Towarzystwa Naukowe w Polsce

(1)

Towarzystwa Naukowe w Polsce

dziedzictwo,

kultura,

nauka,

trwanie

(2)

(3)

Warszawa 2013

Towarzystwa Naukowe w Polsce

dziedzictwo, kultura,

nauka, trwanie

TOM 2

Redakcja naukowa

Zbigniew Kruszewski

(4)

REALIZACJA WYDAWNICZA PAN Warszawska Drukarnia Naukowa

00-656 Warszawa, ul. Śniadeckich 8 Tel./fax (48 22) 628-87-77

www.wdnpan.pl e-mail: wdnpan@wdnpan.pl

Recenzenci:

prof. zw. dr hab. Andrzej Chodubski prof. zw. dr hab. inż. Czesław Waszkiewicz

Copyright by Rada Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN

Wydawca:

Rada Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN Pałac Kultury i Nauki, pok. 2308, Plac Defi lad 1, 00-901 Warszawa

rtn@pan.pl, (+48 22) 826-10-63

ISBN 978-83-61236-47-4

Korekta: Halina Barcz

23,65 ark. wyd., 21,5 ark. druk.

(5)

Spis treści

Lew-Starowicz Zbigniew, Jarosław Stusiński, Seksuologia w Polsce – histo- ria towarzystw naukowych, problemy i kontrowersje, seksuolodzy. . . 9 Ławrynowicz Julian, Wspomaganie społecznego ruchu naukowego w kilku krajach ościennych . . . 21 Majkowski Grzegorz, Znaczenie towarzystw naukowych w upowszechnianiu wiedzy o języku polskim . . . 25 Majkowski Jerzy, Rola naukowych towarzystw medycznych w integracji nauki i nauczania. . . 33 Majsterkiewicz Tadeusz, 50 lat działalności Rady Towarzystw Naukowych

przy Prezydium PAN . . . 42 Maj-Żurawska Magdalena, Polskie Towarzystwo Magnezologiczne im.

Prof. dr. hab. Juliana Aleksandrowicza – cele, historia, działalność . . . 56 Mańkiewicz-Cudny Ewa, Wkład społecznego ruchu naukowo-technicznego

w rozwój gospodarczy kraju . . . 61 Matusak Piotr, Rola Siedleckiego Towarzystwa Naukowego w badaniach nad

Podlasiem Południowym . . . 68 Mączyńska Elżbieta, Udział ruchu społeczno-naukowego w doradztwie gospodarczym i edukacji ekonomicznej . . . 73 Mendel Maria, Gdańskie Towarzystwo Naukowe wobec wyzwań współczesno-

ści: w stronę kultury heweliuszowskiej . . . 82 Michalska Małgorzata, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze – przeszłość

i teraźniejszość. . . 93 Michta Grzegorz, Polskie Towarzystwo Mikroskopii – działalność w kraju

i za granicą . . . 104 Nagórko Wiesław, Rola Polskiego Towarzystwa Mechaniki Teoretycznej

i Stosowanej w integrowaniu środowiska mechaników polskich w ostatnim półwieczu . . . 109 Noga Marian, PTI – jedno z najstarszych stowarzyszeń naukowo-zawodowych

w Polsce . . . 119 Ochnicki Krzysztof, Towarzystwo Miłośników Dłutowa . . . 124 Owsiński Jan W., Badania operacyjne i systemowe w Polsce: środowisko

i działalność Polskiego Towarzystwa Badań Operacyjnych i Systemowych . . 127 Polz-Dacewicz Małgorzata, Polskie Towarzystwo Wirusologiczne – cele

– zadania . . . 139 Puchajda Zbigniew, Tomkiewicz Ryszard, 50 lat działalności Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie . . . 147

(6)

Samsonowicz Henryk, Towarzystwa Naukowe – ich dziedzictwo kulturowe i naukowe . . . 152 Sikora Kazimierz, Dialektologia w czasopiśmie „Język Polski” – organie

Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego . . . 158 Sitarz Mirosław, Zonik Aleksandra, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uni-

wersytetu Lubelskiego Jana Pawła II . . . 167 Siwek Piotr, Wkład Polskiego Towarzystwa Nauk Ogrodniczych w upo-

wszechnianie nauk ogrodniczych . . . 176 Skłodowski Piotr, Chojnicki Józef, Działalność Polskiego Towarzystwa Gle-

boznawczego . . . 179 Sobczyński Marek, Rola Polskiego Towarzystwa Geografi cznego w kształto-

waniu świadomości narodowej i obywatelskiej . . . 189 Sroka-Bizoń Monika, Czy lista fi ladelfi jska jest polskiej nauce potrzebna? . 205 Sztobryn Sławomir, Działalność Towarzystwa Pedagogiki Filozofi cznej

im. Bronisława Ferdynanda Trentowskiego w latach 2006–2013. . . 219 Wachecka-Kotkowska Lucyna, Zwoliński Zbigniew, Kostrzewski Andrzej,

Migoń Piotr, Rachlewicz Grzegorz, Rączkowska Zofi a, Stowarzyszenie Geo- morfologów Polskich jako specjalistyczne towarzystwo z dziedziny nauk o Ziemi . . . 227 Walczak Krzysztof, Miejsce i rola młodzieży naukowej w działalności regio-

nalnego towarzystwa naukowego – przypadek Kaliskiego Towarzystwa Przy- jaciół Nauk. . . 251 Wiśniewski Rafał, Pawlak Mikołaj, Tradycja i teraźniejszość Polskiego

Towarzystwa Socjologicznego . . . 255 Wrzosek Marta, Ruszkiewicz- Michalska Małgorzata, Kujawa Anna, Paw- łowska Julia, Sierota Zbigniew, Ławrynowicz Maria, Polskie Towarzystwo Mykologiczne odpowiedzią na zapotrzebowanie środowisk naukowych i spo- łeczeństwa . . . 266 Zalewska Ewa, Informacja o działalności Polskiego Towarzystwa Inżynierii

Biomedycznej w latach 1999–2013. . . 280 Załęska Maria, Retoryka, wiedza, społeczeństwo: działalność Polskiego

Towarzystwa Retorycznego . . . 292 Zwolska Zofi a, Stulecie mikrobiologicznej di agnostyki gruźlicy w Polsce . . 307 Noty biografi czne. . . 322 Indeks . . . 327

(7)

Table of Contents

Lew-Starowicz Zbigniew, Jarosław Stusiński, Sexology in Poland – history of learned societies, problems and controversies, sexologists. . . 9 Ławrynowicz Julian, Support of social scientifi c moment in several neigh- bouring countries. . . 21 Majkowski Grzegorz, The importance of learned societies in the dissemina- tion of knowledge about Polish language . . . 25 Majkowski Jerzy, The role of Medical Scientifi c Societies in the Integration of Science and Education . . . 33 Majsterkiewicz Tadeusz, 50 years of activities of the Council for Scientifi c Societies . . . 42 Maj-Żurawska Magdalena, Polish Society of Magnesium Science of the name of prof. Julian Aleksandrowicz – goals, history and activities . . . 56 Mańkiewicz-Cudny Ewa, The contribution of scientifi c and engineering

movement to the economic development of the country . . . 65 Matusak Piotr, The role of the Siedlce Scientifi c Society in research on the

region of Southern Podlasie . . . 68 Mączyńska Elżbieta, The participation of socio-scientifi c movement in eco- nomic consultancy and education . . . 73 Mendel Maria, The Scientifi c Society of Gdańsk in the face of contemporary

challenges towards the Hevelius culture . . . 82 Michalska Małgorzata, The Polish Ethnological Society – the past and

the presen . . . 93 Michta Grzegorz, The Polish Society of Microscopy – the activities in the

country and abroad . . . 104 Nagórko Wiesław, The role of the Polish Society of Theoretical and Applied

Mechanics in the integration of the community of Polish mechanic engineers in the last half century . . . 109 Noga Marian, The Polish Information Processing Society – one of the oldest

scientifi c and professional associations in Poland. . . 119 Ochnicki Krzysztof, The Society of the Friends of Dłutów. . . 124 Owsiński Jan W., Operational and systems research in Poland: the envi-

ronment and activity of the Polish Operational and Systems Research Society . . . 127 Polz-Dacewicz Małgorzata, The Polish Society of Virology – the goals

and tasks . . . 139

(8)

Puchajda Zbigniew, Tomkiewicz Ryszard, 50 years of activities of the Wojciech Kętrzyński Scientifi c Society in Olsztyn . . . 147 Samsonowicz Henryk, The learned societies – their cultural and

scientifi c heritage. . . 152 Sikora Kazimierz, Dialectology in the journal “Polish Language”

– the organ of the Society of Friends of Polish Language . . . 158 Sitarz Mirosław, Zonik Aleksandra, The Learned Society of the Catholic Uni-

versity of Lublin. . . 167 Siwek Piotr, The contribution of the Polish Society for Horticultural Science

to the advancement of horticultural sciences . . . 176 Skłodowski Piotr, Chojnicki Józef, The activities of the Polish Society of Soil

Science . . . 179 Sobczyński Marek, The role of the Polish Geographical Society in shaping

national and civic awareness . . . 189 Sroka-Bizoń Monika, Is the Philadelphia list/ISI Master Journal List/ needed

for Polish science? . . . 205 Sztobryn Sławomir, The activities of the Bronisław Ferdynand Trentowski

Society of Philosophical Pedagogy in the years 2006-2013 . . . 219 Wachecka-Kotkowska Lucyna, Zwoliński Zbigniew, Kostrzewski Andrzej,

Migoń Piotr, Rachlewicz Grzegorz, Rączkowska Zofi a, The Associa- tion of Polish Geomorphologists as a specialist society in the fi eld of the Earth sciences . . . 227 Walczak Krzysztof, The place and the role of scientifi c youth in the acti-

vities of a regional learned society – the example of the Kalisz Society of the Friends of Sciences . . . 251 Wiśniewski Rafał, Pawlak Mikołaj, Tradition and the present of the Polish

Sociological Association . . . 255 Wrzosek Marta, Ruszkiewicz-Michalska Małgorzata, Kujawa Anna, Pawłow- ska Julia, Sierota Zbigniew, Ławrynowicz Maria, The Polish Mycological Society as the answer to the needs of scientifi c milieu and the society . . . 266 Zalewska Ewa, The information about the activity of the Polish Society

of Biomedical Engineering in the years 1999-2013. . . 280 Załęska Maria, Rhetoric, knowledge, society: the activity of the Polish

Rhetorical Society . . . 292 Zwolska Zofi a, The century of microbiological diagnosis of tuberculosis

in Poland . . . 307 Nothes on the Authors. . . 322 Index. . . 327

(9)

Z

BIGNIEW

L

EW

-S

TAROWICZ

, J

AROSŁAW

S

TUSIŃSKI

Seksuologia w Polsce – historia towarzystw naukowych, problemy i kontrowersje, seksuolodzy

Wstęp

Choć Polskie Towarzystwo Seksuologiczne (PTS) utworzone zostało względ- nie niedawno, bo w 1991 r. nie oznacza to, że seksuologia w ogóle nie funkcjono- wała wcześniej w Polsce. Dociekania naukowe w zakresie ludzkiej seksualności, a także bezpośrednią pomoc kliniczną w tej materii można bowiem odnotować niemal od początku XX w. Choć z czasem poszczególni badacze ludzkiej sek- sualności zaczęli się stowarzyszać, to polska seksuologia kształtowała się przede wszystkim pod wpływem poszczególnych utalentowanych, a czasem wręcz wybitnych, jednostek. Obecnie nauka ta funkcjonuje według precyzyjnie usta- lonych ram określających role, kompetencje i zobowiązania jej przedstawicieli jako grupy zawodowej. Niestety, nawet współcześnie seksuologia spotyka się ze skrajnymi i emocjonalnie zabarwionymi opiniami społeczeństwa, z uwagi na kontrowersje, jakie w wymiarze publicznym nierzadko generuje jej przedmiot.

Niniejsze opracowanie stanowi charakterystykę rozwoju seksuologii polskiej aż do utworzenia PTS, obecnych zasad funkcjonowania tego stowarzyszenia, jak również najważniejszych kontrowersji związanych z zawodem seksuologa w Polsce.

Historia polskiej seksuologii i wybrane sylwetki prekursorów, pionierów oraz ważnych przedstawicieli tej nauki

Za głównego pioniera seksuologii polskiej należy uznać internistę dr. Sta- nisława Kurkiewicza (1867–1921), który wprowadził termin „seksuologia” do polskiego piśmiennictwa. Co ciekawe, posługiwał się on tą nazwą wcześniej niż

(10)

Iwan Bloch, któremu powszechnie przypisuje się pierwszeństwo na tym polu.

Wśród najważniejszych prac Kurkiewicza wymienić należy: Z docieków nad życiem płciowym tom I (1905) i i II (1907), Samieństwo (Onania) (1913) oraz Słownik płciowy (1913). W tej ostatniej pracy zastosował on oryginalną polską terminologię życia seksualnego człowieka, np. samieństwo (masturbacja), pal- cowiny (pieszczoty palcami), merdanka (pobudzanie ręką narządów płciowych mężczyzny), gmeranka (pobudzanie ręką narządów płciowych kobiety), wzwod- ność (erekcja), niedowład szczytowany (oziębłość) czy płcenie (stosunek).

U źródeł polskiej seksuologii konieczne jest odnotowanie wieloletnich badań w dziedzinie socjologii, etnologii i antropologii, prowadzonych przez Broni- sława Malinowskiego (1884–1942), światowej sławy profesora Uniwersytetu Londyńskiego i Uniwersytetu Yale, który wykształcenie uniwersyteckie i stopień doktora zdobył na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1902–1908. Do najbardziej znanych prac B. Malinowskiego, dotyczących seksualności człowieka, należą: Seks i stłumienie w społeczności dzikich oraz inne studia o płci, rodzinie i stosunkach pokrewieństwa, wydaną w 1927 roku oraz Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, wydaną w 1929 roku.

Miano pioniera seksuologii klinicznej w Polsce przyznać trzeba wybitnemu psychiatrze prof. Tadeuszowi Bilikiewiczowi (1901–1980). W 1933 roku wydał on pracę Psychoanaliza życia płciowego kobiety, stanowiącą pierwsze w pol- skim piśmiennictwie tak wnikliwe studium kliniczne ludzkiej seksualności.

Po II wojnie światowej, pod auspicjami Bilikiewicza, powstała w Oddziale Nerwic Katedry Psychiatrii Akademii Medycznej w Gdańsku możliwość uzyskiwania specjalizacji z zakresu seksuologii. Pierwszym uczniem prof. Bili- kiewicza został dr Kazimierz Imieliński, później – jeden z najwybitniejszych seksuologów polskich. W roku 1958 ukazała się monografi a Bilikiewicza pt.

Klinika nerwic płciowych, która cieszyła się wielkim powodzeniem i doczekała się licznych kolejnych wydań. W 1962 roku Bilikiewicz wygłosił referat na zjeździe Międzynarodowej Federacji Świadomego Macierzyństwa, który odbył się w Warszawie. Referat ten został następnie opublikowany w „The Journal of Family Welfare”, wydawany w Bombaju (Indie) pt. The effects of sexual disturbances on family life.

Za bezpośredniego twórcę polskiej seksuologii należy jednak uznać prof.

Kazimierza Imielińskiego (1929–2010). W 1963 r. uzyskał jako pierwszy w Pol- sce tytuł specjalisty seksuologa, a w 1973 r. pierwszy w tej specjalności stopień doktora habilitowanego. W 1973 roku zorganizował pierwszą w kraju akade- micką placówkę seksuologiczną – Zakład Seksuologii w Akademii Medycznej w Krakowie, a w 1981 roku Zakład Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludz- kich Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie (prze- mianowany później na Zakład Psychosomatyki, Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludzkich CMKP, a obecnie noszący nazwę Zakład Seksuologii Medycz-

(11)

nej i Psychoterapii CMKP). Założył też Akademię Wiedzy Seksualnej. Do naj- ważniejszych prac Imielińskiego należą: Zaburzenia psychoseksualne (1973 r.), Życie intymne człowieka – Psychofi zjologia (1974) – jedna z pierwszych popular- nonaukowych polskich książek poświęconych tej dziedzinie, Seksuologia (1989) oraz Seksiatria (1990). Szczególne miejsce w polskiej literaturze seksuologicznej zajmuje monumentalne, czterotomowe „dzieło życia” Imielińskiego – wydane pod jego redakcją prace zbiorowe: w 1977 roku – Seksuologia społeczna, w 1980 roku – Seksuologia kliniczna, w 1980 roku – Seksuologia kulturowa, w 1980 roku – Seksuologia biologiczna.

Wielki wkład w rozwój seksuologii polskiej miał także prof. Julian Godlew- ski (1927–2000), autor publikacji naukowych i popularnonaukowych słynący ze swojej erudycji i elokwencji. Przez wiele lat kierował on Zakładem Seksuologii Akademii Medycznej w Krakowie. Pełnił również funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego.

Dzieło Imielińskiego kontynuuje prof. Zbigniew Lew-Starowicz (ur. 1943) seksuolog, psychiatra i psychoterapeuta, prezes Polskiego Towarzystwa Seksu- ologicznego i Polskiego Towarzystwa Medycyny Seksualnej. Opublikował m.in.:

Eros, natura, kultura (1973), Leczenie czynnościowych zaburzeń seksualnych (1985), Słownik seksuologiczny (1990), Leczenie nerwic seksualnych (1991), Leczenie zaburzeń seksualnych (1997), Homoseksualizm (wraz z Michałem Lew- -Starowiczem; 1999), Życie intymne niepełnosprawnych (1999) czy Seksuologia sądowa (2000).

Pokrewną seksuologii problematyką zaczęli się zajmować – obok swoich głównych zainteresowań – również specjaliści innych dziedzin medycyny.

Endokrynologiczne aspekty seksuologii badał m.in. prof. Rudolf Klimek (ur. 1932), ginekolog, położnik i endokrynolog. Prof. Włodzimierz Fijałkowski (1917–2003), ginekolog-położnik, opublikował w 1973 roku pracę Biologiczny rytm płodności a regulacja urodzeń. Rozległe zainteresowania naukowe prof.

Krzysztofa Boczkowskiego (ur. 1936), genetyka, endokrynologa i ginekologa, obejmowały też zagadnienia seksuologiczne. Opublikował on m.in.: Determina- cja i różnicowanie płci (1983), Płeć człowieka (1987), Homoseksualizm (1988) i Interseksualizm (1988). Problematyką seksualności człowieka interesował się również wybitny psychiatra prof. Antoni Kępiński (1918–1972), który poświęcił temu zagadnieniu pracę Z psychopatologii życia seksualnego (1973).

Prekursorami współczesnej edukacji seksualnej byli przed II wojną świa- tową: dr Albert Dryjski, autor m.in. książki pt. Zagadnienia seksualizmu dzieci i młodzieży szkolnej (1934), ks. Karol Mazurkiewicz (1881–1942), który wydał książki: Kwestia seksualna w wychowaniu (1931), Pedagogika wobec kwe- stii seksualnej (1931) oraz Teodora Męczkowska (1870–1954), autorka pracy Wychowanie seksualne dzieci i młodzieży (1934). Ogromną rolę odegrał na tym polu prof. Mikołaj Kozakiewicz (1923–1998), pedagog i socjolog, który opu-

(12)

blikował m.in. U podstaw wychowania seksualnego (1969), Młodzież wobec seksu małżeństwa i rodziny (1985), a także liczne prace popularnonaukowe, jak:

Rozmowy intymne (1962), Zanim przekroczysz próg (1966), Małżeństwo niemal doskonałe (1968) czy O miłości prawie wszystko (1973). Prowadził też liczne badania seksuologiczne i edukacyjne poświęcone wychowaniu seksualnemu.

Wielkim wydarzeniem w sferze polskiej oświaty seksualnej było wyda- nie w 1978 roku bestsellerowego poradnika autorstwa Michaliny Wisłockiej (1921–2005) pt. Sztuka kochania, który cieszył się przez długie lata ogrom- nym powodzeniem i miał znaczny wpływ na kształtowanie wiedzy, podstaw i obyczajów w zakresie życia seksualnego Polaków. Podobną problematyką zajmował się prof. Andrzej Jaczewski (ur. 1929), pediatra, seksuolog i peda- gog, autor m.in. takich pozycji, jak: Książka dla chłopców (1998), O chłopcach dla chłopców (2009), O dziewczętach dla dziewcząt (wraz z Wandą Kobyłecką;

2010) czy Nasze dzieci dorastają. Rady dla rodziców i wychowawców (1998).

Wraz z Kozakiewiczem i Lew-Starowiczem utworzył on Podyplomowe Studia Wychowania Seksualnego.

Obecnie problematyką tą zajmuje się prof. Zbigniew Izdebski (ur. 1956), pedagog, seksuolog, kierownik Zakładu Poradnictwa i Seksuologii Uniwersy- tetu Zielonogórskiego, kierownik Podyplomowego Studium Wychowania Sek- sualnego Uniwersytetu Warszawskiego, autor takich prac, jak: Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań seksualnych młodzieży (1992), Zachowa- nia seksualne kobiet świadczących usługi seksualne, mężczyzn homoseksualnych i osób uzależnionych od narkotyków (red.) (2000), Seks po polsku. Zachowania seksualne jako element stylu życia Polaków (2003), a także najobszerniejszego jak dotąd raportu na temat seksualności Polaków – Seksualność Polaków na początku XXI wieku (2012).

Psychologię życia seksualnego w swoich zainteresowaniach naukowych uwzględnił jako jeden z pierwszych prof. Kazimierz Obuchowski (ur. 1931), autor m.in. książek: Psychologia dążeń ludzkich (1964), Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych (1970), W poszukiwaniu właściwości człowieka (1989).

Badania w tej materii prowadził następnie prof. Lechosław Gapik (ur. 1942).

Opublikował m.in. prace: Psychiczne i fi zyczne uwarunkowania reakcji seksu- alnych (1995), Psychospołeczne uwarunkowania zachowań seksualnych (1998), Rozwój seksualny człowieka (1998), Patologia seksuologiczna (1998), Diagno- styka i terapia seksuologiczna (1998), Miejsce edukacji seksualnej w ogólnej koncepcji edukacji promującej zdrowie (wraz z Ewą Kasperek, 1998), Zaburze- nia rozwoju i funkcjonowania seksualnego (2004) oraz książki: Zdrowie, seks i obyczaje (1995) i Życie i seks (1998).

Jako jedna z pierwszych badania socjologiczne nad życiem seksualnym człowieka podjęła prof. Hanna Malewska. Wyniki swoich badań opublikowała w 1964 roku w tomie Erotyka w aspekcie zdrowia psychicznego. Wiele socjo-

(13)

logicznych rozważań na temat seksualności człowieka poczyniła prof. Maria Trawińska.

Sprawom chrześcijańskiej etyki seksualnej dużo miejsca poświęciła, obok swych głównych prac naukowych, prof. Kinga Wiśniewska-Roszkowska, inter- nista i geriatra, która wydała m.in.: Nowe życie po sześćdziesiątce (1978), Eros zabłąkany (1986), Problemy współczesnego erotyzmu (1986), Erotyka a religia (1988) i Seks i moralność (1988).

Historią seksualności w Polsce zajął się w bardziej systematyczny sposób historyk, prof. Zbigniew Kuchowicz (1927–1991), który wydał m.in. książki Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku (1975), Miłość staropolska (1982), a w wielu innych pracach również uwzględnił ten aspekt dziejów.

W miarę pogłębiania wiedzy o ludzkiej seksualności rozwijać się zaczęły stowarzyszenia czy towarzystwa, w których zrzeszali się badacze tego aspektu życia człowieka. W Ramce 1 przedstawione zostało kalendarium towarzystw, organizacji, ośrodków oraz funkcji związanych z aktywnością na rzecz rozwoju seksuologii.

Kalendarium towarzystw, organizacji, ośrodków i funkcji związanych z aktywnością na rzecz rozwoju seksuologii

1931 – utworzenie pierwszej w Polsce Poradni Świadomego Macierzyństwa w Warszawie

1933 – otwarcie Poradni Świadomego Macierzyństwa w Krakowie

1933 – powstanie z inicjatywy Tadeusza Boy-Żeleńskiego Ligi Reformy Oby- czajowej – krajowego oddziału Światowej Ligi Reform Seksualnych – do której przystąpili m.in. Irena Krzywicka, Zofi a Nałkowska, Maria Pawlikow- ska-Jasnorzewska czy Paweł Hulka-Laskowski

1956 – powstanie Towarzystwa Świadomego Macierzyństwa (przemianowa- nego później na Towarzystwo Rozwoju Rodziny)

1961 – powstanie Koła Naukowego Seksuologów Polskich, które powołano na I Krajowej Konferencji Seksuologów w Warszawie 15.10.1960 roku (prze- wodniczący – prof. Bolesław Popielski, wiceprzewodniczący – prof. Tadeusz Bilikiewicz, sekretarz – dr med. Kazimierz Imieliński)

1962–1963 – wprowadzenie wykładów z seksuologii w Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi (zajęcia prowadził K. Imieliński)

1971 – otwarcie Zakładu Seksuologii w AM w Krakowie, pierwszej placówki seksuologicznej w Polsce, na czele której stanął K. Imieliński

1975 – utworzenie Sekcji Seksuologii, Problemów Rodziny i Patologii Więzi Międzyludzkich przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Lekar- skiego

(14)

1981– powstanie Zakładu Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludzkich CMKP (obecna nazwa: Zakład Seksuologii Medycznej i Psychoterapii CMKP), którego pierwszym kierownikiem został K. Imieliński

1991– założenie Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego

1994 – powołanie przez Ministra Zdrowia pierwszego w Polsce specjalisty krajowego w dziedzinie seksuologii – prof. Zbigniewa Lew-Starowicza

Polskie Towarzystwo Seksuologiczne obecnie – Statut i organizacja Aktualnie Polskie Towarzystwo Seksuologiczne liczy blisko 320 członków.

Spośród nich 12% stanowią lekarze, pozostałą część zaś przedstawiciele innych dyscyplin naukowych, z których przeważająca większość to psycholodzy. Dzia- łalność PTS regulowana jest przez Statut Polskiego Towarzystwa Seksuologicz- nego z 25 października 2003 r.¹. Zgodnie z § 7 tego dokumentu PTS realizuje następujące cele:

1) promocja zdrowia seksualnego,

2) rozwój seksuologii i polskiej szkoły seksuologicznej,

3) zachęcanie i wdrażanie członków towarzystwa do pracy naukowej i społecz- nej,

4) czuwanie nad wysokim poziomem etycznym i zawodowym członków Towarzy- stwa,

5) nawiązywanie i utrzymywanie łączności z towarzystwami naukowymi krajo- wymi i zagranicznymi,

6) popularyzowanie wiedzy seksuologicznej².

Drogi realizacji wymienionych celów określa § 8 Statutu. Zgodnie z nim, PTS prowadzi placówkę lecznictwa seksuologicznego, tj. Instytut Seksuologii PTS, w obrębie którego funkcjonują: Zakład Seksuologii Sądowej, Zakład Seksuologii Klinicznej, Zakład Seksuologii Społecznej oraz Zakład Ekspertyz Sądowych.

Ponadto cele PTS realizowane są zarówno przez kadrę naukową, jak i specjali- stów klinicznych, a także poprzez kształcenie przedstawicieli zawodów terapeutycznych w zakresie seksuologii. PTS wydaje własne czasopismo – „Seksuologię Polską”. Prowadzi także różnorodne szkolenia, organizuje zjazdy i konferencje naukowe oraz współpracuje z instytucjami centralnymi i regionalnymi w zakresie promocji i ochrony zdrowia seksualnego i statusu zawodowego seksuologa.

PTS jest organizacją non-profi t. Przewidywana jest jednak forma członkostwa

1 Zob. http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/2/statut-polskiego-towarzystwa-seksuologicznego

2 § 7 SPTS, 2003.

(15)

wspierającego, która może przysługiwać osobie prawnej przeznaczającej na rzez PTS określone przez Zarząd świadczenia pieniężne³. Pozostałe formy członko- stwa w PTS przewidywane przez Statut to członkostwo rzeczywiste i honorowe⁴. Członkami rzeczywistymi PTS zostają przedstawiciele zawodów terapeutycznych posiadający odpowiednie kwalifi kacje naukowe i zawodowe, którzy pra- cują w zakresie seksuologii bądź dyscyplin pokrewnych. Decyzja o nadaniu tej formy członkostwa zależna jest od zwykłej większości głosów Zarządu Głów- nego. Członkowie rzeczywiści zobowiązani są do uiszczania składek członkow- skich ustalanych przez Walne Zgromadzenie Członków⁵. Natomiast członkostwo honorowe ma charakter uznaniowy. Nadawane jest na wniosek Zarządu Głów- nego przez Walne Zgromadzenie Członków większością 2/3 głosów członków lub delegatów biorących udział w zebraniu. Ta forma członkostwa nie wymaga opłacania składek członkowskich⁶. Członkostwo w PTS nakłada zarówno pewne uprawnienia, jak i zobowiązania. Członkowie PTS mają prawo:

1) uczestniczyć w zgromadzeniach i zebraniach Towarzystwa zgodnie z posta- nowieniami statutu,

2) uczestniczyć we wszystkich formach szkoleń naukowych organizowanych przez Towarzystwo,

3) do korzystania ze świadczeń i urządzeń Towarzystwa,

4) do czynnego i biernego prawa wyborczego z tym, iż członkom wspierającym nie przysługuje czynne i bierne prawo wyborcze oraz głos stanowiący⁷. Ponadto członkowie PTS mają obowiązek:

1) brać udział w realizowaniu celów PTS oraz przestrzegać postanowień Sta- tutu, regulaminów, uchwał i instrukcji władz Towarzystwa,

2) opłacać składki członkowskie w wysokości ustalonej przez Walne Zgromadze- nie członków na wniosek Zarządu Głównego⁸.

Władza w PTS sprawowana jest przez 4 organy: Walne Zgromadzenie Człon- ków (zwyczajne lub nadzwyczajne), Zarząd Główny, Główną Komisję Rewi- zyjną oraz Sąd Koleżeński⁹. Zwyczajne Zgromadzenie Członków odbywa się co 4 lata¹⁰. Może być one zastąpione przez Walne Zgromadzenie Delegatów, jeśli liczba członków PTS przekracza 120¹¹. Wówczas w Zgromadzeniu biorą udział

3 § 14 SPTS, 2003.

4 § 10 SPTS, 2003.

5 § 11 SPTS, 2003.

6 § 12 SPTS, 2003.

7 § 17 SPTS, 2003.

8 § 18 SPTS, 2003.

9 § 20 SPTS, 2003.

10 § 22 SPTS, 2003.

11 § 23 SPTS, 2003.

(16)

delegaci każdorazowo wybierani przez Walne Zebrania Członków Oddziałów na okres 4 lat¹². Statut wymienia następujące kompetencje Walnego Zgromadzenia Członków:

a. wybór Zarządu Głównego, Głównej Komisji Rewizyjnej i Sądu Koleżeńskiego, b. rozpatrywanie sprawozdania z działalności Zarządu Głównego, Głównej

Komisji Rewizyjnej i Sądu Koleżeńskiego,

c. udzielanie lub odmowa udzielenia absolutorium Zarządowi Głównemu, e. uchwalanie wysokości składki członkowskiej,

f. rozstrzyganie w sprawach wniesionych przez Zarząd Główny,

g. rozstrzyganie w sprawach odwołań od orzeczeń Sądu Koleżeńskiego, h. rozpatrywanie wniosków zgłoszonych przez członków Towarzystwa, i. uchwalanie zmian Statutu Towarzystwa,

j. podejmowanie uchwały w sprawach rozwiązania Towarzystwa¹³.

Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Członków zwoływane jest przez Zarząd Główny z własnej inicjatywy bądź na żądanie Komisji Rewizyjnej lub członków Towarzystwa¹⁴.

Członkowie Zarządu Głównego wybierani są zwykłą większością głosów na Walnym Zgromadzeniu. § 31 ust. 1 precyzuje, że w skład Zarządu wchodzą:

prezes, dwóch wiceprezesów, sekretarz, skarbnik, redaktor naczelny czasopisma – organu Towarzystwa oraz pięciu członków Zarządu¹⁵. Aktualny skład Zarządu Głównego PTS to: prof. Zbigniew Lew-Starowicz (prezes), prof. Maria Beisert (wiceprezes), dr med. Wiesław Czernikiewicz (wiceprezes), mgr Andrzej Bal- laun (sekretarz), lek. med. Agnieszka Kwiatkowska (skarbnik), dr med. Andrzej Depko (członek Zarządu), lek. med. Stanisław Dorosz (członek Zarządu), dr med. Stanisław Dulko (członek Zarządu), lek. med. Sławomir Jakima (red.

nacz. „Seksuologii Polskiej”, członek Zarządu), dr med Michał Lew-Starowicz (członek Zarządu) oraz mgr Filip Szumski (członek Zarządu)¹⁶. Kompetencje Zarządu Głównego PTS określa § 33 Statutu:

1) reprezentowanie Towarzystwa na zewnątrz;

2) zarządzanie majątkiem Towarzystwa, przyjmowanie darowizn i zapi- sów, zawieranie umów w imieniu Towarzystwa, sporządzanie sprawozda- nia budżetowego i planu fi nansowego oraz podejmowanie uchwał, co do zaciągania przez Towarzystwo zobowiązań majątkowych; w miarę potrzeb i możliwości fi nansowych Zarząd Główny może angażować pracowników za wynagrodzeniem;

12 § 24 SPTS, 2003.

13 § 25 SPTS, 2003.

14 § 30 SPTS, 2003.

15 § 31 ust 1. SPTS, 2003.

16 http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/4/lista-czlonkow-zarzadu-glownego-pts

(17)

3) organizowanie i rozwiązywanie Oddziałów Towarzystwa, Sekcji Naukowych i Komisji Naukowych oraz sprawowanie opieki i kontroli nad ich działalno- ścią i poziomem a także uchwalenie regulaminów sekcji naukowych;

4) wybieranie Komitetu Redakcyjnego i Rady Naukowej czasopisma-organu Towarzystwa i kierowanie nim;

5) nadawanie Certyfi katu Seksuologa Klinicznego zgodnie z regulaminem przy- jętym odrębną uchwałą;

6) wydawanie opinii w sprawach naukowych i organizacyjnych przy pomocy powołanych w tym celu Komisji i sporządzanie sprawozdań naukowych oraz projektowanie działalności naukowej, ogłaszanie konkursów;

7) ustalanie terminu i miejsca Walnego Zgromadzenia Członków, jak również tematów głównych Walnego Zgromadzenia Członków oraz ich sprawozdaw- ców, powoływanie Przewodniczącego Komitetu Organizacyjnego Walnego Zgromadzenia Członków oraz wybór Komisji Naukowej dla oceny zgłoszo- nych wykładowców dla zatwierdzenia programu;

8) współpraca z instytucjami kierującymi służbą zdrowa;

9) ustalanie zasad udziału Towarzystwa w naukowych zjazdach krajowych, zagranicznych międzynarodowych oraz wybór przedstawicieli Towarzystwa do międzynarodowych organów seksuologicznych;

10) przyjmowanie nowych członków;

11) skreślanie z listy członków Towarzystwa w przypadkach przewidzianych

§ 15;

12) uchwalanie wniosku o nadanie godności członków honorowych. Uchwalenie wniosku o nadanie godności członka honorowego wymaga jednomyślności przy obecności, co najmniej połowy członków Zarządu Głównego¹⁷.

Członkowie Głównej Komisji Rewizyjnej, tj. przewodniczący oraz dwóch członków, wybierani są na Walnym Zgromadzeniu Członków. Członkowie Komisji nie mogą należeć do Zarządu, pozostawać z członkami Zarządu w sto- sunku pokrewieństwa lub powinowactwa czy też podległości zawodowej, a także nie mogą być skazani prawomocnym wyrokiem za przestępstwo z winy umyśl- nej. Aktualny skład Komisji Rewizyjnej PTS to: dr med. Marek Janicki (prze- wodniczący), dr med. Ryszard Smoliński i lek. med. Marek Sawka¹⁸. Do zadań Głównej Komisji Rewizyjnej PTS należy: kontrola ksiąg, dokumentacji i fi nan- sów PTS i przedstawianie Walnemu Zgromadzeniu wniosków w przedmiocie udzielenia lub odmowy udzielenia Zarządowi Głównemu absolutorium¹⁹.

17 § 33 SPTS, 2003.

18 http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/5/komisja-rewizyjna

19 § 36 SPTS, 2003.

(18)

Rozpatrywanie wszelkich problematycznych spraw wynikających z pogwał- cenia przez członków PTS prawa lub etyki zawodowej bądź rozstrzyganie kwe- stii spornych wiążących się z naruszeniem Statutu, regulaminu i uchwał PTS, czy też działania na szkodę PTS należy do Sądu Koleżeńskiego. Organ ten two- rzą Przewodniczący i dwóch członków²⁰. Obecny skład Sądu to: mgr Ewa Mała- chowska, mgr Wiesław Sokoluk oraz lek. med. Jerzy Więznowski²¹. Regulamin Sądu Koleżeńskiego został uchwalony przez Walne Zgromadzenie Członków.

Zakres kar możliwych do zastosowania przez Sąd określa § 38 Statutu.

PTS przewiduje możliwość tworzenia Oddziałów Towarzystw w przypadku, jeśli na określonym terenie działa przynajmniej 10 członków PTS. Zarówno tworzenie, jak i rozwiązywanie Oddziałów leży w zakresie kompetencji Zarządu Głównego²². Przewidywana jest również możliwość tworzenia Sekcji Nauko- wych. Przewodniczący danej Sekcji Naukowej lub jej przedstawiciel może peł- nić funkcję doradczą na posiedzeniach Zarządu. Ponadto w celu opracowywania rozmaitych opracowań, niewymagających jednak powoływania Sekcji Nauko- wych, Zarząd może utworzyć komisje naukowe złożone z przewodniczącego, sekretarza i innych członków²³.

Statut precyzuje możliwości zasilania majątku PTS. Wyróżniono wpływy ze składek członkowskich, opłat wnoszonych przez ubiegających się o przyznanie certyfi katu seksuologa, dochodów z majątku ruchomego i nieruchomego, sub- wencji i dotacji, wpisowego za udział w Zjazdach, Konferencjach bądź innych formach szkolenia²⁴.

Kontrowersje związane z polską seksuologią

Kontrowersyjną sprawę znamienną dla polskiej seksuologii stanowią częste niejasności co do tego, komu przysługuje miano seksuologa, mimo że procedury nabywania tego tytułu zostały wyraźnie ustalone. Istnieją dwie możliwości uzyskania tytułu seksuologa w Polsce, w zależności od wykształcenia kandydatów.

Lekarze ubiegać się mogą o przyznanie (drugiej) specjalizacji medycznej z seksuologii. Dla tej grupy istnieje także możliwość uzyskania Certyfi katu Seksuologa Klinicznego wydawanego przez PTS²⁵. Natomiast dla psychologów (w wyjątko- wych okolicznościach, dla przedstawicieli innych dyscyplin naukowych) prze-

20 § 37 SPTS, 2003.

21 http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/20/sad-kolezenski

22 § 39 SPTS, 2003.

23 § 41 i 42 SPTS, 2003.

24 § 43 SPTS, 2003.

25 Zob. http://images/ckeditor_photos/RegulaminCertyfikatuSeksuologaKlinicznego dlalekarzy.pdf_____523be8312b142.pdf

(19)

widziana jest procedura uzyskiwania Certyfi katu Seksuologa Klinicznego (nieco inna niż dla lekarzy)²⁶. Posiadacze wspomnianego certyfi katu mogą następnie ubiegać się o Certyfi kat Seksuologa Sądowego²⁷. Wymienione procedury starają się uwzględniać wszystkie elementy, które wydają się niezbędne dla prawidło- wego wykonywania zawodu seksuologa, tj. wszechstronne przygotowanie teo- retyczne, nadzorowane poprzez superwizje, praktykę kliniczną oraz pogłębianie wglądu w indywidualną seksualność poprzez terapię własną. Obecnie w Polsce 183 lekarzy posiada specjalizację z seksuologii. Certyfi katem seksuologa PTS dysponuje zaś 110 osób. Niestety, brak wystarczających obostrzeń prawnych w tej materii stwarza możliwości posługiwania się tytułem seksuologa przez osoby do tego nieuprawnione, co może narażać na szwank przede wszystkim zdrowie ich potencjalnych pacjentów, a także reputację zawodu. Nie oznacza to oczywiście, że przedstawiciele zawodów terapeutycznych nie dysponujący stosownymi uprawnieniami nie mogą w ogóle uwzględniać aspektu seksualności w swojej pracy. Przeciwnie, jest to pożądane pod warunkiem uczciwego przed- stawiania własnych kompetencji oraz umiejętnego identyfi kowania sytuacji, w których należy skierować pacjenta do specjalisty. Aktualnie leczeniem pro- blemów w zakresie funkcjonowania seksualnego, poza seksuologami, zajmuje się w Polsce ok. 400 lekarzy różnych specjalności oraz ok. 200 psychologów.

Dla polskiej seksuologii bardzo charakterystyczne, choć niespecyfi czne, jest również wikłanie tej nauki w szereg konfl iktów światopoglądowych. O ile może być zrozumiałe, że seksualność człowieka wraz z szeregiem związanych z nią zmiennych generuje rozmaite kontrowersje w społeczeństwie, to jednak trzeba pamiętać, że omawiana nauka wypowiada się w tym zakresie tylko we właści- wym dla siebie kontekście. Wspólnym mianownikiem dla tego typu sporów na ogół jest niejasność, a raczej niewiedza odnośnie do różnych sposobów normo- wania seksualności. Seksuolog odróżnia prawidłową seksualność od wszelkich jej patologii tylko na podstawie normy klinicznej, wyłączając normy prawne, religijne, moralne, społeczne, kulturowe czy statystyczne. W zakres owej normy wchodzą, po pierwsze, normy medyczne, tj. defi nicja zdrowia seksualnego WHO, klasyfi kacja ICD-10 oraz Deklaracja Praw Seksualnych, a po drugie, wyznacz- niki normy partnerskiej opisanej przez Imielińskiego (choć w nieco uwspółcze- śnionej wersji), tj. dojrzałość, obustronna dobrowolność i przyjemność, a także nieszkodzenie zdrowiu i społeczeństwu²⁸. Tak pojęta norma stanowi dla polskich seksuologów podstawę określania zdrowia seksualnego.

26 Zob. http://pts-seksuologia.pl/images/ckeditor_photos/regulamin_uzyskiwania_certyfi katu_

seksuologa_klinicznego.pdf_____51bac7bf061cc.pdf

27 Zob. http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/16/certyfi kat-seksuologa-sadowego

28 Zob. K. Imieliński, Zarys seksuologii i seksiatrii, PZWL, Warszawa 1982.

(20)

Podsumowanie

Pomimo względnie krótkiego okresu rozwoju, seksuologia polska może poszczycić się wartościowym dorobkiem naukowym oraz wyodrębnieniem, choć skromniej i zróżnicowanej, to jednak spójnej grupy zawodowej. W żadnym wypadku nie należy jednak spoczywać na laurach, dlatego też za podstawowe wyzwanie dla polskiej seksuologii należy uznać adekwatne zatroszczenie się o dalszy jej rozwój poprzez, przede wszystkim, inspirowanie młodego pokolenia do wytężonej pracy badawczej, a także poprzez stwarzanie dla nich sprawiedli- wych warunków rozwoju zawodowego.

Bibliografi a

http://images/ckeditor_photos/RegulaminCertyfi katuSeksuologaKlinicznegodlalekarzy.

pdf_____523be8312b142.pdf [dostęp z dnia 29.09.2013].

http://pts-seksuologia.pl/images/ckeditor_photos/regulamin_uzyskiwania_certyfi katu_

seksuologa_klinicznego.pdf_____51bac7bf061cc.pdf [dostęp z dnia 29.09.2013].

http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/16/certyfi kat-seksuologa-sadowego [dostęp z dnia 29.09.2013].

http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/20/sad-kolezenski [dostęp z dnia 23.09.2013].

http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/4/lista-czlonkow-zarzadu-glownego-pts [dostęp z dnia 23.09.2013].

http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/5/komisja-rewizyjna [dostęp z dnia 23.09.2013].

Imieliński K., Zarys seksuologii i seksiatrii, PZWL, Warszawa 1982.

Statut Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego z dn. 25.10.2003 (zob. http://pts-seksuologia.pl/sites/strona/2/statut-polskiego-towarzystwa-seksuologicznego, [dostęp z dnia 23.09.2013].

(21)

J

ULIAN

Ł

AWRYNOWICZ

Wspomaganie społecznego ruchu naukowego w kilku krajach ościennych

Streszczenie i wstęp

Omawiane są odpowiedniki polskiej Rady Towarzystw Naukowych w czte- rech krajach ościennych: Finlandii, Niemczech, Czechach i Słowacji. Tamtejsze Rady mają możliwość dotowania podmiotowego towarzystw naukowych:

1. Federacja Fińskich Towarzystw Naukowych¹

2. Konferenz der Deutschen Akademien der Wissenschaften, Mainz Deutscher Verband Technisch-Wissenschaftlicher Vereine, Berlin²

3. Český Svaz Vĕdeckotechnických Společností³ 4. Svăz Slovenských Vedeckotechnických Spoločností⁴

Wskazujemy na pewne specyfi czne cechy wymienionych Rad, zwłaszcza te, które może warto byłoby zaadaptować w polskiej Radzie.

1. Finlandia

Federacja Fińskich Towarzystw Naukowych jest koncepcyjnie najbardziej zbliżona do polskiej Rady Towarzystw Naukowych⁵. Powstała w 1899 r., a sie-

1 Suomen tieteellisten seurain valtuuskunta – Finska Vetenskampliga Samfundens Delegation [po szwedzku] – Federation of Finnish Learned Societies, http://www.tsv.fi /engl/

2 KDAW, DVT, http://www.dvt-net.de/mitglieder.html

3 ČSVTS, http://www.csvts.cz/index.php/clenske-organizace/seznamkrat

4 ZSVTS, http://www.zsvts.sk/organizacie

5 J. Ławrynowicz, P. Lounesto, Fiński model Rady Towarzystw Naukowych jako najbliższy polskiemu, „Heureka – Problemy Społecznego Ruchu Naukowego” 2003, t. 9, 1–4, s. 61–79;

R. Mankki (toimittaja – red.), Suomen tieteelliset seurat – Finnish Learned Societies 2003, 2013, Gummerus Kirjapaino OY, Saarijärvi 2003, 2013, s. 118; R. Mankki (red.), Suomen tieteelliset seurat – Finlands vetenskapligs samfund 1999, 2013, Libella Painopaivelu Oy, Espoo 1999, 2013, stron 549.

(22)

dzibą jej władz jest zabytkowy budynek w Helsinkach przy Mariankatu 5A (katu to ulica) naprzeciw Pałacu Szlacheckiego, w pobliżu katedry Tuomiokirkko i rezydencji Prezydenta Republiki. W tym samym gmachu (5A i B) mieści się znacznie starsze Fińskie Towarzystwo Nauk Ścisłych i Humanistycznych⁶, od 1838 r. Wspomniane towarzystwo wydaje od roku 1839, wspólnie z Federacją od roku 1900, rocznik Vuosikirja – Årsbok. Ponadto Federacja wydaje magazyn upowszechniający naukę Tieteessä tapahtuu (Nauka dzisiaj) oraz magazyn popu- larnonaukowy Tiede-lehti.

Ważną funkcją Federacji jest inspirowanie i organizowanie festiwali nauko- wych Tieteen päivät. O ile do spotkań elitarnych wystarcza siedziba przy Marian- katu, miejscem większych imprez w Helsinkach i źródłem inspiracji naukowej jest Gmach Nauki Tieteiden talo przy Kirkkokatu 6, również w pobliżu katedry Tuomiokirkko. Fińskie towarzystwa naukowe mają możność bezpłatnego korzy- stania z kilkunastu sal konferencyjnych mieszczących do 135 uczestników każda, salek dyskusyjnych oraz pokoi dla obsługi spotkań i sympozjów. Dalsze moż- liwości konferencyjno-wystawowe stwarza podległe Federacji Fińskie Centrum Naukowe Tiedekeskus Heureka usytuowane w pobliżu Gmachu Nauki. Oprócz obsługi konferencji jest to dogodne miejsce większych wystaw. W roku 1990 urządzono tu imponującą wystawę Multivisio-ohjelma „Universitas Helsingien- sis 350” z okazji jubileuszu Uczelni⁷.

Federacja pobudza inicjatywy naukowe i wspomaga społeczny ruch naukowy m.in. przez system nagród i stypendiów. Dotyczą one głównie członków towa- rzystw, lecz mogą też być przyznawane studentom i gościom z zagranicy. Inną formą pobudzania inicjatyw naukowych przez Federację jest Fundacja Fiń- skich Instytutów Kultury i Nauki za Granicą. Są też Fundacje: Muzealna oraz Instytutu Książki Naukowej. Ważną rolę spełnia w Federacji Służba Publi- kacji Internetowych. Ponadto Federacja dofi nansowuje wydawanie publikacji naukowych towarzystw i pomaga w negocjacjach z ofi cynami wydawniczymi, a w przypadku małych i średnich towarzystw także w czynnościach wydawni- czych.

Federacja posiada księgarnię Tiedekirja, dogodnie usytuowaną przy Kirkko- katu 14 w centrum Helsinek oraz Centrum wysyłkowe publikacji przy Rauhan- katu 15B. Księgarnia dysponuje kompletem wydawnictw towarzystw i oferuje ponad 200 tytułów czasopism od ręki, bez zamawiania. Ponadto przy Marian- katu 5B, w gmachu, gdzie znajduje się siedziba władz Federacji, czynne jest Centrum Wymiany Publikacji Naukowych obsługujące 70 towarzystw Federacji.

6 Suomen Tiedeseura – Finska Vetenskaps Societaten – Societas Scientiarum Fennica – Finn- ish Society of Sciences and Letters. Towarzystwo to wydaje od roku 1842 Acta Societatis Scien- tiarum Fennicae i posiada bogate tradycje współpracy ze szwedzkimi towarzystwami naukowymi.

7 O. Lehto (red.), Universitas Helsingiensis 350 – Yliopiston juhlavuesi 1990, Julkaissut Helsingin Yliopisto, Keuruu 1992, stron 411; w szczególności s. 401.

(23)

Wreszcie, w skład agend Federacji w jej siedzibie wchodzi Biuro Narodowego Komitetu Doradczego Etyki Badań Naukowych.

2. Niemcy

Konferencja Niemieckich Akademii Nauk w Moguncji⁸ zrzesza osiem Aka- demii Nauk znajdujących się na terenie Niemiec, w tym trzy akademie z terenu byłej NRD:

1) Akademe der Wissenschaften zu Göttingen⁹

2) Bayerische Akademie der Wissenschaften zu München 3) Heidelberger Akademie der Wissenschaften

4) Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz

5) Nordrhein Westfälische Akademie der Wissenschaften zu Düsseldorf 6) Berlin-Branderburgische Akademie der Wissenschaften

7) Sächsische Akademie der Wissenschaften zu Leipzig

8) Deutsche Akademie der Naturforschen Leopoldina zu Halle (Saale)

Konferencja NAN oraz Akademia Nauk i Literatury w Moguncji mieszczą się przy Geschwister-Scholl-Straße 2.

Obok możliwości pewnego rodzaju afi liacji przy jednej z wymienionych akademii, z wynikającymi stąd konsekwencjami fi nansowymi istnieje, zwłaszcza dla towarzystw z aspiracjami naukowo-technicznymi, możliwość przynależności, z wynikającymi stąd korzyściami fi nansowymi, do wymienionego we wstępie związku (Verband) DVT. Siedziba władz Związku znajduje się w Berlinie przy Steinplatz 1. Warto podkreślić, że Związek zrzesza lub współpracuje ze sto- warzyszeniami bilateralnymi w sensie innego państwa. Przykładem może być towarzystwo DFGWT (Deutsch-Französische Gesellschaft für Wissenschaft und Technologie) usytuowane w Berlinie przy Ahrstraße 58.

3. Czechy

Czeski Związek Towarzystw Naukowych, mieszczący się w Pradze, Novot- ného lavka 5, w pięknym budynku nad Wełtawą, ma 5 oddziałów terenowych.

8 GESCHÄFTSSTELLE (D. Hermann) der Konferenz der Deutschen Akademien der Wis- senschaften, Mainz 1998, 2013, stron 38. – G. Thews (red.), Akademie Journal der Konferenz der Deutschen Akademien der Wissenschaften, Mainz (półrocznik.). Informationen und Adressen – Information and Addresses. – Monika STOERMER, Academies of Arts and Sciences in the Federal Republic of Germany. Information Bulletin. Con-ference of Academies of Arts and Sci- ences in the Federal Republic of Germany, Darmstadt 1985, 2013, s. 44. Adressen – Information and Addresses. – J. Ławrynowicz, Wybrane aspekty społecznego ruchu naukowego w krajach europejskich, „Heureka – Problemy Społecznego Ruchu Naukowego” 2003/5, 9, 1–4, s. 80–123.

9 J. Ławrynowicz, T. Lehmkuhl, Akademia Nauk w Getyndze 1751–1998, „Problemy Spo- łecznego Ruchu Naukowego” 1998, nr 4, s. 13–25.

(24)

Udziela on towarzystwom bezpośrednich dotacji na dofi nansowanie czasopism, wydawnictw zwartych i monografi i oraz konferencji. Kryteria uznawania towarzystw za naukowe i przyznawania dotacji są bardzo restrykcyjne. Do Związku należy ok. 80 towarzystw, w tym 35 to towarzystwa humanistyczne.

Ofi cjalne sprawozdanie dzieli towarzystwa naukowe na trzy grupy:

przyroda ożywiona – w roku ubiegłym 46 % środków, przyroda nieożywiona – 27 % środków,

nauki społeczne – 27 % środków.

Obok przyznanych dotacji podmiotowych dofi nansowano w znaczący spo- sób 25 czasopism w językach kongresowych, 20 pozycji monografi i i publikacji zwartych oraz 80 konferencji: międzynarodowych, krajowych z udziałem gości zagranicznych i krajowych. Ze sprawozdania nie wynika, czy środki te przydzieliła Czeska Akademia Nauk. Związek nie obejmuje swoimi działaniami towarzystw regionalnych.

4. Słowacja

Słowacki Związek Towarzystw Naukowych, mieszczący się w Bratysławie, Stefánikova 49, ma 3 oddziały terenowe. Ponieważ jeszcze niedawno były to oddziały terenowe Związku (wówczas: Rady) Towarzystw Naukowych Cze- chosłowacji, program działania i struktura sprawozdań bardzo przypomina analogiczne dokumenty czeskie. Związek udziela towarzystwom dotacji na dofi - nansowanie czasopism, wydawnictw zwartych i monografi i oraz konferencji.

Kryteria uznawania towarzystw za naukowe i przyznawania dotacji są bardzo restrykcyjne. Do Związku należy ok. 55 towarzystw, w tym 18 to towarzystwa humanistyczne.

Ofi cjalne sprawozdanie dzieli towarzystwa naukowe na trzy grupy:

przyroda ożywiona – w roku ubiegłym 35 % środków, przyroda nieożywiona – 25 % środków,

nauki społeczne – 40 % środków.

Obok przyznanych dotacji podmiotowych dofi nansowano w znaczący sposób 17 czasopism w językach kongresowych, 14 pozycji monografi i i publikacji zwartych oraz 65 konferencji: międzynarodowych, krajowych z udziałem gości zagranicznych i krajowych. Środki te przydzieliła Związkowi Słowacka Akade- mia Nauk. Związek nie obejmuje swoimi działaniami towarzystw regionalnych.

(25)

G

RZEGORZ

M

AJKOWSKI

Znaczenie towarzystw naukowych w upowszechnianiu wiedzy o języku polskim

Wprowadzenie

Na wstępie niniejszego artykułu wychodzę od powszechnego sądu, że język jest ściśle związany z kulturą¹. W koncepcji językowego obrazu świata język został zaliczony do najistotniejszych elementów kultury, rozumianej jako „ogół dorobku cywilizacyjnego człowieka i przede wszystkim sposób myślenia o świe- cie, który jest ujawniany dzięki wypowiedziom językowym”².

Współczesna sytuacja komunikacyjnojęzykowa

Przestrzeń komunikacyjnojęzykowa nie jest obszarem stałym, danym w jednej postaci ludzkiej naturze raz na zawsze. Obserwujemy ciągłe zmiany w tej przestrzeni. Badacze języka zwracają uwagę, że w XX w. nastąpiła ewolucja polskiego języka narodowego i jego odmiany literackiej. Przeobrażenia objęły system językowy, funkcjonowanie języka, przemiany w systemie odmian sty-

1 Na przykład E. Sapir, Kultura, język, osobowość, Warszawa 1978; J. Anusiewicz, Lingwi- styka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław 1994; B.L. Whorf, Język, myśl i rzeczywistość, przeł. T. Hołówka, Warszawa 2002; J. Bartmiński, Folklor – język – poetyka, Wrocław 1990;

A. Pajdzińska, R. Tokarski, (red.), Relatywizm w języku i kulturze, Lublin 2010; S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 175–192; S. Gajda, (red.), Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej, Opole 2008.

2 R. Tokarski, P. Nowak, Językowy obraz świata a perswazyjna funkcja tekstów (o poszuki- waniu wspólnoty kulturowej), w: Język. Teoria – dydaktyka, red. B. Greszczuk, Rzeszów 1999, s. 207; zob. także J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2012.

(26)

lowych (ewolucja tzw. języków funkcjonalnych, czyli stylów)³, postawy użyt- kowników. Szczególnie głębokie przeobrażenia językowe i oddziałujące na nie kulturowe nastąpiły po przełomie ustrojowym roku 1989. Kolejną ważną datą jest rok 2004, w którym Polska wstąpiła do Unii Europejskiej. Otwarcie granic przyspieszyło integrację Polski z Europą Zachodnią a Polaków postawiło przed nowymi wyzwaniami kulturowymi⁴.

Przyczyn XX-wiecznych zmian w rzeczywistości językowej upatruje się w poszerzeniu kręgu użytkowników polszczyzny literackiej oraz w oddziaływa- niu czynników sprawczych: społecznych, kulturowo-cywilizacyjnych, polityczno-ustrojowych i językowych⁵. Wpływ mają też procesy globalizacyjne.

Szczególne znaczenie mają czynniki kulturowo-cywilizacyjne. Postęp w nauce i technice (rozwój prasy, radia, telewizji, telefonii, powstanie Internetu, postęp w oświacie, w logistyce) przynosi skutki pozytywne dla komunikacji języko- wej (głownie w zakresie ułatwień komunikacji na odległość). Przyczynia się w ogóle do rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Demokratyzacja życia spo- łecznego wpływa na demokratyzację języka literackiego (na przemiany odmian stylowych prowadzące do języka ogólnego; o tym piszemy dalej) wyrażającą się w powiększeniu kręgu użytkowników tego języka. Proces demokratyzacji języka połączony z powstaniem nowych narzędzi komunikacyjnych i rozwojem metod nauczania języka przyczynił się m.in. do uaktywnienia komunikacyjnego (języ- kowego) społeczności niepełnosprawnych, co pozytywnie wpłynęło na możliwo- ści rozwoju zawodowego tej grupy w ostatnich dziesięcioleciach.

Można wymieniać i więcej pozytywów. Dla międzyludzkich zachowań (inte- rakcji) groźne są skutki negatywne – ubożenie leksykalne codziennej komunikacji związane z tempem przekazu treści (np. częstość użycia emotikonów w komunikacji internetowej), wręcz niedbałość językowa, coraz bardziej powszechna skrótowość w przekazywaniu treści wynikająca z pośpiechu i konieczności przyjmowania oraz przetwarzania coraz większych porcji informacji, pogłębia- nie się analfabetyzmu funkcjonalnego. Ważne są tu też przemiany kulturowe, które silnie zaznaczyły się po 1989 r. w postaci przyswajania zachodniego modelu życia. Spowodowały wzrost znaczenia kultury popularnej, co skutkuje rozpowszechnianiem postaw relatywnych w życiu codziennym i w mediach.

Język mediów charakteryzuje – obok wielu zjawisk pozytywnych – wysoka fre-

3 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz- czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 175–192.

4 Zob. np. W. Chlebda, Polacy w nowej sytuacji europejskiej, w: Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej, red. S. Gajda, Opole 2008, s. 77–91.

5 Czynniki – konteksty szczegółowo omawia Stanisław Gajda, zob. S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 178–179.

(27)

kwencja kolokwializmów, agresja i niegrzeczność językowa. W telewizji, prasie, literaturze oraz w liberalnej i dającej pozory anonimowości sieci internetowej niepokój budzą coraz częściej używane wulgaryzmy. Tendencje globalizacyjne, dominacja kultury popularnej i łatwość dostępu do niej oraz do zachodnich i amerykańskich zjawisk kulturowych powodują dodatkowo zjawisko ameryka- nizacji języka. Pod wpływem kultury popularnej dynamicznie przeobrażają się społeczności – wspólnoty komunikacyjne, na przykład środowiska młodzieżowe (szkolne i pozaszkolne), środowiska polityków. Obserwujemy niegrzeczność i agresję językową w tych środowiskach i w ogóle wulgaryzację języka. Zmie- niają się tym samym postawy użytkowników wobec języka. Postawa dbałości o normę językową została na przełomie wieków zdominowana przez postawę reprezentującą i wyrażającą językowy liberalizm. Językoznawcy zauważają, że przemiany kulturowo-cywilizacyjne oraz polityczno-ustrojowe, a w konsekwen- cji zastępowanie kultury wysokiej kulturą popularną przyniosły nowe zjawisko w języku – deelitaryzację języka literackiego⁶. Język literacki „Staje się stop- niowo ogólny w tym sensie, że posługuje się nim czynnie i biernie ogół polskiej społeczności językowej. Wyłania się nowy język literacki, jakościowo pod wie- loma względami różny od tego z początku wieku”⁷. Nowy od ostatnich dwóch dekad XX w. język literacki, odmiennie sytuujący się w całym systemie odmian języka narodowego, określono terminem języka ogólnego⁸.

Oczywiście istnieje ochrona prawna⁹ języka polskiego i oddolna społeczna inicjatywa środowisk, głównie z kręgów akademickich, służąca zabezpieczaniu tego ważnego dobra narodowego. Ochronę prawną zapewnia Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Ustawa o języku polskim została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 8 listopada 1999 r. weszła w życie 8 maja 2000 r. (przewidziała zasadę karalności nieprzestrzegania ustawy). Inne ustawy to Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o języku polskim. Euro-

6 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz- czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 180 i n.

7 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz- czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 180.

8 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz- czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 175–192. Stanisław Gajda uznaje przy tym za uzasadnione istnienie – w nowych sensach – obu terminów: język literacki i język ogólny, których zakresy częściowo zachodzą na siebie, zob. dia- gram w: S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Pol- szczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 182.

9 W. Pisarek, Zmiany w prawnym statusie polszczyzny w ostatnim pięcioleciu (1999–2004), w: Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markow- ski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 45–59.

(28)

pejska karta języków regionalnych i mniejszościowych (z 1992 r., ratyfi kowana przez Polskę w 2003 r.). Wzrostowi znaczenia języka polskiego w relacjach międzynarodowych służy powołanie na mocy tej ustawy Państwowej Komisji Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego oraz zaliczenia języka polskiego z dniem 1 maja 2004 r. do ofi cjalnych języków Unii Europejskiej¹⁰.

Obok pozytywnych skutków, zmiany doprowadziły też w wielu wypadkach do obniżenia pozycji języka polskiego w życiu publicznym, m.in. wyłączenie działalności Polskiego Komitetu Normalizacyjnego z zakresu ustawy o języku polskim (ustawy z lat 2000 i 2002), dopuszczenie możliwości zawarcia umowy bez jej polskiej wersji językowej o świadczenie usług drogą elektroniczną (ustawa z 2000 r.), ograniczenie zakresu obowiązkowego użycia języka polskiego w nazewnictwie przy opisach i reklamie towarów i usług oraz umoż- liwienie w określonych wypadkach sporządzanie umów o pracę i innych dokumentów wynikających z zakresu prawa pracy włącznie w języku obcym (ustawa z 2004 r.)¹¹.

Prowadzone są również inne działania na rzecz języka polskiego, na przykład ustanowienie przez Senat RP roku 2006 Rokiem Języka Polskiego czy kampania społeczna poświęcona upowszechnianiu czytelnictwa wśród dzieci.

Działają również instytucje językoznawcze¹² prowadzące pracę kultural- nojęzykową. Na mocy Ustawy o języku polskim (art.12 Ustawy) działa Rada Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk (opiniuje i doradza w sprawach używania języka polskiego, sporządza co dwa lata na użytek Sejmu i Senatu oceny ochrony polszczyzny). Inne instytucje to: Komitet Językoznawstwa PAN, Instytut Języka Polskiego PAN, które działają w przestrzeni akademickiej, dalej Towarzystwo Naukowe Warszawskie i jego Komisja Kultury Słowa, która upo- wszechnia wiedzę o polszczyźnie oraz kulturze języka, Polskie Towarzystwo Językoznawcze, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (wydaje od 1913 r.

czasopismo Język Polski), Towarzystwo Kultury Języka (wydaje miesięcznik Poradnik Językowy). Ważne znaczenie w działalności kulturalnojęzykowej mają

10 Walery Pisarek zauważa, że w latach 1999–2004 polski parlament uchwalił więcej ustaw dotyczących używania języka polskiego niż wydano ich w ciągu poprzednich 75 lat. Świadczy to jednak nie tylko o wzroście zainteresowania statusem prawnym języka polskiego, ale i o niestabil- ności przepisów, zob. W. Pisarek, Zmiany w prawnym statusie polszczyzny w ostatnim pięcioleciu (1999–2004), w: Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 48.

11 W. Pisarek, Zmiany w prawnym statusie polszczyzny w ostatnim pięcioleciu (1999–2004), w: Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markow- ski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 55.

12 Na temat roli tych instytucji w kształtowaniu polityki językowej zob. J. Bralczyk, A. Mar- kowski, Rola i miejsce instytucji językoznawczych w kształtowaniu polityki językowej, w: Pol- ska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 82–89.

(29)

spotkania językoznawców w ramach Forum Kultury Słowa (od 1995 r.; w paź- dzierniku 2013 zorganizowano już IX Forum Kultury Słowa).

Mimo tych działań językoznawców niepokoi przyszłość języka polskiego.

Lingwiści obawiają się możliwości sprowadzenia języka ogólnego do kodu ogra- niczonego¹³. Zwracają też uwagę na zagrożenie wewnętrznej struktury języka wynikające głównie z rozpowszechniania potocznej odmiany polszczyzny¹⁴. Zdaniem Władysława Lubasia odmiana potoczna niesie ze sobą m.in. „przesadną metaforyzację i metonimizację zasobu słownikowego, [...] ostentacyjne narusza- nie norm ortografi cznych w komunikacji internetowej”¹⁵. Językoznawcy oba- wiają się o normę językową w obiegu publicznym. Przestrzegają, że przy braku postępu w systemie edukacji językowej społeczeństwa polskiego w zakresie własnego języka „dojdzie najpierw do osłabienia normy i stopniowego zaniku jej poszanowania w użyciu publicznym a następnie – w rywalizacji z językiem angielskim i różnymi odmianami stratygrafi cznymi i geografi cznymi języka polskiego może dojść do przesadnej wariantywności aż do pełnej dowolności w uzusie. Przykłady tego procesu mamy już w komunikacji internetowej”¹⁶.

Działalność kulturalnojęzykowa towarzystw naukowych – postulaty i propozycje

Jako językoznawca czuję się w obowiązku dbać o universum językowe i zwrócić uwagę na znaczenie towarzystw naukowych w popularyzowaniu wiedzy o języku polskim.

Jak powiedziano na wstępie język należy traktować jako integralną część kultury. Jednym z nośników kultury w lokalnych społecznościach są towarzystwa naukowe. Zajmują się popularyzowaniem nauki i działalnością kulturalną, integrowaniem lokalnych społeczności. Mają ważne znaczenie kulturotwórcze.

Towarzystwa naukowe uczestniczą w tworzeniu naturalnego, spójnego orga- nizmu społecznego – wspólnoty jednoczącej ludzi nauki, pasjonatów badań,

13 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz- czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 19–191.

14 W. Lubaś, Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny, Opole 2003, s. 114–180.

15 W. Lubaś, Zmieniać czy ulepszać polską politykę językową?, w: Polska polityka komunika- cyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, War- szawa 2005, s. 67–68. Badacz wymienia jeszcze kilka innych negatywnych dla języka polskiego skutków rozpowszechniania potocznej odmiany polszczyzny, zob. tamże.

16 W. Lubaś, Zmieniać czy ulepszać polską politykę językową, w: Polska polityka komuni- kacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 71.