Strzelczyk, Jerzy
Pierwszy apostoł Słowian i jego epoka :
(na marginesie pracy: Virgil von
Salzburg. Missionä und Gelehrter.
Beiträge des Internationalen
Symposiums von 21-24 September 1984
in der Salzburger Residenz, hrsg. von H.
Dopsch u. R. Juffinger, Salzburg 1985)
Przegląd Historyczny 78/2, 279-288
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
JE R Z Y S T R Z E L C Z Y K
Pierwszy apostoł Słowian i jego epoka
(na m arginesie pracy: Virgil von Salzburg. M issionä und Gelehrter. Beiträge des Internationalen S ym posium s von 2 I.-2 4 . Sep tem b er 1984 in der Salzbuger R esidenz. H erausgegeben von H einz D o p s c h und R o sw ith a J u f f i n g e r , S alzb u rg 1985, A m t d e r S alzb u rg er L an d esreg ieru n g -K u ltu rab teilu n g , s. 415 (w tym 108 ilustracji і 30 m ap e k i szkiców , 28 tablic, 1 plan
sytuacyjny)
W ym ienione w p o d ty tu le sy m p o zju m o ra z b ęd ąca je g o trw a łą p a m ią tk ą p u b lik acja stanow iły ku lm in ację o b ch o d zo n ej w ro k u 1984 tysiąc dw u n astej rocznicy śm ierci b isk u p a salzburskiego, Iro sz k o ta z p o ch o d ze n ia, W ergiliusza ( F e rg il)1. S ym pozjum z o rg an izo w an e zo stało w spólnie przez k raj zw iązkow y S alzburg, archidiecezję i uniw ersytet w S a lzb u rg u ; u dział w nim wzięli uczeni z A u strii, R F N , Irlan d ii, W ielkiej B rytanii, F ra n c ji, U S A . N a księgę m ateriałó w złożyło się (poza p rz ed m o w ą p ió ra salzb u rsk ieg o szefa rz ąd u , L a n d e sh a u p tm a n n a W. H a slau era) 38 tek stó w , zg ru p o w an y ch w sześć g ru p p roblem ow ych.
Pierw sza z nich usiłuje p rzedstaw ić tło („ D ie U m w elt” ) p ostaci i działalności W ergiliusza. E rich Z ö l l n e r („ D a s F ra n k e n re ich , B ayern u n d S a lzb u rg z u r Z eit des H eiligen V irgil” ) szkicuje eu ro p ejsk ie tło p olityczne V III w ieku. R zu cająca cień n a E u ro p ę e k sp an sja islam u nie z d o ła ła złam ać ani n aw et osłabić e kspansji głów nego w tym czasie czy n n ik a politycznego E u ro p y — p ań stw a F ra n k ó w ; a u to r ro z p a tru je zw łaszcza je g o ek sp an sję n a teren y daw nej G e rm an ii. P ro b lem y m isyjne, w tým m isji iroszkockiej, zo stały zaledw ie zasygnalizow ane. W o b ra d a c h salzb u rsk ich czynnie uczestniczył p ry m as Irlan d ii k a rd y n a ł T o m as O ’ F i a i c h (a u to r niejednej p racy histo ry czn ej), k tó ry w ystąpił z in te resu jąc y m refe ratem biograficznym („V irgils W erdegang in Irla n d u n d sein W eg a u f d en K o n tin e n t” ), dotyczącym niezm iernie słab o w źró d ła ch o św ietlonych w czesnych lat życia W ergiliusza. Z ro zu m iałe, że w yw ody te zach o w u ją w dużym s to p n iu c h a ra k te r hipotetyczny. O p ie rając się n a m ało d o tą d uw zględnio nych w lite ratu rze irlan d zk ich w yw odach g e n ea lo g ic zn y c h 2, O ’F ia ic h , ro zw aża m ożliw ość p o c h o d ze n ia F erg ila/W erg iliu sza z ro d u C la n n E n n a i p o k rew ień stw a z k ró lam i L oegaire (n a terenie obecnego h ra b stw a M eath ). W ed łu g w iadom ości źró d ło w ej z p o c zą tk u X II w ieku w genealogii tego ro d u , ja k o syn k ró la F e re d ac h a (zm . 704) w ystępuje, w śród licznego
1 Por. także H. D o p s c h , Virgil von Salzburg ( + 784). A u s dem Leben und W irken des Patrons der R attenberger P fa rrkirch e, [w:] S t. Virgil in R attenberg. F estschrift hg. vom P farrgem eindeam t R a tten b erg , 1983, s. 15— 5 9; J. S t r z e l c z y k , Iro s zk o c k i biskup и’ Salzburgu, p roblem A ntypodów I ,,K o sm o g ra fia " A ethicusa z Istrii, P H t. L X X IV , 1983, z. 2, s. 221— 236.
ro d zeń stw a. Fergi! vir sanctus. W o stro ż n ej polem ice z b o lan d y s tą P. G r o s j e a n e m 3, k tó reg o sceptycyzm zo stał w zasad zie przyjęty w nauce. O ’Fiaich p ró b u je u su n ą ć w ynikające ze ź ró d eł tru d n o ści ch ro n o lo g iczn e i u p ra w d o p o d o b n ić iden ty czn o ść ow ego F ergila z późniejszym bisk u p em salzb u rsk im . T o sam o dotyczy in fo rm acji R oczn ik ó w U lstersk ich o śm ierci w ro k u 788/789 F ergila o p a ta z A g h ab o e. id en ty fik o w an eg o z W ergiliuszem salzb u rsk im ju ż w X V II w ieku. O 'F ia ic h słusznie p olem izuje z n eg aty w n ą o p in ią G ro s je an a n a te m a t p o w iązań W ergiliusza z k laszto rem w ło n a (Н у ); zam ieszczenie w sp o rząd zo n e j p o d k oniec rząd ó w W ergiliusza i z jeg o bez w ątp ien ia inicjatyw y K siędze B rackiej k la s zto ru św. P io tra w S a lzb u rg u listy p iętn a stu pierw szych o p a tó w lo n y . m im o sk o n ta m in o w a n ia jej po p rzez d o d a n ie kilku p ostaci (P a try k , C iara n , K o lu m b a n M łodszy) spoza w sp ó ln o ty , stan o w i a rg u m e n t nie d o wdpa,rcia. 0 ile p o b y t W ergiliusza w A g h a b o e m usi p o z o stać h ip o te z ą, o tyle jeg o p o b y t w lo n a w ydaje się niew ątpliw y. In teresu jąc e s k ą d in ą d ro z w aż an ia a u to ra n a te m a t życia k laszto rn eg o w V III-w iecznej Irlan d ii (cechującego się d a le k o idącym ześw iecczeniem , k tó re sp o w o d o w ało w d rugiej połow ie V III w ieku n aw et reakcję re fo rm a to ró w — tzw . ru c h kuldejski, Céli D é 4, ja k rów nież spekulacje (źró d ła z ac h o w u ją w tej spraw ie m ilczenie) co d o okoliczności i m otyw ów przybycia W ergiliusza d o p a ń stw a F ra n k ó w (zdaniem a u to ra W ergiliusz m ógł przybyć w poselstw ie gratu lacy jn y m d o K a ro la M ło ta p o zw ycięstw ie n a d S aracen am i lub w zw iązku z jeg o pogrzebem p o d k oniec 741 ro k u ), m niej ju ż w n o szą d o m ozolnie rek o n stru o w an ej sylw etki „m ło d e g o ” W ergiliusza.
Jeden z w ątk ó w p o ru szo n y ch przez k ard y n a ła O 'F ia ic h ro zw in ął H erm an n M o i s l (..D as K lo ste r Io n a u n d seine V erb in d u n g en m it dem K o n tin e n t im siebenten u n d a ch ten J a h rh u n d e rt” ). B ezpośrednie k o n ta k ty tego k laszto ru zało żo n eg o w d rugiej połow ie VI w. w po b liżu p o łu d n io w o -zach o d n ich w ybrzeży K a led o n ii (Szkocja) przez św. C olum cille (K o lu m b ę Starszego), k tó ry stał się m acierzą całej ro d zin y k laszto rn ej (paruchia) w Irlan d ii i B rytanii, z k o n ty n en tem są co p ra w d a b a rd z o niew yraźne, ale H. M oisl w y k azał m ożliw ość zn acznie d o bitniejszych o d działyw ań p o śre d n ich , p o p rzez z a c h o d n io -irlan d z k ie k laszto ry w In ish b o fin 1 M ay o . S zukając d ró g d o ta rc ia d o S alzb u rg a tradycji z lo n y , M oisl w skazuje n a po sta ć a p o sto ła F ryzów św. W illib ro rd a , działającego także w N iem czech śro d k o w y ch . M a tth ia s W e r n e r n ied aw n o w ykazał sprzeczność interesów B onifacego i ludzi „ k ręg u W illib ro rd a ” n a teren ie T u ry n g ii5. H ip o teza o istnieniu zw iązku po m ięd zy W ergiliuszem a W illib ro rd em rzu całab y pew ne św iatło n a genezę zaciętego k o n flik tu m iędzy W ergiliuszem a B onifacym (o k tó ry m będzie jeszcze m o w a niżej). M oislow i je d n a k w y m k n ęła się z p o la w idzenia n a jp ro stsza m ożliw ość, że W ergiliusz m ógł sam , b e zp o śre d n io przebyw ać w k laszto rze w ło n a i b ezp o śred n io z m acierzy, a nie d ro g ą sk o m p lik o w an y c h p o śred n ictw , z aczerp n ąć uw iecznione w S alzb u rg u k o m em o racje.
W ątek b iograficzny pow ró ci raz jeszcze w ro zp raw ie H erw iga W o l f r a m a („V irgil als A b t u n d B ischof von S a lzb u rg ” ), um ieszczonej przez w ydaw ców w o sta tn im , VI dziale księgi. R o zp raw a ta k o n ty n u u je b io g ram W ergiliusza, o b ejm u jąc jeg o późniejszą, ..k o n ty n e n ta ln ą ” c zę ść 6. N ow y ch prop o zy cji b ad aw czy ch raczej tu nie znajdziem y, n a to m ia s t dość w szech stro n n y
3 P. G r o s j e a n , Virgile de Salzbourg en Irlande, „ A n alecta B o lla n d ian a ” t. L X X V II1, 1960, s. 92— 123.
4 P o r. P. O ’ D w y e r , Céli Dé. S piritual reform in Ireland 750— 900, D u b lin 1981 (wyd. I 1977); t e n ż e . The C éli D é reform , [w:] Irland und Europa. Die Kirche im F rühm ittelaller, red. P. N i C h a th á in , M . R ich ter, S tu ttg a rt 1984, s. 83— 88.
5 M . W e r n e r , Iren und Angelsachsen in M itteldeutschland. Z u r vorbonifatianischen M ission in Hessen und Thüringen, [w:] D ie Iren und Europa im früheren M itte la lter, red. H . L ö w e , t. I. S tu ttg a rt 1982, s. 239— 318.
6 P o r. wcześniejsze p race H . W o l f r a m a : D er Z e itp u n k t der B ischofsw eihe Virgils von Salzburg, „ M itte ilu n g en des In s titu ts fü r Ö sterreich isch e G e sc h ic h tsfo rsc h u n g ” t. L X X IX . 1971, s. 297— 315; G renze und M ission. Salzburg vom heiligen R upert zum heiligen Virgil, „M itte ilu n g en d er G esellsch aft fü r S a lzb u rg e r L an d e sk u n d e ” t. C X V . 1976, s. 52— 79. a także
PIERW SZY APOSTOŁ SŁOWIAN 1 JEG O EPOKA
281
i nadzw yczaj d o b rze u d o k u m en to w a n y przeg ląd tem atyki w ergiliuszow ej w czasach salzb u rsk ich : okoliczności objęcia godności o packiej i b iskupiej, kw estii w sp ó łp raco w n ik ó w iroszkockich. O m ó w io n a zo stala też „n ie iry jsk a ” a całkow icie z g o d n a z fran k ijsk im m odelem życia k ościelnego p o staw a W ergiliusza w sp o rach m ajątk o w y ch o M axim ilianszelle i O ttin g , ak tyw ny udział w życiu kościelnym (w ystępow anie w d o k u m e n ta ch ) i niezależne stan o w isk o polityczne w yrażające się w sw o b o d n y m , nie zw iązanym k o n iu n k tu ra ln ie , d o b o rz e o só b w „ p o lity czn ej” części Księgi B rackiej (p o r. s. 345— 346). S k ró to w o lecz k o m p ete n tn ie przedstaw ił W olfram k u ltu ra ln e znaczenie W ergiliusza i jeg o p o n ty fik a tu : pierw sza re d ak c ja żyw otu jeg o odległego p o p rz ed n ik a — św. R u p e rta . K sięga B rack a, ew en tu aln e p o czątk i an n alisty k i sa lzburskiej, L iber de n u m eris, L ibellus Virgilii, p enitencjały, „kielich T a ssilo n a ” . „ k rzy ż R u p e rta ” , k o sm o g rafia A e th icu sa z I s tr ii7. Z ag a d n ie n ia arc h ite k to n ic z n e (k a te d ra w S alzb u rg u ) zo stały om ó w io n e p rzez innych w sp ó ła u to ró w om aw ian ej pracy.
D w ie p race w pierw szej g ru p ie ro z p ra w , do ty czą ojczyzny W ergiliusza — Irlan d ii. N ie tyle w zm ienny i m ało p rzejrzysty ko sm o s polityczny w czesnośredniow iecznej Irlan d ii, co w społecznie o k reślo n y św iat tam tejszych s tru k tu r p olitycznych w p ro w ad za czytelnika a rty k u ł G e a ró id a M a c N i o c a i l l a („ D ie p olitische Szene Irla n d s im 8. J a h rh u n d e rt: K ö n ig tu m un d H e rrsc h aft” ). Pożyteczny ten szkic u p ra w n ił a u to ra d o w n io sk ó w p o ró w n u jący ch sto su n k i p a n u jące w Irlan d ii z z astan y m i przez W ergiliusza w p ań stw ie F ra n k ó w . R óżnice były znaczne, ale bardziej ważyły, zd an iem a u to ra , p o d o b ień stw a zasadniczych s tru k tu r: Die politischen Ereignisse a u f diesen zw ei Schauplätzen sind verschieden; die zugrundeliegenden S tru ktu ren sind im W esentlichen gleich (s. 43). W y bitny zn aw ca społecznych i politycznych dziejów średniow iecznej I r la n d ii8 F ran cis Jo h n B y r n e w ystąpił z ro z p ra w k ą n a tem a t sta n o w isk a tego k ra ju w życiu um ysłow ym epoki W ergiliusza („ Irla n d in d e r eu ro p äisc h en G eistesw elt des 8. J a h rh u n d e rts ” ). R ysem szczególnym , sta n o w iący m o o d ręb n o ści Z ielonej W yspy w skali całego Z a c h o d u chrześcijańskiego, było w zajem ne p rzen ik an ie się elem entów k u ltu ry w yrażającej się w jęz y k u łacińskim i k u ltu ry rodzim ej, iryjskojęzycznej. W zględnie b ezk o n flik to w e zw ycięstw o ch rześcijań stw a w V w ieku um ożliw iło k u ltu rze w czesnoiryjskiej zaa d a p to w a n ie w ielu elem en tó w tradycyjnej k u ltu ry pogań sk iej o ra z n a d ało ch rześcijaństw u iro szk o ck iem u specyficzne oblicze ró żn e o d innych k rajó w , za to d o sk o n a le zin teg ro w an e z sy tu acją społeczną. W szystko to p rzydaje k o lo ry tu piśm ien n ictw u iryjskiem u, decyduje o jego bujności o ra z o b ra k u ta k w yraźnych ja k n a k o n ty n en cie g ra n ic pom iędzy piśm iennictw em kościelnym a św ie c k im 9. T o ty lk o jed en z w ątk ó w ro z p ra w y B yrne’a , p ozbaw ionej co p ra w d a odsyłaczy, ale w k tó rej bez tru d u w yczuw a się g łęb o k ą erudycję i zn ajo m o ść p rzed m io tu . B yrne zw raca tak że uw agę n a k o nieczność nie p o d d a w an ia się obiegow ym p o g ląd o m o m arg i naln y m ja k o b y c h ara k te rze k u ltu ry celtyckiej w czesnego średniow iecza. P ojęcie „kraw ędzi celtyckiej” (C eltic frin g e), jak ż e często sto so w an e ju ż od z ara n ia w ieków śred n ich (inw azja plem io n g erm ań sk ich n a W yspy B rytyjskie), jes t — z d an iem B yrne’a — u z asad n io n e d o p iero o d k o ń c a w ieku X I. kiedy to . w w yniku refo rm y g reg o riań sk iej i now ej fali n ajazdów w ikińskich, o b szar d o m in u jący ch w pływ ów K o ścio ła i k u ltu ry celtyckiej uległ istotnej redukcji.
b o g a to k o m e n to w a n ą edycję p o d staw o w e g o ź ró d ła d la p ostaci W ergiliusza: H. W o l f r a m , Conversio Bagoariorum et Carantanorum . D as Weissbuch der Salzburger K irche über die erfolgreiche M ission in K arantanien und Pannonien. W ien— K ö ln — G ra z 1979.
7 P o r. niżej.
8 P o r. jego m o n o g rafię Irish kin g s and high-kings, L o n d o n 1973.
9 D la te g o w pierw szym i jed y n y m tom ie p o d staw o w eg o k o m p e n d iu m Jam esa F. K e n n e y ’ a, The sources f o r the early history o f Ireland: ecclesiastical. A n introduction and guide, N ew Y o rk 1929 (wyd. I ll 1979), pośw ięconym fo rm aln ie źró d ło m kościelnym , z n alazło się du żo ź ró d eł p o zo rn ie niew iele m ający ch z K ościo łem w spólnego.
L éon F l e u r i o t („ D ie B retag n e u n d die B reto n en in d en B eziehungen zw ischen den keltischen L än d e rn und K o n tin e n ta le u ro p a vorn IV. bis zum X. J a h rh u n d e rt” ) p o d jął niełatw e zad an ie w yk azan ia, że we w czesnym średniow ieczu w ażnym , a w okresie d o VII w ieku naw et w ażniejszym od iryjskiego, elem entem w o b rę b ie św iata celtyckiego był elem ent brytyjski. Z o stan iem y tu przy term in ie „ b ry ty jsk i” , aczkolw iek F le u rio t sto su je „ b re tó n s k i” i p o d k reśla silnie, że przynajm niej w okresie p rzed ro k iem 900 ź ró d ła nie ro z ró ż n iają Brytów (w sensie celtyckiej ludności daw nej B rytanii) i B reto n ó w (m ieszkańców p ó łw yspu B retońskiego). S tąd oczyw ista tru d n o ść d o k ład n iejszeg o określenia bliższej ojczyzny k o n k re tn y c h o só b w ystępujących z p rzy d o m k iem „ B rito ” lub „ B ritig en a ". W iększą część a rty k u łu F le u rio ta zajm uje przy p o m n ien ie ro zp ro szo n y ch w ź ró d łach ślad ó w d ziałalności o só b n aro d o w o ści „b ry ty jsk ie j" w E uropie. W praw dzie w o to czen iu W ergiliusza salzb u rsk ieg o nie u d a ło się ich stw ierdzić, ale od d a w n a d o strz eg a n o m ożliw ość, isto tn ie p ra w d o p o d o b n ą , że b rytyjskiego (d o k ła d n iej: brytyjsko-ger- m ań sk ieg o ) p o ch o d zen ia był w cześniejszy o kilk a dziesięcioleci b isk u p baw arsk iej Fryzyngi K o rb in ian (zdaniem F le u rio ta w łaściw a fo rm a im ienia teg o św iętego b rzm iała G u rb in ian ).
A rty k u ł W ilfrieda H a r t m a n n a („D ie frän k isch e K irc h e in d e r M itte d es 8. J a h rh u n d e rts ” ) zajm uje się w zasad zie jed y n ie u stro jem e p isk o p aln y m K o ścio ła w p a ństw ie F ra n k ó w . Sw. B onifacy w surow ej krytyce sta n u tego K ościoła pew ne spraw y p rzed staw iał n a tu ra ln ie w sp o só b p rzejask raw io n y , nie ulega w szakże w ątpliw ości, że sta n ten w V III w ieku p o zo staw iał wiele d o życzenia. S p o w o d o w an e to b y ło faktycznym zan ik iem łączności m e tro po litalnej i d ziałalności syno d aln ej (w latach 653— 752 nie było w pa ń stw ie F ra n k ó w synodów ogó ln o p ań stw o w y ch ), sk rajn y m niekiedy ześw iecczeniem e p is k o p atu („ d y n a stie " b iskupie, sta now iska kościelne w rę k u o só b św ieckich, o p o rn e p rzy jm o w an ie się z asad y celib atu d u c h o w ieństw a) o raz istnieniem jeszcze w połow ie V III w ieku niem ałych o b szaró w , k tó re w gruncie rzeczy nie były w łączone w system K ościoła „ e p isk o p a ln e g o ” („ b isk u p i bez diecezji” , k tó ry ch najw ażniejszym p rz y k ład em był św. Pirm in). D ru g ą część a rty k u łu H a rtm a n n pośw ięcił naszk ico w an iu kolejnych k ro k ó w p o d ejm o w an y ch przez B onifacego, a n a stęp n ie C h ro d eg an g a z M etzu (o raz stojących za nim i w ładców : K a ro la M ło ta i P ep in a), d la u p o rz ąd k o w a n ia sytuacji K o ścio ła fran k ijsk ieg o . D ie G egensätze innerhalb des frä n kisch en E piskopats, die ganz wesentlich zu m Scheitern der R eform pläne des B onifatius beigetragen hatten, waren durch das W irken von Chrodegang offenbar beigelegt worden ; dam it war der G rund gelegt f ü r den A ufbau der R eichskirche unter K arl dem Grossen, der sich g a n z besonders a u f die B ischöfe und Ä b te stü tze (s. 63).
O sta tn im z pierw szej g ru p y jes t a rty k u ł K u rta R e i n d e l a („ S a lz b u rg u n d die A g ilolfinger” ). N ie m a on byn ajm n iej c h a ra k te ru c zysto lokaln eg o , gdyż a u to ro w i chodzi przede w szystkim 0 k ształto w an ie się o śro d k ó w w ładzy politycznej i kościelnej na terenie B aw arii o raz w zajem ne u w a ru n k o w a n ie tych procesów . Z czterech b aw arsk ich stolic b isk u p ich trzy (S alzburg. R a ty z b o n a 1 P assaw a) m ogły się p o w o łać n a rzy m sk ą przeszłość. F ryzinga n a to m ia s t była n a p o c zą tk u V III w ieku siedzibą księcia. Tej funkcji raczej nie spełniała w tym czasie P assaw a. R a ty z b o n a
i S alzb u rg k o n k u ro w a ły ja k g d yby ze sobą. P o c z ątk o w o rezy d en cją c e n tra ln ą A gilolfingów b yła bez w ątp ien ia R aty z b o n a. S alzb u rg , zd an iem R eindela (s. 68), d o p ie ro św. R u p erto w i zaw dzięczał późniejszą k arierę. O so b o w o ść R u p e rta . a później W ergiliusza, ja k gdyby przew ażyły szalę n a korzyść S alzb u rg a , ale przew agi w yraźnej nad R a ty z b o n ą nie z d o ła n o w S alzburgu o siągnąć w okresie niepodległości baw arskiej. D o p iero za K a ro la W ielkiego S alzb u rg zo stał w yniesiony d o godności arcy b isk u p iej; niew ątpliw ie w ażnym czynnikiem rosnącej roli tego o śro d k a były z ad a n ia (m ilitarn e i m isyjne) n a w schodzie im perium .
D ru g a g ru p a p rac o b jęta z o stała tytułem „K o śc ió ł i m isje” . O tw iera ją ro z p ra w k a P a d ra ig a P. O ’ N ć i l l a z a ty tu ło w an a „ B onifaz V irgil: K o n flik t zw eier K u ltu re n ” . Szczegóły głośnego k o n flik tu p o m ięd zy d w o m a św iętym i, nieliczne z resztą i z a n o to w a n e w sposób tendencyjny, są pow szechnie z n a n e ; przyczyny i głębsze tło k o n flik tu byw ały tłum aczone o g ó ln ik o w o w zględam i n a tu ry p erso n aln ej, ja k rów nież ryw alizacją an g lo sask o -iry jsk ą czy „ rzy m sk o ” -celtycką. O 'N éill jest p rz ek o n a n y o zasadniczym c h ara k te rze k o n flik tu . Jego
PIERWSZY AOSTOŁ SŁOWIAN I JE G O EPOKA
283
a rg u m e n ty d o ty czą z jednej stro n y in telek tu aln e g o zaplecza a n ta g o n istó w (trad y cjo n alisty czn a. w yraźnie już w V III w ieku k o n se rw aty w n a fo rm acja in te lek tu aln a W infryda-B onifacego, a k ce n tu ją ca w artości quadrivium um ysłow ość W ergiliusza), ró żn ic w zakresie liturgii, rytu m szal nego, p o jm o w an ia organizacji kościelnej, konsekracji bisk u p iej, p o p ieran ej lub p rak ty k o w an ej reguły zak o n n ej o ra z sto su n k u d o p ap iestw a. A u to r nie p o m ija trad y cy jn y ch sprzeczności interesów pom iędzy m nicham i an g lo sask im i i iro szk o ck im i n a terenie G e rm an ii, a tak że — w yraźnego u B onifacego — po czu cia więzi g erm ańskiej, czy m oże racz ej: ogó ln o sask iej, po łączo n eg o z gorliw ością m isyjną, po d czas gdy Iroszkoci — w brew uporczyw ie w nauce u trzym ującej się opinii — nie byli na ogół zb y t gorliw ym i m isjo n arzam i.
T o o sta tn ie tw ierdzenie, nie zm ierzające zresztą d o p o d w ażen ia zasług cyw ilizacyjnych iro s z k o c k ic h peregrini, zn ajd u je p o tw ierd zen ie w kolejnym a rty k u le, p ió ra P ád raig a A. B r e a t n a - c h a (..Ü b er Beginn u n d E ig en art d e r irischen M issio n a u f dem K o n tin e n t einschliesslich d er irischen M issio n are in B ay ern ” ). O p ró cz p rzy p o m n ien ia w ielu, także m niej znanych, m isjonarzy i iro szk o ck ich p e reg ry n an tó w w okresie o d VI d o V III stulecia. B reatnach p o w ra ca raz jeszcze d o genezy zjaw iska, m oże nad m iern ie a k c e n tu ją c indyw idualne m otyw acje (zam ysł m isyjny, peregrinatio pro C hristi a m o r e )i0 . Z te m a ty k ą om ó w io n eg o ju ż a rty k u łu O 'N éilla ściśle łączy się ro z p ra w a H ein rich a S c h m i d i n g e r a (..D as P a p sttu m und die bayerische K irch e — B on ifatiu s als G eg en sp ieler Virgils” ), d ą żą ca d o p rzed staw ien ia ów czesnych losów K o ścio ła b aw arsk ieg o z- persp ek ty w y papiestw a, a zarazem d o m ożliw ie w yw ażonego, na p rz ek ó r nieco d u chow i ju b ileu szo w em u , ok reślen ia roli i z asług o b u ryw alizujących k siążąt K ościoła.
Ze szczególnym z ain tereso w an iem czytam y trzy dalsze ro z p raw y drugiej grupy, d o ty czą o n e bow iem innych, słab o w m ate ria le źródłow ym ro z p o z n a n y ch elem entów etnicznych, w ystępujących n a o b szarach m isyjnej ak tyw ności S alzb u rg a. D ie te r M e s s n e r („S alzburgs R o m a n e n ” ), n a p o d staw ie głów nie analizy nazew nictw a m iejscow ego (nazew nictw o osobow e teg o o b sz a ru o k azu je się jeszcze z b y t słab o o p raco w an e n au k o w o ) o ra z p rzem ian fonetycznych u stalił zn aczn ie dłuższe niż to n a ogół p rzy p u szczan o trw an ie ludności ro m ań sk iej, nie ty lk o n a p o łu d n ie , lecz tak ż e n a p ó łn o c o d S alzb u rg a. Z ap ew n e więc d o ść d ługo tak że na tym terenie język ro m ań sk i w sp ó łistn iał z g e rm ań sk im , a nie z o stał przezeń rap to w n ie w yparty. D o p o d o b n e g o w n io sk u , głów nie w o p arciu o ź ró d ła pisane, w odniesieniu d o o b szaru K a ra n ta n ii. doszedł n ied aw n o H an s-D ietrich K a h l “ .
A rty k u ł H .-D . K a h l a („V irgil u n d die S alzburger Slaw en m issio n ” ) je s t fragm entem przy g o to w an ej w iększej c a ło ś c i12. Jest to nie tyle a rty k u ł p ro b lem o w y , co głęboka i w dużym sto p n iu sp ek u laty w n a refleksja n ad tytułow ym pro b lem em . W ychodząc o d obserw acji o w yraźnie tendencyjnym (na granicy jaw n eg o fałszerstw a) ch ara k te rz e głów nego ź ró d ła d o dziejów misji k a ran tań s k ie g o , „ C o n v ersio B a g o a rio ru m et C a ra n ta n o ru m ” , z asta n aw ia się K a h l m .in. nad p o c zątk am i misji w śró d S łow ian, d o c h o d zą c d o w n iosku, że d a to w ać je należy n a pierw sze lata p o n ty fik a tu W ergiliusza salzb u rsk ieg o ; w ynikały zaś o n e nie tyle ze spo n tan iczn ej woli m isyjnej b isk u p ó w , ani z woli księcia b a w arsk ieg o , lecz głów nym p ro m o to re m byli rządcy p ań stw a F ra n k ó w (zw łaszcza Pepin M ały). M im o całego u z n an ia dla osobow ości W ergiliusza,
10 P or. K. H u g h e s . The changing theory and p ractice o f Irish pilgrim age, “ Jo u rn a l o f Ecclesiatical H isto ry ” t. X I, 1960, s. 143— 151; T. M . C h a r l e s - E d w a r d s , The social background to Irish peregrinatio, " C e ltic a ” t. X I, 1976, s. 43— 59; A. A n g e n e n d t , Die irische Peregrinatio und ihre A usw irkungen a u f dem K ontinent vor dem Jahre 800, [w:] D ie Iren und Europa (jak w przyp. 5), s. 52— 79.
11 H .-D . K a h l . Zw ischen Aquileia und Salzburg. Beobachtungen und Thesen zu r Frage rom anischen R estchristentum s im nachvölkerw anderungszeitlichen B innen-N oricum (7.— 8. Jh.), [w:] D ie V ölker an der m ittleren und unteren Donau in fü n fte n und sechsten Jahrhundert, red. H. W o l f r a m , F. D a i m . W ien 1980, s. 33— 81.
(k tó reg o zam ierzenia m isyjne w rezultacie w ykroczyły p o d o b n o naw et p o za K a ra n ta n ię , ob ejm u jąc ziem ie A w arów ), K a h l skło n n y jest p o zo staw ać n a gruncie realnie stw ierdzonych fak tó w , k tó re n a k az u ją pew ną pow ściągliw ość w ocenie m isjo n arsk ich w ysiłków i zasług W ergiliusza. N a to m ia st języ k o zn aw ca O tto K r o n s t e i n e r („V irgil als geistiger V ater der Slaw enm ission u n d d e r ältesten slaw ischen K irc h e n sp ra c h e '’) p rzypisuje W ergiliuszow i bez zastrzeżeń nie ty lk o m ia n o ..a p o sto ła K a ra n ta n ii” . lecz tak ż e, ze w zględu n a przypisyw ane m u zasługi na p o lu k ształto w an ia słow iańskiej term inologii kościelnej, w ręcz „ a p o s to ła S ło w ian ” . B rak b e zp o śred n ich d an y ch , by tra k to w a ć W ergiliusza ja k o niew ątpliw ego tw órcę głagolicy, ale jeg o zasługi n a p o lu term in o lo g ii kościelnej, ja k rów nież d o m n iem an e zain tereso w an ie a lfab etam i innych ludów , p o z w alają n a w ysunięcie h ipotezy o w pływie W ergiliusza n a po w stan ie głagolicy. N iezb y t d o b itn ie sfo rm u ło w an y w niosek w znacznej m ierze zależny jes t — z azn aczm y — od u z n an ia tezy H einza L ö w e g o o identyczności W ergiliusza z au to re m zw anym A ethicusem z I s t r i i 13, tezy po siad ającej co p ra w d a z n ac zn ą dozę p ra w d o p o d o b ień stw a , dalekiej w szakże od rangi n aukow ej pew ności i, ja k w krótce zobaczym y, często k w estionow anej.
Siedem ro zp raw tw o rzy d ział III. z aty tu ło w an y „ L ite ra tu ra i w ykształcenie — nauki p rzy ro d n icze” . O tw iera go p racą. P ró in sé as N i C h a t á i n , ..B eo b ach tu n g en z u r irischen und lateinischen L ite ra tu r des 8. Ja h rh u n d e rts in Irla n d " . K a rl F o r s t n e r (..D as S alzburger S k rip to riu m u n ter Virgil u n d d a s V erb rü d eru n g sb u ch von St. P e ter” ) p o d d a ł analizie w szelkie poszlaki m o g ące p rzem aw iać za istnieniem w S alzb u rg u p raco w n i rękopiśm iennej w czasach W ergiliusza, a naw et w cześniej. O ile w cześniejsze ślady (frag m en ty tekstów b iblijnych naw et z V i V I/V II w ieku) niew iele m ogą przyczynić się d o w yjaśnienia p o czątk ó w salzb u rsk ieg o sk ry p to riu m , o tyle słynny rę k o p is Księgi B rackiej k laszto ru św. P io tra, k tó reg o pierw sza w arstw a p o w stała w o sta tn im ro k u p o n ty fik a tu W ergiliusza, stanow i d o w ó d nie w ątpliw y. R ęk o p is ten jes t jednym z pierw szych w ogóle zach o w an y ch p rzy k ład ó w m inuskuły k aro liń sk ie j; a u to r u p ra w d o p o d o b n ił w pływ szkoły pisarskiej z S t.- -D enis na p ism o księgi salzburskiej. D a g m a r O ’ R i a i n - R a e d e l („ S p u ren irisch er G e b etsv e rb rü d e ru n g en zu r Z eit V irgils” ) p o ru sz a tem a t m ało o p ra co w a n y i w zasad zie niem al nie zn an y poza n a u k ą irla n d z k ą : m ożliw ych iryjskich w zo rcó w W ergiliuszow ej K sięgi Brackiej. A u to rk a w ykazała. że ju ż w V II w ieku w k lasz to ra c h iryjskich (co p ra w d a, a k u ra t z lo n y nie zn am y p o d o b n e g o zab y tk u ) s p o rz ąd z a n o listy zm arły ch w celu o dczytyw ania i m odłów w czasie mszy. Jest to niew ątpliw a i w cześniejsza p a ralela d o b ractw k o n ty n en ta ln y c h . Poniew aż sp o ro tekstów tego ro d z aju zach o w ało się w k ręgu k la s zto ru w T a llag h t (k o ło późniejszego D u b lin a), b ędącego jednym z najw ażniejszych o śro d k ó w refo rm y Celi D e '* , a w po b liżu zn ajd o w ał się k laszto r F inglas, k tó reg o o p a te m był jed e n z p rzy w ó d có w tego ru c h u D u ib litir. a u to rk a w ysuw a przypuszczenie o identyczności tej p o sta ci z tow arzyszem W ergiliusza w S a lzb u rg u D u p lite re n r15. D u ib litir/D u p lite r m ó g łb y być tym . k tó ry p rzeniósł z Irlan d ii d o S alzb u rg a zwyczaj u k ład a n ia księgi b rackiej, choć zd an iem a u to rk i niew ykluczony jest tak że w pływ o d w ro tn y : uchw ały baw arsk ieg o sy n o d u w D in g o lfin g (771), n a k tó ry m biskupi b a w arscy w zorem o g ó ln o fran c u sk ieg o „zw iązk u z A ttig n y ” z ro k u 762 zobow iązali się d o w zajem nych m o d łó w p o d czas m szy św., m ógł D u ib litir p rzenieść d o Irlan d ii (synod z jeg o udziałem w T a ra w ro k u 780).
C ztery kolejne ro z p ra w y tw o rz ą z w artą całość i d o ty cz ą stan u w iedzy p rzyrodniczej (w zak resie k osm ologii i g eografii opisow ej) w Irlan d ii i w S alzb u rg u . P ow odem tego z ain tere so w a n ia są oczyw iście p o g ląd y k o sm ologiczne W ergiliusza o raz kw estia przypisyw ania
H. L ö w e . Ein literarischer W idersacher des B o n ifa tiu s— Virgil von Salzburg und die ..K osm ographie" des A ethicus Ister. ..A b h a n d lu n g en der A k ad em ie des W issenschaften zu M a in z ” , G eistes-u.sozialw issenschaftliche K lasse 1951. X I. W iesbaden 1952.
14 P o r. przyp. 4.
15 W tym sensie ju ż M . R i c h t e r , Irland im M ittelalter. K ultur und G eschichte, S tu ttg a rt- -B erlin -K ö ln -M ain z 1983, s. 9 1; p o r. także cyt. w przyp. 1 pracę H. D o p s c h a , s. 20.
PIERW SZY APOSTOŁ SŁOWIAN I JEG O EPOKA
285
m u w spo m n ian ej K o sm o g rafii A eth icu sa z I s tr ii16. W niem ałej ju ż literatu rze naukow ej na te m a t A eth icu sa ro z p ra w k a M ic h ae la R i c h t e r a („S p rach lic h e U n te rsu c h u n g d er K o sm o g ra p h ie d es A ethicus Is te r" ) stan o w i isto tn e n o v u m : po raz pierw szy z o sta ł zb ad a n y tek st tego fan tasty czn eg o tra k ta tu z p u n k tu w idzenia w pływ ów ..h ib ero -łacin y ” , czyli ty p o w o iroszkockich cech średniow iecznej łaciny. N ie sprzyja p o d o b n y m b a d a n io m b ra k now oczesnej edycji K o s m o g ra f i i 17: niem niej zestaw io n y przez R ich tera m a terial um ożliw ił m u pozy ty w n ą odpow iedź na p o sta w io n e p y tan ie: a u to r K o sm o g ra fii posługiw ał się językiem , n a k tó ry duży w pływ wyw arły z a ró w n o język iryjski ja k i hibero -łaciń sk i. N a tu ra ln ie , ja k słusznie k o n k lu d u je a u to r, nie jest to ró w n o zn aczn e z p ozytyw nym d o w o d em a u to rs tw a W ergiliusza z S a lz b u rg a ; nie sprze ciw ia się je d n a k tak iem u w n ioskow i, a w dalszych d y sk u sjach w yniki b a d a ń M . R ichtera b ę d ą raczej w spierały tezę H. L öw ego. K a th e rin e W a l s h (,.D ie N atu rw issen sch aften in Irla n d z u r Z eit des hl. V irgil” ) silnie p o d k re śla prak ty cy sty czn e n astaw ien ie m ieszkańców Irlan d ii, rzu tu jące z aró w n o na a d a p to w a n e ź ró d ła p o g ląd ó w (Izy d o r z Sewilli), ja k rów nież n a szerokie w y k o rzy stan ie o d k ry ć geograficznych. Szczególną rolę w procesie* k sz tałto w an ia się p o g ląd ó w p rzy ro d n iczy ch w Irlan d ii i w śró d Iro sz k o tó w n a k o n ty n en cie o d eg rała zn an a k o n tro w e rsja p a sc h aln a, k tó ra w p ro w ad z iła elem enty nau k p rzy ro d n iczy ch d o p lan ó w n au cz an ia szkół iry js k ic h 18. Jo sep h M e u r e r s („ D ie geistige S itu atio n d er N atu rw issen sch aften zu V irgilius’ Z eiten ” ) rzu tu je sp ó r n au k o w y pom iędzy W ergiliuszem a B onifacym n a szerokie tło eu ro p ejsk iej histo rii p o g ląd ó w kosm ologicznych. Z u p ełn ie w n au ce n iep rzeta rty ch d ró g p ró b u je M a rin a S m y t h („ D a s U niversum in d er K o s m o g ra p h ie 1 des A eth icu s Iste r” ), p rzed staw iając niełatw y d o u o g ó ln ien ia (a niekiedy w ręcz d o eksptikacji) zespół p o g ląd ó w a u to r a K o sm o g rafii na k o sm o s i Z iem ię. N aw iąz u jąc d o n auki o A n ty p o d a c h w yznaw anej ja k o b y przez W ergiliusza z S alzb u rg a, a u to rk a z a p a tru je się sceptycznie na tę w ykładnię, zw racając ze swojej stro n y uw agę n a m ożliw ość p ro stszeg o w yjaśnienia idei „ lu d zi p o d ziem ią” . O tó ż w m itologii irla n d zk iej żywe było p rz ek o n a n ie o istn ien iu p o d naszym św iatem in n eg o św iata, k tó reg o m ieszkańcy niekiedy byli in te rp re to w a n i ja k o p ierw otni m ieszkańcy Irla n d ii, w yparci p o d feiemię przez późniejszych jej panów .
Pięć ro z p ra w pośw ięconych z o sta ło sztuce. H ilary R i c h a r d s o n („ D ie K u n s t in Irlan d im 8. J a h rh u n d e rt” 19) p o k u siła się o w szechstronne, ch o ć z n a tu ry rzeczy sk ró to w e, p rzed staw ienie ogólne. Ó sm y wićk uchodzi za z lo ty wiek sztuki irla n d zk iej. A u to rk a p o d k reśla k o n ty n u ac ję d aw nych celtyckich m eto d i m otyw ów , w ystępujących ju ż w okresie lateńskim ,
16 P o d staw o w e są p ra ce H. L ö w e g o . O p ró cz cytow anej w przyp. 13 p o r. tegoż a u to ra : D ie ,, Vacetae insolae” und die E ntstehungszeit der Kosm ographie des A eth icu s Ister. „D eu tsch es A rch iv fü r E rfo rsch u n g d es M itte la lte rs’' t. X X X I, '1975, s. 1— 16; A ethicus Iste r und der a lttü rkisch e Runenalphabet, tam że t. X X X II, 1976, s. 1— 22; Salzburg als Z en tru m literarischen S c h a ffen s im 8. Jh ., [w:] Salzburg im · 8. Jh. „ M itt.d .G esellsch . f.S alzb u rg er L an d e sk u n d e ” t. C X V , 1976, s. 99— 143. D aw n iejszą lite ra tu rę d o A e th icu sa z Istrii zestaw iłem w swej m o n o g rafii G erw azy z Tilbury. Studium z dziejów uczoności geograficznej w średniowieczu. W ro cław 1970, s. 83, przyp. 30. N ow sza lite ra tu ra , w zasad zie sceptyczna w obec ustaleń L ö w eg o : M . D r a a k , Vergil o f Salzburg versus "A ethicus Ister", [w:] Dancwerc. Opstellen aangaben aan P r o f Dr. Th. E nklaar, G ro n in g e n 1959. s. 33— 4 2; F . B r u n h ö l z l , Z u r K osm ographie des A ethicus, [w:] F estschrift f ü r M . Spindler.... M ü n c h e n 1969. s. 75— 89; K . H i l l k o w i t z , Z u r K osm ographie des A ethicus cz. II, F ra n k fu rt am M ain 1973.
17 N iem al rów n o cześn ie w lata c h 1852— 1853, u k azały się dw ie edycje: A . d ’A v e z a c a - i H . W u t t k e g o . N ajczęściej k o rz y sta się z edycji W u t t k e g o . Die Kosm ographie des Istriers A ith ik o s im lateinischen A uszu g e des H ieronym us, Leipzig 1853. K ry ty czn a edycję przy g o to w u je O tto P r i n z w M o n a c h iu m , p o r. teg o a u to r a : Untersuchungen zu r Überlieferung und zur O rthographie der Kosm ographie des A eth icu s, „ D eu tsch e s A rch iv ” t. X X X V II. 1981. s. 474— 510.
18 N ajpełniejsze p rzed staw ien ie ośw iaty w czesnoiryjskiej ; F. M c G r a t h. Education in ancient a n d m edieval Ireland, B la c k ro th , C o. D u b lin 1979.
19 A rty k u ł R ich a rd so n , p o d o b n ie ja k i inne a rty k u ły zw łaszcza w tej części to m u . jest b o g a to ilu stro w an y .
zw raca je d n a k w ró w n y m s to p n iu uw agę na znaczenie chrze ścijań stw a w d ziejach sztuki w czesnoiryjskięj. polegające m .in. n a w p ro w ad z en iu nieznanych d o tą d dzied zin , ja k sp o rząd zan ie ręk o p isó w i sztu k a ilu m in ato rsk a . O p ró c z zn an y ch pow szechnie sk arb ó w ilu m in ato rstw a iryjskiego. H . R ich a rd so n om aw ia zw łaszcza kw estie zw iązane z k am ien n y m i krzyżam i (high-crosses), zw racając uw agę na a n alo g ie w sztuce k o ptyjskięj i Z a k a u k a z ia 20. a tak że d robniejsze z ab y tk i w ro d z aju po złacan ej p lak ietk i b rązow ej z A g h a b o e. w k tó rej n iekiedy d o p a try w a n o się p ostaci W ergiliusza. A u to rk a p o d n o si p o trze b ę a n alizo w an ia zab y tk ó w sztuki iryjskiej nie ty lk o z p u n k tu w idzenia tech n iczn eg o , lecz tak że i przede w szystkim ikono lo g iczn eg o o ra z idei filozoficznych leżących u ich p odstaw . P roblem em w pływ ów o rien taln y c h na sztukę W ysp B rytyjskich V III w ieku zajęła się specjalnie W iltru d M e r s m a n n (“ O rie n talisch e E inflüsse a u f die in su lare K u n s t im Z eitalte r des hl. V irgil” ). P u n k te m w yjaścia ro zw ażań je s t an alo g ia p rzed staw ien ia fig u raln eg o w iryjskiej K siędze z D u rro w (ok. 680) i na p łask o rzeźb ie św iątyni w A teni w G ru z ji, ale egzem plifikacja w ro z p ra w ie jest znacznie szersza. Z d an iem a u to rk i w ażn a ro la p o śred n icząca pom iędzy W sch o d em a K sięgą z D u rro w p rzy p ad ła słynnem u k laszto ro w i w L érins w p o łu d n io w ej F ra n c ji. V o lk er B i e r b r a u e r (..D as so g en an n te R u p e rtu sk reu z a u s B ischofshofen” ) p o d d a ł w szech stro n n ej an alizie słynny krzyż procesyjny (obecnie w sk a rb cu k a te d ry w S alzburgu), w iążąc go z tzw. renesansem n o rth u m - bryjskim k o ń c a VII i pierw szej po ło w y V III w ieku. N ie w ykluczone, że W ergiliusz z ab ra ł go z so b ą d o S alzb u rg a, w zględnie d o ta rł o n tam m niej więcej w tym czasie. K a th a rin a B i e r b r a u e r (..D ie B uchm alerei in S alzb u rg u n d B ayern z u r Z eit des hl. V irg il") w yróżniła w ilu m in ato rstw ie k ręg u sa lzb u rsk ieg o najstarszej d o b y dw ie w arstw y, z k tó ry ch pierw sza ch ara k te ry zu je się p rzew ag ą w pływ ów italsk ich (o b o k słabszych in su larn y c h i m erow ińskich), p o d czas gdy w m łodszej d rugiej w arstw ie d o m in u ją w pływ y fran c u sk ie . W reszcie K u rt H o l t e r („P ro b lem e d er bild en d en K u n s t zu r Z eit V irgils"), zajął się zab y tk a m i ru ch o m y m i, zw łaszcza tzw . kielichem T assilo n a z K re m sm ü n ste r o raz św iecznikiem tegoż księcia, szeroko prezen tu jąc b o g aty p ro g ra m ik o n o g raficzn y zw łaszcza pierw szego z tych zab y tk ó w .
Pięć arty k u łó w do ty czy p ro b lem aty k i a rch itek to n icz n ej, k o n k re tn ie : b u d o w n ictw a k a te d ra ln e g o w S alzb u rg u . A rty k u ł A n n H a m l i n (..D ie irische K irch e des 8. J a h rh u n d e rts in der A rc h äo lo g ie ” ), stanow i k o n ieczn e — ze w zględu n a b u d o w n iczą rolę W ergiliusza w S alzb u rg u — w p ro w ad zen ie do tej tem aty k i. A u to rk a w m iarę m ożności sta ra się o g ran iczy ć ro zw aż an ia d o m ate ria łu nie późniejszego niż w iek V III (d a ta cja z ab y tk ó w w czesnoiryjskich p rz y sp a rza w iele tru d n o ści), w y k o rzy stu je też rez u lta ty b a d a ń arch eo lo g iczn y ch i a rch ite k to n ic z n y ch 21. B ad an ia te od ro k u 1956 n a ob sza rz e o taczająceg o dzisiejszą k a te d rę p lacu o ra z w sam ej k a ted rze pozw oliły n a w y o d ręb n ien ie aż sześciu w arstw a rch ite k to n ic z n y ch . N a jsta rs z ą łączy się p o w szechnie ze z n an ą ze ź ró d eł p isa n y ch k a te d rą św. W ergiliusza k o n se k ro w a n ą w ro k u 774, lecz d o k o ń c z o n ą i zm o d y fik o w a n ą przez n astęp n eg o b isk u p a A rn a . A rty k u ł H e rm an n a V e t t e r s a (..D ie m ittelalterlich en D o m e S alzb u rg s") stan o w i sy stem aty czn y w y k ład średniow iecz nych losów kolejnych budo w li k a te d ra ln y c h ; załączo n y d o k siążki o g ó ln y p lan b a d ań arch eo lo g iczn y ch w lata ch 1956— 1967 (il. 14) zn ak o m icie u łatw ia p ercepcję w yw odów a u to ró w . P rzyczynek F ritza M o o s l e i t n e r a (..N eue E rgebnisse zu d en S alzb u rg er D o m g ra b u n g e n ” ) dotyczy pew nych kw estii szczegółow ych zw iązanych z „ k a te d rą W ergiliusza” o raz z wieżam i d o b u d o w a n y m i w pierw szej p ołow ie X II w ieku i g o tyckim i p rz y b u d ó w k am i d o tych wież. K ró c iu tk i przyczynek H a n sa R u d o lfa S e n n h a u s e r a („ D ie S alzb u rg er D o m b a u te n in R ah m en d er frü h m ittelalterlich e n B a u k u n st E u ro p a s " ) zw raca uw agę n a an alo g ie pom iędzy k a te d rą W ergiliusza a kościołem k laszto rn y m o p a ta G o z b e rta w S a n k t G a lle n , a tak że n a to, że ze
20 P or. tejże a u to rk i: The concept o f the High Cross, [w:] Irland und Europa (jak w przyp. 4). s. 127 134.
21 P or. A. H a m l i n . The stu d y o f early Irish churches, [w:] Irland und Europa, ■
PIERW SZY APOSTOŁ SŁOWIAN I JEG O EPOKA
287
w zględu być m o że n a p rz eb a d a n ie jed y n ie niew ielkiej części p o w ierzchni obecnej k ated ry , nie u d a io się d o tą d uchw ycić ż ad n y ch pozo stało ści d o m n ie m an e g o w cześniejszego kościoła z czasów b isk u p a R u p e rta . R o z p raw a E b e rh a rd a B e i n d l a („ Z u m B a u o rd n u n g ssy stem des S alzb u rg er D o m s; O rie n tieru n g , B au p latz, M ass- und P la n u n g ssc h e m a ") stanow i in teresu jącą p ró b ę określen ia, n a p rzy k ład zie k a te d ry salzburskiej, zasad i reguł, jak im i kierow ali się średniow ieczni arch itek ci i inw estorzy. Szczególną uw agę, ze w zględu n a osobow ość W ergiliusza. Beindl k ład zie n a w id o czn e w ro z m iara c h i p ro p o rc ja c h b u d o w y n a w iązan ia kosm iczne.
O s ta tn ia g ru p a p ra c z a ty tu ło w a n a jest „Sw . W ergiliusz i S a lzb u rg ". H einrich W a n d e r w i t z („ D e r L ibellus Virgilii u n d d a s V erh ältn is von H erzog u n d B ischöfen in B ayern” ) p ro p o n u je o d m ie n n ą c h ro n o lo g ię z ab y tk ó w , k tó re p rzechow ały treść n iezach o w an eg o b e zp o śred n io L ibellus V irg ilii22 — ro d z aju p ro to k o łu d o ty cz ąc eg o p ra w w łasnościow ych M axim ilianszelle w B ischofsho fen i w k laszto rze O ttin g . T ak zw ane Breves nolitiae p o c h o d z ą zd an iem W anderw itzď z czasów sam ego W ergiliusza, n a to m ia s t N o titia A rnonis p o w stały zap ew n e d o p iero w ro k u 788. A n aliza d an y ch z aw arty ch w L ibellus po zw ala d o strz ec ślady polity k i k laszto rn ej dw óch o sta tn ic h k siążąt b a w arsk ic h (O d y lo n i T assilo III), dążącej d o o g ran iczen ia p raw b isk u p a sa lzburskiego. W ergiliusz p o lity ce tej zd ecydow anie się przeciw staw iał. Jo s e f S e m m l e r om aw ia „G eistlich es L eben in S alzb u rg s F rü h z e it (5.— 10 J a h rh u n d e rt)” , p o czynając od czasów św. Sew eryna p o refo rm y a rc y b isk u p a F ry d e ry k a w k o ń c u X w ieku. R óisin O ’M a r a („D ie heilige Brigid u n d ih r K u lt im S alzb u rg er L a n d " ) przed sta w ia nieliczne ślady k u ltu najw iększej św iętej iryjskięj w A u strii, w śró d k tó ry ch czołow e m iejsce z ajm u je kościół p o d jej w ezw aniem w m iejscow ości O iling w p o b liż u S alzb u rg a. D ro g i p rzen ik an ia k u ltu r z Irlan d ii nad D unaj nie są zb y t czytelne w ź ró d ła ch . K a rl A m o n („V irgils N ach leb en — H eiligsprechung und K u lt" ) d o k u m en tu je losy pam ięci i k u ltu W ergiliusza p o je g o śm ierci. Przez długi czas nie tra k to w a n o go w k a te g o ria c h św iętości (choć w w ym iarze histo ry czn y m d o cen ian o znaczenie tej p o sta ci); tym jed y n ie m o żn a w ytłum aczyć z ab u d o w a n ie g ro b u W ergiliusza przez kaplicę arcy b isk u p a L iu p ra m a (836— 859). D o p ie ro w ro k u 1181 o d k ry to g ró b i o d tej chw ili m o żn a m ów ić o kulcie religijnym . K a n o n iz a c ja n a stąp iła w ro k u 1233. K . A m o n p rzed staw ia także losy relikw ii św iętego, d ed y k o w an y c h m u o łtarzy o raz sam ego g ro b u , n a stęp n ie patrocinia (zob. m ap k ę n a s. 402), ik o n o g rafię zw iązan ą z p o sta cią W ergiliusza. rolę w liturgii, o so b n o ry su jąc now sze fazy k u ltu . R o d zajem uzu p ełn ien ia d o tego g ru n to w n e g o a rty k u łu jest esej R a im u n d a A. L o č i č n i k a o c h a ra k te rz e raczej im presyjnym , pt. „ M it dem hl. Virgil d u rch d ie J a h rh u n d e rte d e r K u n s t” .
T o m zam y k a zw ięzłe sp ra w o z d an ie p ió ra K a rla H einza R i t s c h e l a z przebiegu i rezu ltató w sy m p o zju m w ergiliuszow ego, u p rz ed n io d ru k o w a n e na łam ach lo k aln e g o dziennika.
O m a w ian a p ra c a z b io ro w a zajm ie p oczesne m iejsce w n au ce ze w zględu na zw artość tem atyki o ra z w ysoki, a n iekiedy n o w a to rsk i poziom w iększości zam ieszczonych w niej ro z p ra w . P o stać św. W ergiliusza, k tó ry ja k m ało k to (m oże p o za wcześniejszym o dw a stulecia św. K o lu m b a n e m ) sy m bolizuje silne i ożywcze zw iązki łączące we w czesnym śre d n io w ieczu d alek ą Irlan d ię z k o n ty n e n te m eu ro p ejsk im , i k tó ry jak n ik t inny d o ta rł tak dalek o n a w schód, d o czek ała się p o raz pierw szy w nauce w szech stro n n eg o om ów ienia. T ru d n o czynić z a rz u t w ydaw com , że m iędzy poszczególnym i a rty k u łam i m u siało d o ch o d zić d o pow tórzeń. W ergiliusz, w p rzeciw ieństw ie d o w ielu innych Iro sz k o tó w n a k o n ty n en c ie, był człow iekiem d o k o n a ń , nie ty lk o p lan ó w i zam ierzeń . J a k o a p o sto ł K a ra n ta n ii (m im o , iž osobiście nie p ro w ad ził d ziałań m isyjnych), a tak ż e — w św ietle ch o ćb y a rty k u łu K ro n s te in e ra — jak o d o m n iem an y tw ó rca czy w sp ó łtw ó rca słow iańskiej term inologii kościelnej, zajm u je w ybitne m iejsce w dziejach św iata słow iańskiego, stan o w iąc jed en z zupełnie nielicznych p rzy k ład ó w b ezp o śred
22 Por. H. W o l f r a m . Libellus Virgilii. E in quellenkritisches Problem der ältesten Salzburger G üterverzeichnisse, [w :] M ö n ch tu m E piskopat und A d el zu r G ründungszeit des K losters Reichenau, red. A. B o r s t . S ig m arin g en 1974. s. 51— 79.
niego o d d ziały w an ia n a ń ele m en tu iro s z k o c k ie g o 23. O d w ag a p rz e k o n a ń z a d o k u m e n to w a n a w sp o ra ch z sam ym św. B onifacym o raz niezw ykła n a ow e czasy fo rm ac ja in te lek tu aln a W ergiliusza, ja k rów nież pew na o tac za jąc a go a u ra tajem niczości (p o g łęb io n a tezą H einza L öw ego o identyczności z A eth icu sem z Istrii), czynią p o stać tę czym ś w yjątk o w y m . O m ó w io n a księga, w ażn a o d tą d z aró w n o d la b a d a ń n a d p o g ran iczem b aw arsk o -sło w iań sk im w śre d n io w ieczu, ja k rów nież d o dziejów K o ścio ła niem ieckiego i p ow szechnego, a tak że d o dziejów Irla n d ii i Iro sz k o tó w , nie m ó w iąc ju ż o o g ólnym aspekcie in te le k tu aln y c h dziejów E u ro p y w czesnego średniow iecza, stan o w i — p o d o b n ie ja k sy m p o zju m , k tó re g o je s t trw a łą p a m ią tk ą — p ięk n y p rz y k ła d m ięd zy n aro d o w ej w sp ó łp racy m ediew istów . Jesteśm y w dzięczni w ydaw com z a o k a za łą szatę g raficzn ą, a p rzed e w szystkim — za szybkie u d o stę p n ie n ie m ate ria łó w sa lzb u rsk ieg o sym pozjum .
23 P or. J. S t r z e l c z y k , Iro szk o c i i w pływ y iro szko ck ie na ziem iach p o lsk ic h , Z H t. L, 1985. z. 3, s. 17— 31.
