Gawlas, Sławomir
"Zmiany morfemiczne w toponimii
polskiej", Andrzej Bańkowski, Wrocław
1982 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 75/4, 807
1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P IS K I
807
ze w n ętrzn e R usi (w ty m stosunków z P o lsk ą — k ilk a w zm ianek w y k az u je rażące b łędy w ychw ycone przez tłum acza) oraz n a sztukę. K siążka znacznie zy sk ała b y na w artości, gdyby a u to r zechciał pokazać czytelnikow i pro b lem y sporne, tyczące się zarów no genezy ja k i ro zw oju p a ń s tw a sta ro ru sk ie g o , k tó re także w h isto rio g ra fii rad zieckiej z n a jd u ją bardzo rozbieżne in te rp re ta c je — np. chronologię rozw oju w ielkiej w łasności ziem skiej, s tru k tu rę społeczną i p olityczną ziem ru sk ich , rolę in sty tu c ji p olitycznych i in. N iestety p o lsk i a m a to r h isto rii nie ząpozna się ze św ietnym w y k ła d e m dziejów R u si K ijo w sk iej z a w a rty m w p ra c a c h I. J. F r o - j a n o w a.
T łu m aczenie polskie zaw iera sporo d robnych u chybień i niekon sek w en cji. Nie w yjaśniono też w szystkich te rm in ó w uży w an y ch przez a u to ra . D ołączona b ib lio g ra fia p rac o R usi w języ k u polskim nie je st re p re z e n ta ty w n a i w y k az u je b ra k k ilk u now ych p u b lik a c ji. Ilu s tra c je (b arw n e n a ogół niedobre), p la n y i m ap k i sta n o w ią d obrą pom oc i uzup ełn ien ie le k tu ry .
K. S.
A ndrzej B a ń k o w s k i , Z m ia n y m o rfe m ic zn e w to p o n im ii p o l
sk iej, „P rac e O nom astyczne” 29, Z a k ła d N arodow y im. O ssolińskich —
W ydaw nictw o, W rocław 1982, s. 186.
H istorycy w cześniejszego zw łaszcza średniow iecza od d aw n a s ta ra ją się u z u p ełniać m a te ria ł źródłow y o d an e za w a rte w toponom astyce. S tąd np. z a in te re so w a nie n az w am i p atro n im icz n y m i czy służebnym i. T o ponom astyka c z erp an a z p ó ź n ie j szych n ie ra z o k ilk a se t la t zapisów p o dlegała ro zm a ity m p rzekształceniom z m ie n ia jącym fo rm ę i z a cierają cy m p ie rw o tn y sens nazw . Ich k ry ty cz n e w y k o rzy stan ie w y m ag a w ięc zabiegów źródłoznaw czych, p rzy k tó ry c h n iezbędna je s t pom oc ję z y koznaw cy. Z godnie z ty tu łe m p rzedm iotem k sią żk i są zm iany m orfem iczne, k tó re a u to r o d ró żn iając od m orfologicznych d efin iu je jako zm iany d y stry b u c ji m o rfe - mów. W odniesieniu do toponim ów w y m ia n a fo rm a n tó w (sufiksów słow otw órczych) nie n a ru sz a poczucia ich tożsam ości. Z ad an iem p rac y był m ożliw ie k o m p le tn y p rz e gląd ro d zajó w zm ian m orfem icznych dostrzeżonych w polskich topo n im ach od pierw szych ich pośw iadczeń do czasów obecnych. W yróżnione zostało dziew ięć t y pów zm ian: u n iw erb iz ac je (zastąpienie nazw złożonych z p rzy n a jm n ie j dw u w y ra zów n az w am i jednow yrazow ym i), d em in u ty w iz ac je (dodanie do nazw y su fik su tw o rzącego rzeczow nik zdrobniały), zm iany liczby g ram a ty cz n ej, p a ra d y g m a tu (dekli- nacyjnego), w y m ia n a su fiksów ek w iw a len tn y ch (rów now ażnych fu n k cją , ale n ie p o dobnych form ą), sk ró ty m orfem iczne (odrzucenie m orfém u), sy n k ra z je sufiksów (id en ty fik acja fo rm a ln a różnych p ie rw o tn ie m orfem ów ), a sy m ila cy jn e zm iany su fi- k sacji (inne zm ian y w sufiksacji). Poszczególne ty p y a u to r om ów ił w k o lejn y ch rozdziałach w y ró ż n ia jąc dalsze ich od m ian y i obficie p rzy ta cz ają c m a te ria ł topono- m astyczny cz erp an y z istn iejący c h opracow ań.
H istoryk, k tó ry zdecyduje się przed zierać przez term inologię językoznaw czą uzyska in fo rm a c je o m echanizm ach przek ształceń , ich częstotliw ości, chronologii (a jednocześnie w skazów ki co do żyw otności różnych form nazw) i za k resie te r y to ria ln y m . D uże znaczenie m ogą m ieć in fo rm ac je o przyczynach zm ian — o dróż nione zostały przyczyny czysto językow e od tych, k tó re m ia ły u w a ru n k o w a n ia po- zajęzykow e. W ażną in fo rm a c ją je s t też stw ie rd z en ie szerokiego rozpow szechnienia oboczności nazw w y stę p u jąc y ch rów nolegle w p o staci p rzy m io tn ik a dzierżaw czego (w prost o k re śla ł on osadę) i p atro n im ik u (w p ro st n a jp ie rw oznaczał m ieszkańców ). Do XV w. je d n a z tych fo rm w y p a rła k o n k u re n c y jn ą . K o rzy stan ie z k siążki u ła tw ia indeks toponim ów .
