Lengauer, Włodzimierz
"Kulturnyj pierieworot w driewniej
Griecji VIII-V ww. do n.e.", A. I. Zajcew,
Leningrad 1985 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 77/2, 413-414
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z
A
P
I
S
K
I
A. I. Z a j c e w , K u l t u r n y j p i e r i e w o r o t w d r i e w n i e j G r i e c j i V I I I —
V w w . do n.e., Iz d a tie ls tw o L e n in g ra d s k o g o U n iw e r s i tie t a , L e n in g ra d
1985, s. 207.
P r o b l e m a t y k a p r z e m ia n k u lt u r a ln y c h , p o lity c z n y c h i u s tr o jo w y c h o k re s u a r c h a ic z n e g o n a le ż y do ty c h z a g a d n ie ń h is to r ii G re c ji, k tó r e m a ją , m o że w y łą c z y w szy e p o k ę P e r y k le s a , n ie w ą tp liw ie n a jb o g a ts z ą li t e r a t u r ę , w y w o łu ją n a jw ię c e j s p o ró w , d y s k u s ji i k o n tr o w e r s ji. A. I. Z a j ć e w u ż y w a p o ję c ia „ c u d u g re c k ie g o ” c z ę sto s to s o w a n e g o n a o k r e ś le n ie rz e c z y w iś c ie n ie z w y k ły c h i z a s k a k u ją c y c h z ja w is k w k u ltu r z e te g o c k r e s u . Id z ie p rz y ty m o k r e ś le n iu o w s k a z a n ie n a n ic z y m n ie p o p rz e d z o n y , g w a łto w n y w y b u c h k u lt u r y i to w e w s z y s tk ic h je j d z ie d z i n a c h — p o e z ja , filo z o fia , n a u k a , a le ta k ż e a r c h i te k t u r a , rz e ź b a i m a la r s tw o w a z o w e a p rz y ty m z m ia n y m e n ta ln o ś c i, ro z p o w s z e c h n ie n ie w y k s z ta łc e n ia i k u l t u r y w je j c c d z ie n n y m w y d a n iu , k u ltu r y , w k tó r e j u c z e s tn ic z y n ie w ą s k a e lita , a le c a łe n ie m a l s p o łe c z e ń stw o . N a jś c iś le j w ią ż ą się z g r e c k im c u d e m w k u lt u r z e in n e z ja w is k a , c z a s e m te ż do te g o „ c u d u ” z a lic z a n e . J e s t to b o w ie m e p o k a k s z t a ł t o w a n ia się polis, p o w s ta n ia s p is a n y c h p r a w i p o ję c ia p r a w a tw o rz o n e g o p rz e z lu d z i, e p o k a o ż y w ie n ia g o sp o d a rc z e g o i W ie lk ie j K o lo n iz a c ji. Co p r a w d a o s ta tn io c o r a z b a r d z ie j t o r u je so b ie d ro g ę p o g lą d , że o k re s p o p rz e d z a ją c y , z w a n y w n a u c e tr a d y c y jn i e ju ż „ o k re s e m c ie m n y m ” w c a le t a k c ie m n y m n ie b y ł i że ro z w ó j G r e c ji od V III w . p.n .e. b y łb y n ie m o ż liw y b e z jeg o a n te c e d e n s ó w w o k re s ie g e o m e try c z n y m . P r z y c z y n z ja w is k V III- g o w ie k u u p a t r u j e się ju ż w ro z w o ju e k o n o m ic z n y m i sp o łe c z n y m z a p o c z ą tk o w a n y m o k o ło p o ło w y w . X . Ó w czesn y w z ro s t o s a d n ic tw a , k o n ta k t y g łó w n ie h a n d lo w e ze ś w ia te m z e w n ę trz n y m , w y r a ź n e b o g a c e n ie się lu d n o ś c i i w s p a n ia ł y r o z k w it c e r a m ik i g e o m e try c z n e j to w ła ś n ie z a p o w ie d z i p ó ź n ie jsz e g o „ c u d u ” . T y m n ie m n ie j w z a k re s ie k u lt u r y w ła ś n ie d o p ie ro p o c z ą te k a n a liz o w a n e g o p rz e z Z a jc e w a o k r e s u m a z n a c z e n ie p rz e ło m o w e . A u to r p o s ta n o w ił c a łą n ie z m ie r n ie b o g a tą p r o b le m a ty k ę ro z w o ju o k re s u a rc h a ic z n e g o i p o c z ą tk u k la s y c z n e g o p r z e d s ta w ić w n ie w ie lk ie j o b ję to śc io w o k sią ż c e d a ją c z a ra z e m w y tłu m a c z e n ie teg o o s z a ła m ia ją c e g o ro z w o ju .
T r u d n o je d n a k zg o d zić się z A. I. Z a jc e w e m g d y tw ie r d z i on, że w n a u c e d o ty c h c z a s o w e j, t a k r a d z i e c k ie j ja k o b c e j (s. 6) n ie b y ło d o tą d tłu m a c z e n ia p r z y c z y n „ c u d u g re c k ie g o ” . P rz e c z y te m u s tw ie r d z e n iu c h o ć b y p o b ie ż n y r z u t o k a n a o b fic ie p rz e z n ie g o c y to w a n ą w p r z y p is a c h w ie lo ję z y c z n ą l i t e r a t u r ę p r z e d m io tu , p rz e c z y i s a m a u t c r g d y w e w s tę p ie p o d e jm u je p o le m ik ę z in n y m i u ję c ia m i i p o g lą d a m i. N ie m o ż n a się z re s z tą o p rz e ć w ra ż e n iu , że p o le m ik a t a n a le ż y do n a js ła b s z y c h p a r t i i k s ią ż k i. Z a d a ję so b ie w rę c z p y ta n ie o z a s a d n o ś ć je j p o m ie s z c z e n ia . N a k il k u n a s t u s t r o n a c h (s. 7—25) p r a g n ą ł a u to r u s to s u n k o w a ć się ta k do w y s u w a n y c h w n o w o ż y tn e j filo z o fii k u l t u r y i a n tr o p o lo g ii te z o o g ó ln y m c h a r a k te r z e k u l t u r y g re c k ie j, ja k i do in t e r p r e ta c j i w y b itn y c h h is to r y k ó w i filo lo g ó w Х ГХ —X X w . w b a r d z ie j fa c h o w y c h p r a c a c h . U p ro sz c z e n ia s ta ły się w ię c n ie u n i k n io n e a c z a s e m k r y t y k a a u to r a , b y ć m o że z r a c j i sk ró to w o ś c i, s t a je się k rz y w d z ą c a w s t c s u n k u do (.m a w ia n y c h p rz e z n ie g o u c z o n y c h i ic h k o n c e p c ji. B y p o d a ć je d e n p r z y k ła d : a u t c r n a js łu s z n ie j o d rz u c a t a k n a jn o w s z e h ip o te z y o g e n e ty c z n y m u w a r u n k o w a n iu ty p u k u l t u r y g r e c k ie j b a z u ją c e j ja k o b y n a sz c z e g ó ln y m i w ła ś c iw y m ty lk o tiemu lu d o w i g e n o ty p ie , ja k i w c z e ś n ie js z e jeszcze, p a c h n ą c e n ie p r z y je m n ie r a s iz m e m , p o g lą d y o in n o ś c i i w y ż sz o śc i b io lo g ic z n e j G re k ó w . A le p r z y z n a ją c m u P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T O M L X X V II , 1986, Z E S Z . 2
414 Z A P I S K I r a c ję n :e m o ż n a zg o d zić się n a u m ie s z c z e n iu w je d n y m p rz y p is ie , w z e s ta w ie n iu s u g e r u ją c y m w s p ó ln e z w ią z k i z p s e u d o - n a u k o w y m i te z a m i J . A. G o b i n e a u , f a s z y z u ją c y c h p r a c n ie m ie c k ic h z la t tr z y d z ie s ty c h o „ n o rd y c k o ś c i” G re k ó w (F. W i r t h, W . K r a i k e r) o ra z „ P a id e i” W. J a e g e r a (s. 7 i n a t e j s tr o n ie p rz y p is 20V P o w s p o m n ia n y m tw ie r d z e n iu a u tc r a o b r a k u w y tłu m a c z e n ia „ c u d u g r e c k ie g o ” c z y te ln ik m a p r a w o s p o d z ie w a ć się, że z n a jd z ie je w ła ś n ie w te k ś c ie k s ią ż k i. T irudno je d n a k za ta k ie tłu m a c z e n ie u z n a ć w s k a z y w a n ie n a „ p r z e s ła n k i h is to r y c z n e ” ch o ć je s t to z p e w n o ś c ią s tw ie r d z e n ie p ra w d z iw e a le b y n a jm n ie j n ie n o w e w s to s u n k u do d o b rz e a u to r o w i z n a n e j i s ta le c y to w a n e j l i t e r a t u r y n a u k o w e j a p o za ty m z b y t o g ó ln e , b y p rz y c z y n y „ c u d u ” rz e c z y w iś c ie tłu m a c z y ć . B liż sz y m w y ja ś n ie n ie m teg o , co a u t o r r o z u m ie p rz e z ta k i e s f o rm u ło w a n ie m a b y ć ro z d z ia ł I (s. 26— 74). Z n ó w je s t on c h y b a ja k n a ta k i e z a m ie rz e n ie n ie c o z b y t s k r ó to w y i p o z o s ta w ia u c z u c ie n ie d o s y tu . A u to r s ta r a się o k re ś lić te p r z e s ła n k i p r z y w o łu ją c li te r a t u r ę p rz e d m io tu , w k tó r e j w ie lo k r o tn ie b y ły ju ż on e o m a w ia n e — id zie o p o w s ta n ie polis, ro z w ó j g o sp o d a rc z y , ro z w ó j n ie w o ln ic tw a w jeg o fo r m ie k la s y c z n e j, w p ły w y k u lt u r a l n e z e w n ę trz n e , w re s z c ie o n a js il n ie j p rz e z Z a jc e w a a k c e n to w a n e (i c h y b a słu s z n ie ) z ja w is k o o tw a r to ś c i sp o łe c z e ń s tw k s z ta łtu ją c y c h się pole is i ła tw o ś c i p rz e n o s z e n ia się lu d z i. N ie w ą tp liw ie , co p o d k r e ś la n o w ie lo k r o tn ie , b y ł to c z y n n ik o n ie b a g a te ln y m z n a c z e n iu d la ro z w o ju k u lt u r a l n e g o i z a ra z e m c e c h a c h a r a k t e r y s ty c z n a o k re s u , w k tó r y m obcy p r z y b y sze z m ie n ia ć m o g li w ie lo k r o tn ie m ie js c e p o b y tu a p rz y ty m ła tw o z a d a m a w ia li się w n o w y m ś ro d o w is k u . B u d z i je d n a k w ą tp liw o ś ć tłu m a c z e n ie a u to r a , k tó r y za p rz y c z y n ę ta k ie g o s t a n u u w a ż a ro z p a d „ s u ro w y c h t r a d y c j i ” z w ią z a n y z ro z p a d e m „ u s tr o ju ro d o w o -p le m ie n n e g o ” (s. 39— 40). Z n ó w są to s f o r m u ło w a n ia z b y t o g ó ln e a a u t o r n ie w y ja ś n ia co ro z u m ie p rz e z „ u s tró j r o d o w o - p le m ie n n y ” , ja k ą m ia ł c n m ie ć fo rm ę w G re c ji, k ie d y o k re ś la ł n a ty m te r e n ie s to s u n k i sp o łe c z n o -p o lity c z n e a k ie d y m ia łb y u lec ro z p a d o w i. D w a k o le jn e ro z d z ia ły (s. 75— 148) t r a k t u j ą o a g o n is ty c z n y m c h a r a k t e r z e k u l t u r y g re c k ie j, w k tó r e j s p e c y fic z n y ty p w s p ó łz a w o d n ic tw a w y k s z ta łc o n y p o c z ą tk o w o w z a w o d a c h s p o r to w y c h s ta ł się c z y n n ik ie m o k re ś la ją c y m d ą ż e n ia lu d z k ie do p o z n a n ia , a k ty w n o ś c i k u l t u r a l n e j i in t e le k t u a ln e j , do w s z e lk ie j tw ó rc z o ś c i. P rz y p o m n ijm y , ze z a g a d n ie n ie to w sp o só b o g ó ln y w p r o w a d z ił do filo z o fii k u l t u r y i a n tr o p o lo g ii J . H u i z i n g a a w w y p a d k u h is to r ii k u lt u r y g r e c k ie j tr u d n o b y z n a le ź ć p ra c ę , k tó r a by te n c z y n n ik p o m ija ła .
R o z d z ia ły IV i V (s. 149—203) w p o w ią z a n iu w ła ś n ie z a n a liz ą z p o p rz e d n ie j p a r t i i k s ią ż k i m a ją tłu m a c z y ć i z a ra z e m sz k ic o w a ć lin ię r o z w o ju l i t e r a t u r y od w ie k u V III po s c h y łe k V (a p r a k t y c z n ie n a w e t po A ry s to te le s a ).
A u to r s t a r a ł się łączy ć s z e r o k ą e ru d y c ję , o c z y ta n ie w o b s z e r n e j li te r a tu r z e , z n a jo m o ść z a g a d n ie ń szcz e g ó ło w y c h z u ję c ie m o g ó ln y m z m ie rz a ją c y m do p r z e d s ta w ie n ia ro z w o ju k u lt u r y g r e c k ie j n a s z e r o k im tle p o ró w n a w c z y m . Z a p e w n e m a r a c ję , g d y w e w n io s k a c h p o d k re ś la (s. 204), że „ p rz e w ró t k u l t u r a l n y w G re c ji s ta n o w i o g n iw o w ła ń c u c h u o sią g n ię ć id e o w y c h o g a rn ia ją c y c h z n a c z n ą część c y w iliz o w a n e g o ś w ia ta w I ty s ią c le c iu p.n.e., od G r e c ji do C h in ” i ta k ż e m a r a c ję , g d y p o d k re ś la s p e c y f ik ę 's to s u n k ó w w G r e c ji z w ła ś c iw ą je j fo r m ą ż y c ia s p o łe c z n o -p o lity c z n e g o ja k ą b y ła polis. P o z o s ta je je d n a k w ra ż e n ie , że w b re w z a p o w ie d z i w y ja ś n i e n ia „ c u d u g r e c k ie g o ” a u to r n ie d a ł. M oże z re s z tą d la te g o , że p ro s te g o , je d n o z n a c z n e g o i o s ta te c z n e g o w y ja ś n i e n ia te g o ze sp o łu z ja w is k w k u ltu r z e n ie m a.
