzmi: „Nie szerzcie zepsucia na ziemi po jej udoskonaleniu” a to sugeruje granice, której z nakazu Boga człowiek nie powinien przekraczać w swojej ingerencji w naturę³⁷.

Judaizm

Religia śydów jest duchem Starego Testamentu bardzo blisko chrześcijaństwa.

ChociaŜ obecnie oficjalnie judaizm wyznaje tylko około 12 milionów wiernych (głównie w Izraelu i USA), to ze względu na prastare źródła i wpływ, jaki judaizm wywarł na cywilizację zachodnią i historię całego świata, religia ta jest uznawana za jeden z najwaŜniejszych wielkich systemów religijnych na Ziemi. WyróŜniającą cechą judaizmu jest jego związek z jednym narodem - Izraelem, dla którego przez długie lata utraty niepodległości, jedyną ostoją jedności i kultury była właśnie religia. Do dziś, przez prawo i tradycje świętych ksiąg Biblii, Tory, Miszny i Talmudu, religia ta znacząco wpływa na wszelkie dziedziny Ŝycia śydów, w tym równieŜ na kwestie przyrodnicze³⁸. W literaturze hagadycznej i Talmudzie naturę uwaŜa się za „Ŝyjącą, czującą i myślącą”, a wypracowane na tej podstawie prawo o charakterze religijnym moŜna dziś uznać za pierwsze w historii zasady etyczne w ochronie środowiska naturalnego. NaleŜy do nich zasada dotycząca ograniczania „cierpienia zwierząt” (caar baale chajjim) i zasada „nie niszcz” (bal taszchit)³⁹. W pierwszej chodzi o niezdawanie bólu zwierzętom (tylko ludzie mogą cierpieć - czyli rozumowo, intencyjnie przeŜywać ból), w drugiej zasadzie punktem wyjścia jest werset z Księgi Powtórzonego Prawa, dotyczący konkretnie drzew: „JeŜeli przez wiele dni będziesz oblegał miasto i walczył z nim, nie zetniesz jego drzew podkładając siekierę, bo będziesz spoŜywał z nich owoce.

Dlatego ich nie zniszczysz. Czy drzewo to człowiek, byś je oblegał” (20, 19).

W zapisach Starego Testamentu (głównie Księgi Rodzaju) znajduje się podstawowa treść religijnej hierarchii stworzeń (rośliny jako pokarm dla zwierząt i ludzi), roli człowieka w kształtowaniu przyrody i potrzeby szacunku dla Ŝycia zarówno

Revolution and its diffusion 700-1100, Journal of Economic History 34: 8-35.

37 W islamie, szeroko pojęte zasady bioetyczne (nie tylko związane z roślinami) nie są jeszcze dokładnie określone i wiele z nich opiera się nie na danych biomedycznych lecz na ustaleniach religijnych i tradycyjnych, np. wg Koranu za osobę ludzką przyjmuje się zarodek po trzech miesiącach i jednym tygodniu od zapłodnienia (setny dzień ciąŜy) a w na sztuczne zapłodnienie religia muzułmańska zezwala tylko legalnym małŜonkom i z udokumentowanym pochodzeniem dawcy gamet wg słów proroka Mahometa: „Poznajcie waszą genealogię, co pozwoli wam baczyć na związki krwi” (Hadis).

38 Po odzyskaniu niepodległości, państwo Izrael na terenach Palestyny rozpoczęło wielkie dzieło odbudowy ekologicznego rolnictwa, zalesiania wzgórz, osuszania bagien, zagospodarowywania pustyń i ugorów. Powstały ogrody i wydajne pola uprawne wykorzystano staroŜytne i współczesne sposoby upraw roślin gromadzących sól. KLÖCKER M., TWORUSCHKA M, TWORUSCHKA U. Etyka wielkich religii. dz. cyt.: 121.

39 TamŜe: 120.

J. Brusiło 22

na poziomie roślin, jak i zwierząt: „Wszystko, co się porusza i Ŝyje, jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak rośliny zielone, daję wam wszystko. Tylko nie wolno wam jeść mięsa z krwią Ŝycia” (Rdz 9, 3-4). Silny wpływ religii na postawę wobec przyrody ujawnia się nawet w sadzeniu drzew (chodzi o święto Nowego Roku Drzew Rosz-ha- Szana la-Ilanot obchodzonym współcześnie w Izraelu). Wywodzi się to z nakazu Księgi Kapłańskiej (19, 23-25), Ŝeby przez trzy lata nie spoŜywać owoców nowo posadzonych drzew, a czwartego roku owoce ofiarować w świątyni. Poza religijnym znaczeniem drzew (ochrona wobec drzew figowych), szczególną wartość miały winna latorośl, dąb (w Mamre, pod którym Abraham miał zbudować ołtarz), oliwka (zwiastun końca potopu dla Noego), czy palma (symbol pełnego Ŝycia)⁴⁰. Zniszczenie winnicy lub upraw rolniczych wiązało się z cięŜką karą BoŜą. Kto załoŜył winnicę, albo nie zebrał jeszcze plonów, był zwolniony nawet ze słuŜby wojskowej (Pwp 20, 6).

Księga Mądrości sławi obecność Boga we wszechświecie przypominając, Ŝe „z wielkości i piękna stworzeń poznaje się przez podobieństwo ich Stwórcę” (Mdr 13, 5).

Wysławia ją równieŜ Ŝydowska tradycja chasydzka: „Gdziekolwiek idę, Ty!

Gdziekolwiek przystaję, Ty (...), gdziekolwiek się zwracam, gdziekolwiek spoglądam, znowu Ty, zawsze Ty” (M. Buber „Opowieści chasydów”). Poza Pismem Świętym, tradycja judaistyczna podaje szereg zapisów, które świadczą o znaczeniu roślin nie tylko w Ŝyciu religijnym, ale i świeckim. Jedno ze źródeł odnotowuje wypowiedź rabina Joachima ben Zakaja (I w. po Chr.): „Gdy trzymasz w ręku roślinę i ktoś ci mówi

»Mesjasz przyszedł«, zasadź ja najpierw, a później idź Go powitać”. W Ŝydowskim

„Rozdziale Pieśni” (Pereg szira), którego treść wskazuje na pochodzenie od mistyków, kilka rozdziałów omawia świat fizyczny, świat roślin i drzew, świat zwierząt pełzających, świat ptaków i zwierząt lądowych. Omówienie kaŜdego rozdziału opiera się na cytatach z Pisma Świętego i przedstawia ścisły związek opisywanej przyrody z porządkiem społecznym, zasad moralnych, ludzkiej pomyślności oraz troski człowieka o stworzenie⁴¹. Nieprzypadkowo wybór tekstów biblijnych uzasadnia takie integralne widzenie rzeczywistości. Opisy przyrody, księgi poetyckie i psalmy, cała Biblia ukazuje prawdę o Bogu, człowieku i m.in. o roślinności, która towarzyszy dziejom zarówno całego narodu izraelskiego, jak i kaŜdemu religijnemu śydowi. Słowo „roślina” jest uŜyte w Starym Testamencie tylko 19 razy ale juŜ słowo „drzewo” występuje w róŜnych kontekstach 310 razy, owoc - 162 razy, las - 46 razy a kwiat - 50 razy (nie licząc oczywiście tekstów Nowego Testamentu).

Wszystkie nauki judaizmu pozwalają sformułować zasadę: wszelkie zmiany w obszarze przyrody, wykorzystanie, spoŜywanie roślin jest moŜliwe na podstawie znanego tekstu „czynienia sobie ziemi poddaną”, ale działanie człowieka ma: a) być zgodne z wolą BoŜą; b) słuŜyć dobru człowieka; c) budować jedność świata stworzonego. Nawet przez analogię moŜna zaryzykować twierdzenie o religijnym przyzwoleniu na modyfikację genetyczną roślin, poniewaŜ niektóre autorytety religijne judaizmu dopuszczają techniki genetyczne u człowieka, przynajmniej w celu leczenia człowieka (rabbi Azriel Rozenfeld)⁴².

W judaizmie, jeszcze bardziej niŜ w islamie i zupełnie inaczej niŜ w innych wielkich Religach Wschodu, przyroda jest podporządkowana człowiekowi, a rośliny wykorzystywane przez człowieka. Podstawową zasadą w Ŝydowskim stosunku do świata jest koncepcja istoty ludzkiej, w której ciało i dusza tworzą nierozdzielną całość.

Na tym tle naleŜy analizować kwestie „ekologiczne” i „biotechnologiczne”. Człowiek

40 BANEK M. Rośliny. dz. cyt.: 485-487.

41 KLÖCKER M.,TWORUSCHKA M,TWORUSCHKA U. Etyka wielkich religii. dz. cyt.: 119.

42 DORFF E.N. 1998. Matters of Life and Heath. A Jewish Approach to Modern Medical Ethics, The Jewish Publication Society, Philadelphia and Jerusalem 5758: 162-163.

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI 23 przedstawia sobą mikrokosmos, składający się z wielu duchowych i fizycznych komponentów, zharmonizowanych w doskonałą jedność, tworzących precyzyjną, idealną równowagę, której zakłócenie przynosi natychmiast negatywne skutki (rabin E.

Munk). W tej jedności zawarta jest równieŜ wartość roślin, drzew, upraw rolnych i piękna przyrody, lecz wkomponowana w hierarchię waŜności i podporządkowana człowiekowi⁴³.

Chrześcijaństwo

Religia chrześcijańska⁴⁴, najlepiej znana w naszym kręgu kulturowym, ma chyba najwięcej elementów i symboli roślinnych związanych z wiarą i tradycjami duchowymi.

Są one często wpisane w zwyczaje i Ŝycie codzienne wielu katolików w Polsce. W związku z tym, problematyka chrześcijaństwa wobec roślin i ich modyfikacji wymaga osobnego opracowania (zwłaszcza wśród mistyków środowiska naturalnego - na przykładzie św. Franciszka z AsyŜu i w czasach najnowszych, co wynika z nauczania Kościoła katolickiego na temat środowiska naturalnego i ekologii), i w tym miejscu będzie jedynie zasygnalizowana.

Podstawowym punktem wyjścia w powiązaniu religii i roślin, wspólnym dla judaizmu i chrześcijaństwa, jest opis stworzenia roślin w dniu trzecim: „I rzekł [Bóg]:

»Niechaj ziemia wyda rośliny zielone: trawy dające nasiona, drzewa owocowe rodzące na ziemi według swego gatunku owoce, w których są nasiona «.I stało się tak” (Rdz 1, 11). W dziejach chrześcijaństwa rośliny były poświęcane, błogosławione i egzorcyzmowane. Były takŜe poŜywieniem, lekarstwem, miały znaczenie ekonomiczne, społeczne i kultowe (w Eucharystii, najdoskonalszej ofierze, wykorzystuje się mąkę zbóŜ i sfermentowany moszcz winnej latorośli). Bardzo rozpowszechnione były motywy roślinne w dekoracji świątyń chrześcijańskich⁴⁵, w sztuce, architekturze, w symbolice religijnej i w analizach teologicznych (jako znaki i atrybuty)⁴⁶.

W Europie i w kręgu kultury zachodniej w naukach o roślinach, czy to pro- wadzonych w sposób tradycyjny, czy w zaawansowanych modyfikacjach roślin (takŜe genetycznych), religia chrześcijańska ma znaczący udział w kształtowaniu nie tylko etyki środowiska roślinnego człowieka, ale takŜe w budowaniu oryginalnej koncepcji szeroko rozumianego Ŝycia, które w pięknie, zastosowaniach i moŜliwościach świata roślin stanowi część chrześcijańskiej duchowości. Jest ona oparta o dane Pisma Świętego, teologii i filozofii chrześcijańskiej tradycji oraz współczesnych dokumentów

43 Jedność powinna dotyczyć takŜe ludzkiego serca i rozumu, takŜe sprawiedliwość i miłosierdzie stapiają się w jedno: tsedek. W etyce tsedek oznacza to samo: sprawiedliwość i miłosierdzie.

GUIGUI A. 1996. Moralność Ŝydowska wobec medycyny i biotechnologii, w: Medycyna a prawa człowieka. Normy i zasady prawa międzynarodowego, etyki oraz moralności katolickiej, protestanckiej, Ŝydowskiej, muzułmańskiej i buddyjskiej. Kleczewska B. (red.), przekład Iwona Kaczyńska, Wydawn. Sejmowe, Warszawa: 42.

44 Chrześcijaństwo naleŜy rozumieć w połączeniu trzech części: katolicyzm, prawosławie i protestantyzm, w sumie ok. 1 miliarda 700 milionów wiernych, i w tym ujęciu jest to największa i najbardziej rozpowszechniona religia na świecie. W niniejszym opracowaniu religijne role roślin mogą być rozumiane, zarówno w pierwszych wiekach chrześcijaństwa niepodzielonego, jak i w tradycjach róŜnych kościołów w dobie współczesnej.

45 Piękną syntezę teologii stworzenia (witraŜ „Bóg Stwórca”), motywów roślinnych na poli- chromiach Stanisława Wyspiańskiego oraz franciszkańskiego przeŜywania przyrody znaleźć moŜna w Bazylice Franciszkanów w Krakowie.

46 KOBIELUS St. 2006. Florarium christianum. Symbolika roślin - chrześcijańska staroŜytność i średniowiecze. Tyniec. Wydawn. Benedyktynów, Kraków: 13-15.

J. Brusiło 24

Kościoła katolickiego. Nowy Testament daje podstawy do całkiem nowej w historii wszystkich religii teologii wszystkich istnień Ŝywych, które wraz z człowiekiem (na odpowiednim dla siebie poziomie) bierze udział w dziele odkupienia i doskonalenia przez Boga: „Stworzenie z upragnieniem oczekuje objawienia się synów BoŜych.

Stworzenie bowiem zostało poddane marności - nie z własnej chęci, ale ze względu na Tego, który je poddał - w nadziei, Ŝe równieŜ i ono zostanie wyzwolone z niewoli zepsucia, by uczestniczyć w wolności i chwale dzieci BoŜych. Wiemy przecieŜ, Ŝe całe stworzenie aŜ dotąd jęczy i wzdycha w bólach rodzenia” (Rz 8, 19-22).

Św. Paweł w „Liście do Rzymian” otwiera głęboko duchową perspektywę świata stworzonego, świata roślin, który nie tylko „jest dobry”, jak mówi Bóg przy stworzeniu (Księga Rodzaju), ale mimo skaŜenia złem i śmiercią (wskutek grzechu człowieka), odradza się i dostępuje „wyzwolenia z niewoli zepsucia”. Świat roślin jest zatem miejscem objawienia się Boga, miejscem przyjścia Syna BoŜego i miejscem zamieszkania Ducha Świętego w ludzkim ciele. Świat ten nie jest jednak światem na sposób panteistyczny, jak w innych religiach, lecz jest światem świętości, mistyki, uczestnictwa w Ŝyciu Stwórcy. Jest to obecność w świecie stworzonych roślin wszystkich Trzech Osób Boskich i spirytualizacja materii⁴⁷ (m.in. wspomniany symbol trójlistnej koniczyny niesie w swoim kształcie tą treść teologiczną). Chrześcijaństwo uczy, Ŝe Chrystus jako „ośrodek wszechświata i historii”⁴⁸ przez Wcielenie wkracza w Ŝycie świata, a przez dzieło Odkupienia wybawia świat z grzechu, cierpienia i śmierci.

Jednak świat to człowiek i stworzenie, dlatego moŜemy mówić, Ŝe Chrystus odkupił nie tylko samego człowieka, ale równieŜ przyrodę, rośliny i zwierzęta. „KaŜda roślina, której nie sadził mój Ojciec niebieski, będzie wyrwana” (Mt 15, 13) powiedział Jezus do faryzeuszy, którzy odrzucili Dobrą Nowinę o zbawieniu. Świata stworzonego jednak nie potępił. W sensie ścisłym, w myśl Pisma Świętego, nauczania Kościoła i refleksji teologicznej, moŜna powiedzieć, Ŝe fakt zmartwychwstania Chrystusa jest obietnicą i nadzieją dla całej przyrody⁴⁹, i roślin równieŜ. Nieprzypadkowo, świat roślin był dla Chrystusa nie tylko środowiskiem Ŝycia, lecz takŜe pozwalał na wykorzystanie do gło- szonych przez siebie prawd. Jezus mówił o liliach, które były piękniejsze od przepychu Salomona (Mt 6, 27-29), o ziarnku gorczycy (Mt 13, 31-32), o trzcinie (Mt 12, 20), o chwaście (Mt 13, 37-38), o kłosach zbóŜ (Mt 12, 1), o drzewie figowym (Łk 21, 29-30).

Tak jak w ludzkiej historii zbawienia, dopełnieniem stworzenia jest paruzja, powtórne przyjście Chrystusa na końcu czasów, tak teŜ obecny świat przyrody (świat roślin) równieŜ zostanie odrodzony, pozbawiony niedoskonałości („I ujrzałem niebo nowe i ziemię nową” Ap 21, 1). Będzie to świat rzeczywisty, a zarazem doskonały, złoŜony tak samo, jak obecnie z roślin i krajobrazu, lecz przekształcony na doskonałe środowisko Ŝycia dla nowego człowieka. Bóg mocą zmartwychwstania odnowi świat na końcu czasów i rośliny nie przestaną istnieć, tylko zostaną przeniknięte BoŜą miłością, która nie unicestwia, lecz wyzwala z „niewoli znikomości”⁵⁰. (MoŜe taką namiastką wiecznej miłości w świecie roślin jest kwiat róŜy ...)

Ta głęboka teologia przyrody była bliska początkom chrześcijańskiej nauki (w prostej katechezie), oraz średniowiecznym dziełem scholastycznym. Zawsze

47 URBAŃSKI St. 2001. Mistyka ekologicznej duchowości świata, w: Ochrona środowiska społe- czno-przyrodniczego w filozofii i teologii. Dołega J.M., Czartoszewski J.W., Skowroński A.

(Red.), Wydawn. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa: 313-314.

48 Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis 1.

49 KĘDZIERSKI P. 1997. Kościół i ekologia. WyŜsze Seminarium Duchowne w Rzeszowie, Rze- szów: 64, 70.

50 Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Soboru Watykańskiego II (KDK 39). Cyt. za: Paruzja dopełnieniem stworzenia, (oprac. zespołu), w: Konferencje eko- logiczne, Fetkowski A. (Red.), Zakład Ekologii Człowieka KUL, Lublin 1995: 104-105.

WIELKIE RELIGIE ŚWIATA WOBEC ROŚLIN I ICH MODYFIKACJI 25 chrześcijańskie widzenie świata roślin i zwierząt było przeniknięte Duchem, a wielu świętych i uczonych tamtych czasów opierało swoją wiarę i wiedzę przede wszystkim na Bogu i na interpretacji dzieła stworzenia. Na przykład Filon z Aleksandrii udowadniał, Ŝe stworzenie roślin w trzecim dniu, przed słońcem w czwartym dniu, ma pokazać człowiekowi, Ŝe nie słońce jest dawcą Ŝycia i wzrostu, lecz Bóg⁵¹. W wiekach średnich panowała nawet oryginalna doktryna teologiczno-przyrodnicza zwana

„egzemplaryzmem” - sztuką odnajdywania Boga we wszystkich stworzeniach, które są Jego symbolem lub obrazem. W staroŜytnych i średniowiecznych florariach moŜna znaleźć przeróŜne symbole religijne roślin, drzew, ziół, przypraw, zbóŜ, jarzyn i kwiatów⁵² oraz opisy religijnych znaczeń części roślin: kłosu, kory, korzenia, skórki owocu, kwiatu, liści, słomy (łodygy), czy ziarna.

Przedmiotem religijnej refleksji poddawano nie tylko Ŝywe rośliny, ale takŜe, np.

drewno, materiał czysty, szlachetny, wzbudzający szacunek i sympatię. W średniowieczu chrześcijańskim uwaŜano drewno za materia prima, wykorzystując je w rzeźbie sakralnej (aniołowie, święci), oraz sięgając głębiej - do ideału drewna Świętego KrzyŜa, nieprzypadkowo podkreślając teŜ, Ŝe Jezus był synem cieśli⁵³.

Z średniowiecznych chrześcijańskich tradycji religijno-filozoficznych na uwagę zasługuje postawa świętych (Ojcowie pustyni, św. Antoni Pustelnik, św. Benedykt), którzy zarówno w postępowaniu, jak i w swoich pismach (nauczaniu) ukazali praktyczny wymiar biblijnej i teologicznej nauki o stworzeniu oraz - powiedzielibyśmy dzisiaj - „ekologicznego” traktowania roślin czy zwierząt. Wybitną postacią w tym zakresie był św. Franciszek z AsyŜu (ur. latem lub jesienią 1181 r. w AsyŜu, zm. 3 X 1226 r. w Porcjunkuli pod AsyŜem), który stworzył nie tylko swoistą etykę szacunku dla stworzeń, ale w swojej mistyce i odniesieniu do Boga pokazał, jak bardzo waŜnym elementem Ŝycia i ducha osoby ludzkiej są nawet najprostsze organizmy Ŝywe⁵⁴. Rośliny, zwłaszcza w swoim pięknie ubogacają otaczający świat i są odbiciem piękna i mądrości Stwórcy. Św. Franciszek rozpoczął swoją medytację przyrody od krzyŜa w zaniedbanym kościółku San Damiano. Doszedł do takiego mistycznego zrozumienia stworzeń, Ŝe w słynnej „Pieśni Słonecznej” nie zawarł ani jednego słowa o zmartwychwstaniu Chrystusa, a świat widział juŜ odkupionym, uduchowionym i doskonałym: „(...) Pochwalony bądź, Panie mój, przez siostrę naszą matkę ziemię, która nas Ŝywi i chowa, wydaje róŜne owoce z barwnymi kwiatami i trawami”.

Św. Franciszek z AsyŜu uznaje „wszelkie stworzenie” za „drabinę, po której wstępował, aby spotkać Tego, który jest cały godny pragnienia (Pnp 5, 16)”. Cały świat przyrody (a więc i rośliny) w ujęciu pism, prac teologicznych i tradycji św. Franciszka zyskuje nie tylko znane w innych religiach oceny etyczne, ale poprzez mistykę stworzenia i ducha BoŜego obecnego w roślinach, zwierzętach, ptakach i owadach, franciszkanizm wchodzi głęboko w samą istotę Ŝycia i pozwala na „uduchowienie”

Ŝycia nawet na poziomie molekularnym, stawiając ingerencjom genetycznym jeszcze

51 KOBIELUS St.. Florarium christianum. Symbolika roślin. dz. cyt.: 10.

52 ostatnio wydanym zbiorze chrześcijańskich symbolów roślinnych, samych roślin jest opi- sanych około 120 gatunków, por.KOBIELUS St. Florarium christianum. Symbolika roślin. dz. cyt.

53 PASTOUREAU M. 2006. Średniowieczna gra symboli. Oficyna Naukowa, Warszawa: 93-95.

Dyskusyjna jest moim zdaniem argumentacja cytowanego autora, Ŝe „teksty kanoniczne nie określały dokładnie zawodu Józefa” (s. 94). Powszechnie uŜywany tekst Biblii Tysiąclecia wyraźnie wskazuje na Jezusa jako „syna cieśli” (Mt 13, 55) i bezpośrednio mówi o Jezusie „jest to cieśla” (Mk 6, 3) [przyp. mój: J. B.].

54 „RozwaŜając początek wszystkich stworzeń [Franciszek] oŜywiał coraz bardziej swą po- boŜność i wszystkie stworzenia, choćby najmniejsze, nazywał braćmi lub siostrami, poniewaŜ wiedział, Ŝe razem z nim pochodzą z tego samego Źródła”. Św. Bonawentura, śyciorys Większy św. Franciszka, rozdz. VIII 6: 1-11.

J. Brusiło 26

większe wymagania religijne i filozoficzne niŜ „zwykłe” etyczne zakazy czy warunki w modyfikacjach roślin.

Zarówno św. Franciszek, jak i teologia średniowieczna głęboko afirmują rośliny i całe stworzenie. BliŜsza naszym czasom, św. Teresa Benedykta od KrzyŜa - Edyta Stein, badając filozofię i teologię św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu przeprowadziła ciekawą refleksję nad duszą roślin. Według niej dusza rośliny istnieje przede wszystkim w powiązaniu ze światem zewnętrznym, nie tylko w kształtowaniu materii, ale takŜe istnieniem samym w sobie⁵⁵. Współczesne kwestie dotyczące hierarchii wartości w przyrodzie, znaczenia roślin w Ŝyciu człowieka i biosfery (zawłaszcza na tle ostatnio nagłaśnianego problemu ocieplania klimatu i redukcji dwutlenku węgla) przekładają się zazwyczaj na poszukiwania rozwiązań etycznych i poprawnych eko-filozofii. Alternatywne do chrześcijańskiej, „nowoczesne” wizje równości między człowiekiem a naturą (czyli np. zrównanie statusu osoby ludzkiej z istnieniem roślin), nie pomogą w Ŝyciu na naszej planecie ani człowiekowi, ani roślinom. Nawet tworzenie panteistycznych pseudoreligii (jak w koncepcji E.

Haeckla⁵⁶, czy znane idee New Age) nie mogą zmienić wielowiekowych, bogatych tradycji wielkich religii w kontekście świata przyrody dawnych i obecnych cywilizacji.

Współczesne nauczanie Kościoła katolickiego o roślinach

Najmłodszą częścią w chrześcijańskiej koncepcji Ŝycia roślin są wypowiedzi Nauczycielskiego Urzędu Kościoła, które nie tylko uzupełnia, rozbudowuje biblijną i tradycyjną myśl religijną o stworzeniu, ale - zwłaszcza w nauczaniu Jana Pawła II - kreśli nowe, adekwatne do współczesnych problemów ekologicznych i cywilizacyjnych koncepcje troski o zagroŜony świat przyrody, odpowiedzialności człowieka za przyszłość środowiska oraz apeluje o zachowanie zasad i praw Stwórcy wszelkiego Ŝycia.

Analizę całości bogatego nauczania Kościoła katolickiego na temat roślin, przyrody i ekologii pewnie trzeba będzie odłoŜyć na inną okazję, objętościowo wykraczałaby ona poza ramy tego artykułu, ale z punktu widzenia religijnego, warto w tym miejscu odnotować przynajmniej jeden dokument: „Wspólna deklaracja PapieŜa Jana Pawła II i Patriarchy Bartłomieja I, O obowiązku szanowania świata stworzonego”⁵⁷. W pełnych nadziei słowach, nie tylko z racji religijnych, ale teŜ humanistycznych Deklaracja ta kreśli perspektywę odnowy ludzkiego spojrzenia na przyrodę, rośliny i zwierzęta tak, by moŜna było wrócić do „przywrócenia pierwotnej harmonii”. Dokument formułuje trzy postulaty:

„Po pierwsze, musimy na nowo przyjąć postawę pokory i uznać ograniczoność naszej władzy, a co waŜniejsze — naszej wiedzy i zdolności wydawania sądów.

Podejmujemy decyzje, działamy i ustalamy wartości, które oddalają nas od takiego świata, jakim powinien on być, od BoŜego planu stworzenia, od wszystkiego, co istotne

55 DYDUCH-FALNIOWSKA A.,GRZEGORCZYK M. 2000. Dusze roślin i zwierząt, w: Między niebem a ziemią. Ku etyce ekologicznej. Dyduch-Falniowska A., Grzegorczyk M., Kijas Z., Mirek Z.

(Red.), Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 178.

56 ŁUKOMSKI J. 2000. Próba zbudowania chrześcijańskiej etyki środowiska naturalnego. Wydaw- n. Jedność, Kielce: 123.

57 W dniach 5-10 czerwca 2002 r. odbyło się w Wenecji pod patronatem Ekumenicznego Patriarchy Konstantynopola Bartłomieja I sympozjum poświęcone «Religii, nauce, środowisku».

Podczas ostatniej sesji, 10 czerwca w weneckim Pałacu DoŜów, została podpisana przez Jana Pawła II i Bartłomieja I wspólna deklaracja o ochronie dzieła stworzenia. ”L’Osservatore Romano”, wyd. pol. n., 10-11/2002: 4-5.