Polskie Towarzystwo Geografi czne należy do grupy najstarszych polskich stowarzyszeń branżowych o cechach organizacji naukowo-zawodowych. Spo-śród aktualnie działających w Polsce, chronologicznie biorąc, powstało jako 23, na ponad 160 tego typu organizacji ( Sobczyński, Czapiewski 2011). Zebranie inicjujące powstanie PTG odbyło się w jeszcze w trakcie działań pierwszej wojny światowej w warunkach okupacji niemieckiej 5 listopada 1917 r. W Zakładzie Geologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, z inicjatywy Ludomira Sawickiego, spotkało się wówczas 15 osób zainteresowanych powołaniem ogólnopolskiego stowarzyszenia geografów. Wyłoniono tymczasowy Zarząd (przewodniczącym został geolog Jan Lewiński) i opracowano statut, który 2 grudnia 1917 zatwier-dziły niemieckie władze okupacyjne (Bański, Jankowski 2008, s. 492).
27 stycznia 1918 r., w lokalu Stowarzyszenia Kupców Polskich w Warszawie (przy ul. Szkolnej 10), powołano do życia, jako pierwsze po wojnie stowarzy-szenie naukowe, Polskie Towarzystwo Geografi czne, które funkcjonuje z prze-rwą na okres wojenny (1939–45) już od 95 lat. Na zebraniu tym deklaracje członkowskie podpisało pierwszych 47 członków PTG. Ciekawostką jest, iż jest jego geografowie zdeklarowało się zaledwie 13 pierwszych członków organiza-cji, duży był w niej udział geologów, ekonomistów, meteorologów, historyków i etnologów ( Kondracki 1993, s. 8).
Aktywność organizacyjna polskich geografów ujawniła się, zatem znacząco później niż w państwach sąsiednich, co wynikało z uwarunkowań geopolitycz-no-historycznych, przede wszystkim braku państwowości polskiej w okresie, kiedy dokonywały się w Europie procesy integracyjne środowisk naukowych.
Prekursorem organizacji geografi cznych jest, powołana w 1688 r., Kosmogra-fi czna Akademia Argonautów w Wenecji. W 1731 r. w Norymberdze powstało
pierwsze zgromadzenie geografów o charakterze komercyjnym (w celu eksplo-racji Afryki). Ideę nowoczesnej niekomercyjnej organizacji geografi cznej ogłosił w 1774 r. francuski geograf Jean Nicolas Bauche, ale pierwsze w świecie naro-dowe towarzystwo geografi czne – Paryskie Towarzystwo Geografi czne – powo-łano 15 grudnia 1821. Kolejne europejskie organizacje geografi czne powstawały w Niemczech 20 kwietnia 1828 – Berlińskie Towarzystwo Geografi czne (objęło zasięgiem część terytorium współczesnej Polski), oraz w 1830 w Londynie – Królewskie Towarzystwo Geografi czne (Royal Geographical Society) (jak się wydaje najsłynniejsza organizacja geografi czna). Reszta obszaru Polski została objęta działalnością utworzonych 19 sierpnia 1845 r. – Rosyjskiego Towarzystwa Geografi cznego i 4 listopada 1856 r. – Austriackiego Towarzystwa Geografi cz-nego ( Sobczyński, Czapiewski 2011). Rosyjskie władze zaborcze, chcąc wyprze-dzić dążenia integracyjne polskich geografów, planowały w 1875 r. powołać w Warszawie fi lię swojego towarzystwa geografi cznego, ale tego projektu nigdy w życie nie wcielono ( Jackowski 2008, s. 64).
Na ziemiach polskich towarzystwa naukowe pojawiły się równie dawno. Już w 1800 powołano Towarzystwo Przyjaciół Nauk, w ramach którego powstały również liczne publikacje geografi czne: Jana Śniadeckiego, Joachima Lelewela, Stanisława Staszica oraz monumentalne wielotomowe dzieło Słownik Geogra-fi czny Królestwa Polskiego. W lokalnych oddziałach Towarzystwa Przyjaciół Nauk aktywnie działali geografowie m.in. w Krakowie, od 1815 r., twórca pierwszej w Polsce uniwersyteckiej katedry geografi cznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, geograf i poeta – Wincenty Pol, we Lwowie od 1901 założy-ciel drugiej polskiej katedry geografi cznej Antoni Rehman. Znaczący był także udział geografów w pracach TPN w Płocku (1820), Poznaniu (1857), Toruniu (1875), Wilnie (1906), Warszawie (1907), Przemyślu (1909). Liczne prace geo-grafi czne publikowano w czasopismach tej organizacji jak: „Roczniki WTPN”,
„Pamiętnik Fizjografi czny”, „Kosmos” ( Sobczyński, Czapiewski 2011).
W zarysowanej powyżej sytuacji historycznej już samo powołanie polskiej narodowej organizacji geografi cznej było aktem świadczącym o kształtowaniu się świadomości narodowej i patriotycznych postaw obywatelskich. Brak takiej organizacji był odczuwany powszechnie pośród polskich geografów, a jej powo-łanie stawało się polską racją stanu.
Geografi a, jako nauka o warunkach życia i działalności człowieka w śro-dowisku przyrodniczym (Wojtanowicz 2008, s. 11), ze swej natury wymusza zainteresowanie i koncentrację badań na otaczającej badacza przestrzeni, a zain-teresowanie to i prowadzenie badań terytorium nowego, odrodzonego po 123 latach zaborów, państwa polskiego, samo przez się stawało się aktem patriotycz-nym i sprzyjało kształtowaniu postaw obywatelskich.
Wprawdzie istniejąca w formie zinstytucjonalizowanej już od 1849 r. (katedra geografi i na UJ) polska geografi a zajmowała się już wcześniej badaniem
środo-wiska geografi cznego oraz kształceniem geografów, ale czyniła to zazwyczaj w ramach granic ustanowionych przez zaborców, a w języku polskim zasadniczo jedynie w Galicji (w Krakowie i we Lwowie), gdzie funkcjonowało względ-nie swobodwzględ-nie polskie szkolnictwo wyższe oraz narodowa instytucja badawcza w postaci Polskiej Akademii Umiejętności. Ważną rolę w realizacji badań geo-grafi cznych pełniło też od 1874 r. galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie.
Warunki polityczne sprawiały, iż dopiero na początku XX w. wprowadzono do szkół Królestwa Polskiego nauczanie geografi i i historii Polski. Liczne strajki polskiej młodzieży w 1905 r. przyniosły sukces w postaci zgody carskich władz szkolnych na prowadzenie edukacji w języku polskim, ale koncesję otrzymy-wały głównie szkoły prywatne. Niestety, w październiku 1910 władze carskie ponownie zakazały wykładania w szkołach prywatnych historii i geografi i Pol-ski. W formie rekompensaty nauczyciele wprowadzili wycieczki turystyczne, podczas których przekazywali zakazane treści. Do programów nauczania oba przedmioty powróciły dopiero w Polsce odrodzonej ( Sobczyński 2013). Kon-tynuacją kształtowania pośród młodzieży polskiej świadomości geografi cznej zajęło się wówczas istniejące od 1907 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.
W tym krótkim okresie swobody nauczania geografi i po polsku pośród spo-łeczności nauczycielskiej Królestwa wykształciła się świadomość rangi geo-grafi i w kształtowaniu patriotycznych i obywatelskich postaw młodzieży, co w odrodzonej Polsce zostało przez tych samych nauczycieli przeniesione na forum organizacji geografi cznych, w tym PTG. W zaborze niemieckim edu-kacja od 1900 r. odbywała się wyłącznie w języku niemieckim, a wykładana problematyka geografi czna miała charakter ogólny i w bardzo małym stopniu uwzględniała aspekt regionalny, czyli geografi ę współczesnych ziem polskich.
Priorytetem dla ziem byłego zaboru niemieckiego, w znacznie większym stop-niu niż w pozostałych zaborach, było zatem edukowanie młodzieży szkolnej w zakresie geografi i Polski.
W odrodzonej Polsce Polskie Towarzystwo Geografi czne nie zmonopolizo-wało środowiska geografów, wręcz przeciwnie, było jedną z kilku organizacji branżowych, choć najstarszą, to nie największą. W trakcie zwołanego do Łodzi I Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycieli Geografi i 4–5 czerwca 1922 r. zapadła decyzja o powołaniu odrębnej od PTG organizacji zrzeszającej nauczycieli geo-grafi i (Czyżewski 1968, s. 63). Powodem formalnym tego działania było m.in.
rozwiązanie sekcji nauczycielskiej w PTG, ale zalążków nowej organizacji geo-grafi cznej można się dopatrywać już w działającej w Łodzi od 1921 r., z ini-cjatywy łódzkiego nauczyciela i wykładowcy geografi i Juliusza Jurczyńskiego, Sekcji Geografi cznej Oddziału Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyż-szych w Łodzi. Nowa organizacja powołana przyjęła nazwę Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografi i (ZPNG), początkowo pozostawała w strukturze TNSW, ale 3 maja 1926 r. usamodzielniła się i funkcjonowała aż do września 1939 r.
( Sobczyński 2008, s. 122). Odrębne, niezależne towarzystwa geografi czne powstały też w 1926 r. we Lwowie (Towarzystwo Geografi czne we Lwowie) i w Poznaniu w 1928 r., choć początkowo oba ośrodki geografi czne negocjo-wały powołanie tam oddziałów PTG ( Kondracki 1993, s. 10). Wszystkie te trzy towarzystwa geografi czne wydawały wspólnie „Czasopismo Geografi czne”.
Natomiast organami PTG były „Przegląd Geografi czny” oraz „Wiadomości Geografi czne”, wydawane przez Oddział Krakowski PTG. PTG ustępowało nie-mal dwukrotnie, pod względem liczby członków, organizacji nauczycielskiej, ale również dwukrotnie przewyższało obie geografi czne organizacje regionalne (Malicki 1968, s. 100).
W trakcie niemal wieku funkcjonowania Polskiego Towarzystwa Geografi cz-nego można w jego działalności wyróżnić pięć etapów ( Kondracki 1993, s. 7).
Na każdym z tych etapów nieco odmiennie kształtowała się rola organizacji w kształtowaniu świadomości narodowej i obywatelskiej.
Pierwszy z nich to okres inicjalny od momentu uformowania się PTG do końca lat dwudziestych XX wieku. Już w pierwszym roku niepodległego bytu państwa polskiego ogromną rolę w ustanowieniu geopolitycznego położenia kraju odegrał geograf lwowski, jeden z najaktywniejszych członków PTG – Euge-niusz Romer. Jako uczestnik konferencji wersalskiej miał bezpośredni i trudny do przecenienia wpływ na argumentację polityczną delegacji polskiej w kwestii przyszłych granic państw w Europie Środkowo-Wschodniej, za sprawą przy-gotowanych jeszcze w trakcie wojny materiałów kartografi czno-statystycznych w tym tzw. Atlasu Kongresowego, w których ukazał faktyczne rozmieszczenie entosów w regionie, na czym oparto nową mapę polityczną Europy usankcjono-waną pokojem paryskim w 1918 r. Geografowie uczestniczyli również w proce-sie kształtowania wschodnich granic Rzeczypospolitej w traktacie ryskim oraz w pracach komisji plebiscytowych. Działania te miały charakter wybitnie pro-państwowy, obywatelski i patriotyczny.
Cele PTG w okresie inicjalnym to: nawiązanie kontaktów z ośrodkami geogra-fi cznymi na ziemiach polskich, konsolidacja zdezintegrowanego po zaborach śro-dowiska geografi cznego, koordynacja procesu nauczania i opracowanie programu nauczania geografi i (zadanie Komisji ds. Nauczania Geografi i), konieczność skar-towania kraju (realizowała to zadanie Komisja Kartografi czna), posiadającego trzy odrębne systemy kartografi czne, topografi czne i geodezyjne, w tym trian-gulację odnoszącą się do poziomu różnych akwenów morskich Adriatyku i Bał-tyku, co powodowało rozbieżności w wysokościach bezwzględnych i wymagało procesu centralizacji i unifi kacji. Planowano też opracowanie atlasu historycz-nego (Komisja Historyczna) i szkolnych atlasów historycznych i popularyzację wiedzy geografi cznej (Sekcja Odczytowa). Rozpoczęto wydawanie pierwszego naukowego czasopisma geografi cznego. Niemal każde z wymienionych zdań w tamtym czasie miało rangę dzieł o znaczeniu państwowym i mogło stanowić
przedmiot racji stanu. Było zatem działaniem bezwzględnie kształtującym świa-domość narodową, wyrazem postaw patriotycznych, dbałości o interes narodowy i dobro nowo odzyskanego państwa. Polska, jako nowy członek społeczności międzynarodowej, musiała także nawiązywać relacje zewnętrzne, w tym ważne były kontakty geografów i narodowych towarzystw geografi cznych, z którymi PTG nawiązywało współpracę. W początku tego okresu liczba członków PTG osiągnęła apogeum dla całego okresu międzywojennego (w 1924 r. 659 w tym połowa w oddziale krakowskim) (Bański, Jankowski 2008, s. 493; Kondracki 1993, s. 10). Działalność organizacji rozbudziła szerokie zainteresowanie spo-łeczne geografi ą, co też należy uznać za działanie propaństwowe i kształtujące świadomość obywatelską. Na forum międzynarodowym rangę Polski podniosła organizacja przez PTG II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów 2–12 czerwca 1927 w Krakowie.
Drugi etap działalności Polskiego Towarzystwa Geografi cznego, przypadł na lata 30. XX w. i był okresem stagnacji a nawet regresu. Część celów z okresu ini-cjalnego została już wykonana a nie sformułowano nowych zadań towarzystwa.
Nie udało się powołać oddziałów PTG we Lwowie i Poznaniu bardzo ważnych ośrodkach geografi cznych, liczni niegeografowie przeszli do innych towarzystw naukowych, nastąpił znaczący regres liczby członków PTG (w 1935 r. zaledwie 194) ( Kondracki, 1993. s. 10). Poza Warszawą oddziały PTG funkcjonowały w Krakowie (od 1922) i Wilnie. Wyodrębnione w latach 1928–29 oddziały regionalne w 1934 r. włączono ponownie do oddziału stołecznego (łódzki) lub krakowskiego (katowicki) z racji ich słabości organizacyjnej. W okresie mię-dzywojennym odbyły się tylko dwa Zjazdy PTG w Kielcach 1921 i Krako-wie 1922, znacznie liczniejsze były w tym okresie zjazdy polskich nauczycieli geografi i organizowane przez konkurencyjne towarzystwa geografi czne. PTG nie zdołało zatem osiągnąć rangi narodowego towarzystwa geografi cznego, na wzór analogicznych towarzystw państw ościennych co było jego największą słabością i miało znaczący wpływ na osłabienie działalności wpływającej na kształtowanie postaw obywatelskich i patriotycznych. Największym osiągnię-ciem PTG na forum międzynarodowym, do dziś niepowtórzonym, było uzy-skanie prawa do organizacji w Polsce XIV Kongresu Międzynarodowej Unii Geografi cznej, który w wielkim sukcesem odbył się 8–15 sierpnia 1934 r.
w Warszawie (Malicki 1968 s. 110). Przedsięwzięcie to miało bardzo wysoką rangę, było jednym z najważniejszych światowych spotkań naukowców okresu międzywojennego. Ten ogromny wysiłek organizacyjny wyczerpał jednak poten-cjał towarzystwa i był jedną z głównych przyczyn późniejszego regresu (Bań-ski, Jankowski 2008, s. 494). Sukcesem polskiej geografi i było objęcie przez członków PTG stanowisk wiceprezydentów Międzynarodowej Unii Geografi cz-nej (Eugeniusz Romer w latach 1929–1938, Stanisław Pawłowski 1938–1939) (Kosiński 2008 s. 482).
Kolejny etap to okres niebytu, jedyny w dziejach organizacji brak jakiej-kolwiek aktywności, spowodowany drugą wojną światową (1939–1945). Nie odnotowano w tym okresie innej niż odczytowa aktywności podziemnej PTG.
W trakcie wojny geografi a polska poniosła duże straty osobowe, co dotknęło też wybitnych działaczy PTG (Antoni Sujkowski, Jerzy Smoleński, Stanisław Lencewicz) oraz kilkudziesięciu szeregowych członków towarzystwa ( Kon-dracki 1993, s. 10). Zaginęły też akta PTG, ale uratowano część zbiorów biblio-tecznych.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej Polskie Towarzystwo Geografi czne wkroczyło w następny etap swojego rozwoju. Było to bez wątpienia apogeum jego aktywności i rangi jako organizacji społeczno-zawodowej i naukowej geo-grafów w całej niemal wiekowej historii. Odrodzenie działalności PTG nastąpiło 6 maja 1945 w Warszawie (zebranie inauguracyjne 17 członków). Do połowy 1946 r. reaktywowano odziały w Łodzi i Krakowie oraz powołano nowe:
w Poznaniu, Lublinie, Wrocławiu i Toruniu. Odmienne uwarunkowania poli-tyczne panujące w Polsce po wojnie związane z ustanowieniem ustroju komu-nistycznego, stworzyły zupełnie inną sytuację w polskiej geografi i. Nie było już powrotu do pluralizmu organizacyjnego, a na jedynego reprezentanta środowisk geografi cznych władze wybrały właśnie Polskie Towarzystwo Geografi czne.
Administracyjnie wymuszono włączenie działających przed wojną stowarzyszeń geografi cznych (Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografi i i Towarzystwa Geo-grafi cznego w Poznaniu) do Polskiego Towarzystwa GeoGeo-grafi cznego, co nastą-piło podczas Zjazdu Geografów we Wrocławiu 9–12 czerwca 1946 r., w którym udział wzięło ponad 400 uczestników (Bański, Jankowski 2008, s. 495). Na Zjeździe przyjęto nowy statut i powołano wydziały specjalne (geografi i szkolnej, spraw naukowych i popularyzacji geografi i), które odzwierciedlały zasadnicze cele towarzystwa.
Statut PTG uchwalony na zjeździe wrocławskim przewidywał trzy główne cele towarzystwa, a mianowicie: popieranie rozwoju geografi i i nauk pokrew-nych; zrzeszenie polskiego nauczycielstwa szkół wszelkich stopni i typów dla popierania i doskonalenia nauczania geografi i w szkołach polskich oraz zdobycie dla tej gałęzi wiedzy należytego stanowiska w kształceniu obywatelsko-państwo-wym, społecznym i narodowym; krzewienie i popularyzacja geografi i i nauk pokrewnych wśród ogółu społeczeństwa (Statut… 1947 s. 137).
Organem PTG pozostał „Przegląd Geografi czny”, ale w 1947 r. we Wrocła-wiu reaktywowano także „Czasopismo Geografi czne”, a w 1948 r. powołano miesięcznik popularyzujący geografi ę – „Poznaj Świat”. Wydawano także „Biu-letyn Geografi czny PTG”, i co było odzwierciedleniem nowej sytuacji geopoli-tycznej – „Przegląd Radzieckiej Literatury Geografi cznej” (Bański 2008, s. 4).
Pomimo faktu, iż proces łączenia organizacji geografi cznych w Polsce tylko w małym stopniu oparty był ma inicjatywach oddolnych, a w większym był
skutkiem przymusu administracyjno-politycznego jego ostateczny efekt należy ocenić pozytywnie, gdyż po raz pierwszy uzyskano jedność środowiska geogra-fi cznego (nawet, jeśli ideowo tylko pozorną, to organizacyjnie bezsprzeczną), co dało początek tworzeniu się w Polsce narodowej organizacji geografi cznej, niestety, kilkadziesiąt lat później niż w innych państwach Europy.
W okresie powojennym aż do 1953 r. Polskie Towarzystwo Geografi czne odgrywało wyjątkową rolę, gdyż było organizatorem życia naukowego geogra-fów, ale zarazem najważniejszym ośrodkiem organizacji badań geografi cznych w Polsce i ich koordynatorem. PTG uzyskiwało od rządu dotacje na badania naukowe, dzięki czemu koordynowało i inspirowało prace badawcze także w geografi cznych ośrodkach uniwersyteckich. Siedziba Zarządu Głównego PTG znalazła się od 1950 r. w pałacu Uruskich-Czetwertyńskich (wraz z Instytutem Geografi cznym UW) (Komornicki, Plit, Maciejewska, Czapiewski 2008, s. 17).
Poza działalnością wydawniczą, popularyzatorską i organizowaniem zjazdów geografów, Towarzystwo prowadziło prace nad wykonaniem map geomorfolo-gicznej, hydrografi cznej Polski, opracowywało bibliografi ę geografi i polskiej.
Powołało do życia terenowe stacje badawcze w 1946 r. w Giżycku, w 1949 w Międzyzdrojach, Wojcieszowie i na Hali Gąsienicowej ( Kondracki 1993, s. 12).
Okres po drugiej wojnie światowej do pewnego stopnia przypominał analo-giczny okres po pierwszej wojnie, kiedy odradzało się państwo polskie i orga-nizowały jego struktury w tym ośrodki geografi czne. Po 1945 r. trwała również odbudowa państwowości polskiej, choć przy braku jego suwerenności, ale rów-nież w nowych graniach (tym razem jednak w mniejszym stopniu były one wynikiem zasług polskiej dyplomacji i wojska). Również w tym okresie, podob-nie jak w Wersalu, geografowie uczestniczyli w procesie ustanawiania granic na konferencji w Poczdamie (Stanisław Leszczycki) i podczas rokowań granicz-nych z ZSRR i Czechosłowacją, ale ich głos w niewielkim stopniu wpłynął na przebieg granic, choć są przesłanki, by twierdzić, że ich patriotyczna postawa i celne argumenty naukowe przyniosła Polsce drobne korzyści terytorialne.
Podobnie jak po pierwszej wojnie światowej tak i po drugiej, geografowie stanęli przez kwestią scalenia nowo przyłączonych ziem z resztą terytorium pań-stwa, zmianą nazw geografi cznych na nabytych terytoriach, śledzeniem procesów ożywionych migracji, tak dobrowolnych jak i wymuszonych administracyjnie.
Należało też opracować geografi czne monografi e nowych terytoriów i objąć je badaniami, przy czym w zakresie geografi i społeczno-ekonomicznej dotychcza-sowe badanie niemieckie nie mogły być wykorzystane. To właśnie PTG wydało Słownik nazw geografi cznych Polski Zachodniej i Północnej, a także Mały Atlas Polski oraz Informator geografi czny (Bański, Jankowski 2008, s. 495).
Ważnym zadaniem było przygotowanie programów nauczania geografi i, dostosowanych do nowej rzeczywistości geopolitycznej i PTG wraz z
Minister-stwem Oświaty i Wychowania współuczestniczyło w tym procesie, który wspo-magało wydawane od 1948 r. czasopismo naukowe dla nauczycieli – „Geografi a w Szkole”. Ramy ideologiczne znacznie ograniczające możliwości rozwoju polskiej geografi i zostały narzucone wraz z nowym paradygmatem nauki na Zjeździe Geografów w Gdańsku w 1949 r., gdy odrzucono przedwojenną drogę rozwoju geografi i i narzucono model sowiecki. Jednocześnie zdołano znacznie poszerzyć bazę osobową PTG, gdyż liczba członków przekroczyła 4 tys. osób.
W latach 1950–1953 nastąpiło osłabienie aktywności PTG, zmalała liczba człon-ków, zaniechano wydawanie „Poznaj Świat” i organizacji zjazdów ( Kondracki 1993, s. 12). Działalność PTG w owym czasie, odmiennie niż współczesne, w pierwszym rzędzie miała charakter naukowo-badawczy, dalej popularyzator-ski, a na końcu wspierający edukację geografi czną w szkolnictwie podstawowym i średnim. Na tym ostatnim polu w latach stalinowskich Towarzystwo musiało konkurować z ośrodkami metodycznymi prowadzonymi przez kuratoria, których rola indoktrynacyjna znajdowała silne wsparcie władz, w odróżnieniu od groź-nej dla nich działalności oświatowej PTG, pozostającej poza kontrolą aparatu partyjno-państwowego.
Bardzo trudno jest dowodzić, iż w okresie stalinowskim jakakolwiek legal-nie działająca instytucja sprzyjała kształtowaniu się postaw patriotycznych i kształtowaniu świadomości narodowej, pomimo iż literalnie taki był jeden z celów funkcjonowania PTG. Polskie Towarzystwo Geografi czne uniknęło jed-nak szczęśliwie głębokiej ideologizacji i w dużej mierze gromadziło jeszcze przedwojenne kadry uczelniane i nauczycielskie, dla których postawy patrio-tyczne i propaństwowe nie były „produktem imperializmu”, ale ich codzienną postawą życiową, którą praktykowali niezależnie od politycznych okoliczności.
Także szerzenie wiedzy geografi cznej o nowo nabytych terytoriach było działa-niem patriotycznym, omawianie geografi i zachodnich republik ZSRR (tak mile widziane przez władze komunistyczne) mogło być w praktyce nauczaniem geo-grafi i polskich ziem historycznych i często nim było. Propaństwowy charakter, podobnie jak po odrodzeniu państwowości polskiej w 1918 r. miało kartowa-nie, tym razem już nie w postaci mapy topografi cznej, ale map specjalnych:
geomorfologicznej, hydrografi cznej i użytkowania ziemi, w których tworzenie zaangażowało się PTG.
Załamaniem tego okresu rozwoju naukowego PTG, i przejściem do kolejnego etapu dziejów Polskiego Towarzystwa Geografi cznego było utworzenie w 1953 r.
Instytutu Geografi i PAN, którego kierownictwo objął ówczesny przewodniczący ZG PTG Stanisław Leszczycki. Na nadzwyczajnym Walnym Zgromadzeniu PTG 13 grudnia 1953 r. Leszczycki zrezygnował z kierowania PTG, a Towa-rzystwo oddało nowej instytucji PAN-owskiej zbiory biblioteczne, wydawnictwa (z wyjątkiem „Czasopisma Geografi cznego”), stacje terenowe oraz zrezygnowało z działalności naukowej. PTG musiało przestawić się na inne formy
działalno-ści i zdobyć nowych członków. Wydział Spraw Naukowych nadal organizował konferencje i zjazdy. W grudniu 1955 wznowiono wydawanie „Poznaj Świat”, który osiągnął wkrótce nakład 110 tys. egz. i stał się głównym czasopismem popularyzującym geografi ę (Bański, Jankowski 2008 s. 497). W miejsce koordy-nacji i inicjowaniu badań geografi cznych PTG pozwolono jedynie organizować konferencje naukowe oraz zjazdy polskich geografów (jako zjazdy PTG), a także utrzymywać łączność z alogicznymi towarzystwami państw bloku komunistycz-nego i pojedynczymi geografami z Zachodu, głównie orędownikami ideologii lewicowej.
PTG dzięki wzrostowi liczby członków (w 1956 r. 2,5 tys. osób) i podję-ciu szerszej działalności popularyzatorskiej, dydaktyce geografi i oraz organiza-cji życia geografi cznego w kraju (zjazdy geografów, konferencje problemowe, wyprawy badawcze) zdołało odzyskać ważne miejsce w polskiej geografi i, i utrzymać je aż do kolejnego kryzysu po 1968 r. PTG zrzeszało wówczas ponad 3 tys. członków, zatrudniało na etatach ponad 50 osób i korzystało z dofi nanso-wania z budżetu państwa.
Pomimo pewnej odwilży politycznej po 1956 r. i otwarcia na towarzystwa zagraniczne, większej możliwości wyjazdów zagranicznych na międzynarodowe konferencje i kongresy geografi czne MUG a nawet prowadzenia badań poza granicami kraju (Spitsbergen, Chile, Islandia, Grenlandia, Mongolia, ZSRR) uwarunkowania polityczne nadal nie sprzyjały funkcjonowaniu organizacji spo-łecznych, pozostających pod kontrolą władz komunistycznych.
W tym okresie realizacja misji kształtowania świadomości narodowej i patrio-tycznej dokonywała się głównie poprzez dążenie do utrzymania wysokiej rangi geografi i w świadomości społecznej, udoskonalaniu jej programów kształce-nia na wszystkich szczeblach edukacji, popularyzacji geografi i i umasowiekształce-nia dostępu do niej, szczególnie poprzez niezwykłą popularność „Poznaj Świat”
oraz odczytów w oddziałach PTG, a także funkcjonowanie w latach 1962–1984
oraz odczytów w oddziałach PTG, a także funkcjonowanie w latach 1962–1984