W 1961 roku powstał pomysł stworzenia w Olsztynie profesjonalnej pla-cówki naukowej o profi lu humanistycznym. Zrodził się on w niewielkim środo-wisku osób związanych zawodowo ze Stowarzyszeniem Społeczno-Kulturalnym
„Pojezierze”, z Archiwum Państwowym i Muzeum Warmii i Mazur. Powołano Ośrodek Badań Naukowych, instytucję łączącą cechy prawnoorganizacyjne zarówno stowarzyszenia, jak i jednostki naukowo-badawczej. Podział na część instytucjonalną i społeczną utrzymał się prawie trzydzieści lat.
W nowej rzeczywistości politycznej i gospodarczej, dokonane zostały zasad-nicze zmiany statutowe. Stało się to na mocy decyzji członków Walnego Zgro-madzenia dotychczasowego Stowarzyszenia 14 grudnia 1990 roku. Wydzielona została instytucja naukowo-badawcza – Ośrodek Badań Naukowych, nad którą nadzór objął Wojewoda Olsztyński. Jednocześnie pozostało Stowarzyszenie, które – dla odróżnienia – przyjęło nazwę Towarzystwa Naukowego. Tak więc rodowód Towarzystwa Naukowego sięga 50 lat. W 1991 roku Towarzystwo w formie darowizny przekazało część majątku, głównie zbiorów bibliotecznych, na wyposażenie OBN.
Obecnie do Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kętrzyńskiego należy 146 osób (w tym 12 członków honorowych). Członkowie rekrutują się z wielu ośrodków naukowych w kraju, m.in.: z Warszawy, Torunia, Gdańska, Wrocławia, Poznania, Krakowa, a ich zaangażowanie ma charakter wyłącznie społeczny.
Podstawą działalności Towarzystwa jest inspirowanie badań naukowych, pro-pagowanie wiedzy historycznej, badania nad przeszłością, dziedzictwem kul-turowym w głównych obszarach historii i kultury, ale i teraźniejszości Warmii i Mazur. Ten szeroki obszar działań pozwala na inicjowanie nowych, istotnych zainteresowań organizacyjno-badawczych.
Aktualnie działalność Towarzystwa Naukowego opiera się głownie na inspi-rującej roli Zarządu oraz pracy czterech komisji: Historycznej, Badań nad
Kul-tura Warmii i Mazur, Badań nad Współczesnością Warmii i Mazur oraz Integracji Europejskiej.
Komisja Historyczna w okresie kadencji 2009–2013 realizowała cykl odczy-tów, pt. „Olsztyńskie Spotkania Naukowe”. Złożyło się na nie 28 spotkań, dotyczących głównie dziedzictwa historycznego i kulturowego Regionu, m.in.
„Znaczenie historii dla tworzenia obecnej tożsamości mieszkańców Warmii i Mazur”, „Zakon Krzyżacki w opinii intelektualistów polskich XV wieku”,
„Pierwsze powojenne obchody rocznicy bitwy pod Grunwaldem”, „Bezpośrednie przyczyny wojny 1409–1411”; „Między romantyzmem a pozytywizmem – spór o etykiety czy metodę historyczną? Polemiki Karla Lohmeyera”, „Krzyżacy i ich dobrzyńscy poplecznicy w latach 1405–1412. Z badań nad polsko-pruskimi związkami trans granicznymi”, „Świadkowie Jehowy w województwie olsztyń-skim”, „Wolność i Niezawisłość na Warmii i Mazurach”.
Komisja Badań na Kulturą Warmii i Mazur współorganizowała (m.in. z OBN, Instytutem Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM, Biblioteką UWM, Muzeum Warmii i Mazur) szereg konferencji, nawiązujących do rocznic histo-rycznych, związanych m.in. z ogłoszonym na Warmii i Mazurach Rokiem Feliksa Nowowiejskiego, obchodami 120. rocznicy urodzin i 70-leciem śmierci Seweryna Pieniężnego czy 40. rocznicy śmierci Emilii Sukertowej-Biedrawiny. Ponadto Komisja ta zapoczątkowała cykl spotkań pod wspólnym tytułem: „Rozmowy o dziedzictwie kulturowym Warmii i Mazur”. Współorganizowała także dwudniową konferencję naukową zatytułowaną: „Zabytkowe zbiory biblioteczne w woje-wództwie warmińsko-mazurskim. Stan zachowania”. Członkowie Komisji zaan-gażowali się również w prace związane z tworzeniem cyfrowej biblioteki regionu oraz w przygotowywanie wydawnictw dawnego piśmiennictwa Warmii i Mazur.
Komisja Integracji Europejskiej zajmowała się przede wszystkim aktywizacją środowiska naukowego wokół szeroko pojętej problematyki współpracy mię-dzynarodowej, związanej z członkostwem Polski w Unii Europejskiej. Podczas szeregu konferencji i spotkań, szczególne znaczenie przywiązywano do ścisłej współpracy z państwami regionu Morza Bałtyckiego zarówno stowarzyszonymi w Europejskiej Wspólnocie, jak też z Obwodem Kaliningradzkim FR.
Członkowie Komisji Badań nad Współczesnością koncentrowali się głównie na pracach wydawniczych. Przygotowano publikację zatytułowaną „Z Wileńsz-czyzny rodem. XX-lecie Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej.
Oddział w Olsztynie”. Wydana też została książka zatytułowana „Następcy Państwowych Gospodarstw Rolnych”, będąca zbiorem artykułów ukazujących mechanizmy przejmowania i zagospodarowywania dawnych posiadłości PGR.
Kontynuacją tej problematyki była praca zatytułowana „Wspomnienia pra-cowników byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych”. Było to następstwem toczących się w Regionie dyskusji nad przyczynami upadku PGR i trudnym położeniem pozostawionych samym sobie pracowników.
Poza konferencjami przygotowywanymi przez poszczególne komisje, Towa-rzystwo Naukowe, głównie wspólnie z Ośrodkiem Badań Naukowych, współ-organizowało także szereg innych spotkań i konferencji, m.in.: „Tożsamość historyczna mieszkańców Kaliningradu, Kłajpedy i Olsztyna”, „Grunwald, Rota, Nowowiejski”, „Europa Jagiellońska”, „Plebiscyty, jako metoda rozwiązywania konfl iktów międzynarodowych – w 90. Rocznicę plebiscytów na Warmii, Mazu-rach i Powiślu”, „Śladami Jana Pawła II na Warmii i MazuMazu-rach”, „W 90. rocznicę powstania Związku Polaków w Niemczech”, „Colloquia Copernicana. Histo-ria i medycyna”, „Rocznica utworzenia Polskiego Gimnazjum w Kwidzynie”,
„90. rocznica istnienia Związku Polaków w Niemczech oraz 92. rocznica utwo-rzenia Związku Polaków w Prusach Wschodnich i Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej w Olsztynie, 1920–1939”, „Rola i znaczenie mniejszości narodowych i etnicznych Polski północno-wschodniej w tworzeniu Europy Regionów”, cykl Spotkań Wschodnich, zatytułowanych: „Rola i znaczenie Kaliningradu w sto-sunkach Polski z Federacją Rosyjską”.
W 2013 roku Towarzystwo Naukowe, wspólnie z Ośrodkiem Badań Nauko-wych, rozpoczęło nowy cykl spotkań zatytułowanych „Rozmowy o Olsztynie”.
Pierwsze z nich zatytułowano: „Rok 1945 we wspomnieniach Warmiaków”.
Nowością w działalności Towarzystwa Naukowego stało się też większe niż w latach ubiegłych otwarcie na problemy współczesności. Rozpoczęty został cykl spotkań, pod wspólnym tytułem „Dialog Kultur”. Celem spotkań jest pogłę-bienie badań nad funkcjonowaniem społeczeństwa wielokulturowego i związa-nych z tym procesów demografi czno-migracyjzwiąza-nych.
W pracy Zarządu Towarzystwa Naukowego ważne miejsce mają przed-sięwzięcia związane z rocznicami wydarzeń historycznych, zwłaszcza doty-czących przeszłości Regionu. W mijającej kadencji były to przede wszystkim obchody 600-lecia bitwy pod Grunwaldem, 70-lecie wybuchu II wojny świa-towej, 150-lecie Powstania Styczniowego, a także uczczenie 70. rocznicy śmierci Seweryna Pieniężnego, przedwojennego redaktora „Gazety Olsztyń-skiej”, zamordowanego w obozie niemieckim Hochenbruch (obecnie na terenie Obwodu Kalinin gradzkiego).
Zainicjowano, wspólnie z OBN, kompleksowe badania dotyczące funkcjo-nowania samorządów w województwie warmińsko-mazurskim po 1989 roku, zmierzające do przygotowania obszernej syntezy dotyczącej przemian spo-łeczno-gospodarczych, jakie zaszły w regionie Warmii i Mazur w minionym ćwierćwieczu (1990–2015). Analiza obejmuje 16 tematów, a ich opracowania podjęli się pracownicy Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Ośrodka Badań Naukowych i Towarzystwa Naukowego. Zakończenie prac przewidziano na koniec 2014 roku.
W 1995 roku Towarzystwo Naukowe, wspólnie z Ośrodkiem Badań Nauko-wych, ustanowiło konkurs o Nagrodę Naukową im. Wojciecha Kętrzyńskiego
dla młodych badaczy do 35. roku życia. Aktualnie ogłoszona została X Edycja.
Nagroda główna, oprócz dotacji pieniężnej, umożliwia opublikowanie pracy w wydawnictwie OBN w formie książkowej. Dla młodych badaczy wydanie pierwszej, własnej książki ma ogromne znaczenie i stanowi na ogół punkt zwrotny w ich dalszej karierze naukowej. Tematyka prac wpływających na kolejne edycje konkursu, dotyczy problematyki Warmii i Mazur i odnosi się do szeroko pojętej humanistyki. Większość, spośród dotąd nagrodzonych, stanowiły prace historyczne, niektóre z nich były rezultatem badań interdyscyplinarnych, z pogranicza historii, historii sztuki, politologii i socjologii. Prace zgłaszane są indywidualnie bądź poprzez uczelnie czy instytucje badawcze zarówno z Olsz-tyna, jak i spoza regionu Warmii i Mazur. Wielu laureatów z powodzeniem kontynuuje podjęte badania.
W 2008 roku Marszałek Województwa Warmińsko-Mazurskiego ustanowił ogólnopolską Nagrodę Humanistyczną im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Na wnio-sek Towarzystwa Naukowego Nagrodę otrzymało wielu wybitnych uczonych, m.in. profesorowie: Wojciech Wrzesiński, Janusz Jasiński, Tadeusz Oracki, Henryk Samsonowicz.
Realizacji zadań Towarzystwa Naukowego w dużej mierze uzależniona była od współpracy z różnymi instytucjami. Niezmiennie od lat, szczególne znacze-nie dla Towarzystwa ma współdziałaznacze-nie z Ośrodkiem Badań Naukowych im.
Wojciecha Kętrzyńskiego, przejawiające się, zwłaszcza w kwestii organizacji sesji i konferencji naukowych oraz realizacji planów wydawniczych. Towarzy-stwo korzysta też z zaplecza administracyjno-biurowego oraz sal wykładowych w siedzibie Ośrodka i z obsługi kancelaryjnej.
Ponadto Zarząd Towarzystwa Naukowego kontynuował współpracę z wie-loma instytucjami naukowymi i kulturalnymi Olsztyna, w tym m.in. z Muzeum Warmii i Mazur, z Archiwum Państwowym, z Wydziałem Humanistycznym Uni-wersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz z Oddziałem Polskiego Towarzystwa Historycznego, a spoza Olsztyna szczególnie z Muzeum Budownictwa Ludo-wego w Olsztynku. Członkowie Towarzystwa NaukoLudo-wego brali również czynny udział w pracach Centrum Badań Wschodnich przy OBN.
Informacje na temat działalności Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie umieszczane są na bieżąco na stronie internetowej Ośrodka Badań Naukowych (www.obn.olsztyn.pl w zakładce: Towarzystwo Naukowe).
Różnie układa się współpraca Towarzystwa z władzami samorządowymi województwa warmińsko-mazurskiego i miasta Olsztyna. Dotyczy to zwłasz-cza fi nansowego wsparcia konferencji i spotkań. Skromnych dotacji celowych udziela także Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, jednak podejmowane przez ministerialne gremia decyzje o przyznaniu środków na organizację konfe-rencji i wydawnictw, są w ostatnich latach, prawie zawsze spóźnione. Problemy
te są szczególnie dotkliwie odczuwalne w ubogich Regionach, gdzie trudno jest znaleźć sponsorów przedsięwzięć naukowo-kulturalnych.
Celowe byłoby utworzenie w budżecie państwa specjalnego funduszu na wspieranie inicjatyw podejmowanych przez Towarzystwa Naukowe. W ten sposób państwo w swojej polityce regionalnej mogłoby wykorzystać ogromny potencjał tkwiący w społecznej działalności tych ciał. Reaktywowane powinny być również małe granty badawcze.