CENTRALNE CZASOPISMO PRAW NICZE
POŚW IĘCONE PRAKTYCE I W YKŁA DNI PRAWA ORAZ SŁUŻBIE W YM IA R U SPRAW IEDLIW OŚCIW A R S Z A W A - Ł Ó D Ź - O L S Z T Y N G D A Ń S K - T O R U Ń - P O Z N A Ń - W R O C Ł A W K A T O W I C E - K R A K Ó W - L U B L I N
Nr 11 (og. zb. 37). LISTOPAD 1948 R. ROK IV
Numer zawiera 74 slrony druku. Cena 100 zł
T R E Ś Ć Z E S Z Y T E ;
str.
Rewolucja L i s t o p a d o w a ... 1 Prof. H en ryk Świątkowski, M in . Sprawiedliwości — Poznaj
m y prawo r a d z i e c k i e ...3 Prof. M . M . A garkow — Podstawowe zasady radzieckiego
praw a c y w i l n e g o ... 5 A . N. T rajn in , Członek - koresp. Akad. N auk ZSR R —
Podstawowe zasady socjalistycznego praw a k a r
nego ...i 3 E. A . Korow in, Członek - koresp. Akad. N au k ZSR R —
W kład ZSR R w prawo międzynarodowe 22 Prof. D r N . D. Kazancew — Podstawowe zasady prawa
k o łc h o z o w e g o ... 30 D r Stanisław Ehrlich, Z-ca Prof. U. Ł. — Rozwój Sądow
nictwa R a d z i e c k i e g o ...37 K . P. Gorszenin, M inister Sprawiedliwości ZSRR — Ra
dziecka P rokuratura . . . . . . 39
P rojekt Księgi Trzeciej Kodeksu Cywilnego . . . 45 D ział Instrukcyjno - Szkoleniowy:
H en ryk Szydłowski, p. o. P ro k u ra to r S. N. — U w a g i na tle w s p ó łp ra c y p ro k u ra to ra z sądem g ro d z k im i szkolenia m i l i c j i ...58 Odpowiedzi prawne Departam entu Ustawodawczego 61 Orzecznictwo Sądu Najwyższego:
W sprawach k a r n y c h ...62 Przegląd prasy: „Aspekty praw ne“ zamętu ideologicznego . 64 Ruch prawniczy za granicą:
Przegląd prasy z a g r a n ic z n e j...66 43-a Konferencja Stowarzyszenia Praw a M iędzynaro
dowego w B r u k s e l i ...67 K r o n i k a ... 67 Bibliografia ...70 Życie Sądownictwa:
K om unikaty Zarządu Głównego . . . . 71 K ronika Z w i ą z k o w a ...72
K O M I T E T R E D A K C Y J N Y
P rz e w o d n ic z ą c y :
Z o fia G aw rońska-W asilko w ska, Dyr. Departamentu Szkolenia Zatuodóuj Prawniczych i Popularyzacji Prania.C z ło n k o w ie :
D r Tadeusz C yp rian , Prokurator S. N., D r Stanisław E h rlich , Zast. Prof.U, Ł., M aurycy G rudziński, Sędzia S. N., Zygm unt K ap itau iak, Kierownik Nadzoru Sądowego, Leszek L e rn ell, Naczelnik W ydziału Prawa Karnego, D r Rom an P io tro w - ski, Profesor Unimersytetu Warszawskiego, D r Stefan R ozm aryn, Profesor U ni
wersytetu Warszawskiego, D r Jerzy S aw icki, Prok. S. N., D r S tanisław Ś liw iń ski, Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, D r Sew eryn Szer, Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, Wicedyrektor Departamentu Ustawodawczego, D r Jan W a s ilk o w s k i, Profesor Uniwersytetu Warszawskiego.
R e d a k t o r :
L. L e rn ell.D E M O K R A T Y C Z N Y P R Z E G L Ą D P R A W N I C Z Y
C E N T R A L N E C Z A S O P IS M O P R A W N IC Z E
P O Ś W I Ę C O N E P R A K T Y C E I W Y K Ł A D N I P R A W A O R A Z S Ł U Ż B I E W Y M I A R U S P R A W I E D L I W O Ś C I
W y d a j e — Ministerstwo Sprawiedliwości.
R e d a g u j e — Komitet Redakcyjny.
Nr 11 (og. zb. 37). LISTOPAD
1948- ROK IV
REWOLUCJA LISTOPADOWA
R e w o lu c ja L istopadow a zap o czątko w ała n o w ą erę w d zie jac h ludzkości. Stała się p rze ło m o w y m , z w ro tn y m m om entem w h is to rii w a lk o w olność c zło w ie ka i w olność lu d ó w , o spraw ied liw ość społeczną. S tw o rz y ła no w ą epokę w toczącej się na przestrzeni d ziejó w w a lc e o lepsze ju tro d la lu d zi p racy, o zn ie
sienie w y z y s k u c z ło w ie k a przez c zło w ie ka . Z k ażd ym dniem , k tó r y u p ły w a od histo
ry c zn y c h dni lis to p a d o w yc h 1917 ro k u , staje się coraz b a rd zie j o czyw istą, coraz w y m o w niejszą, stw ierd zo n a d w adzieścia la t tem u przez S talin a p ra w d a, że R e w o lu c ja Listopa
do w a b y ła i jest spraw ą n ie ty lk o n arod ó w i lu d zi ZSRR, że je j znaczenie w y b ie g a da
le k o poza ro zle g łe obszary Z w ią z k u R adziec
kieg o , że R e w o lu c ja Listopadow a, k tó ra w 1917 r. z w y c ię ż y ła na jednej szóstej globu ziem skiego, p ro m ie n iu je na c a ły św iat i na całą ludzkość.
Ta prawda o międzynarodowym, wszech
światowym, wszechludzkim znaczeniu Rewo
lucji Listopadowej jest szczególnie bliska na
rodowi polskiemu, który na przestrzeni trzy
dziestolecia dwukrotnie odzyskał niepodległość dzięki społecznym, politycznym, gospodar
czym i moralnym siłom Związku Radzieckie
go, d zięki tym siłom , k tó re zro d ziła i k tó re w y z w o liła W ie lk a R e w o lu c ja Socjalistyczna, dokonana przez bohaterską klasę robotnicza Rosji.
P raw d a ta zajaśniała w 1918 r. k ie d y Polska po w ie k o w e j n ie w o li m ogła odzyskać niepodległość w w y n ik u o b alen ia caratu j je go p o tęg i im p e ria lis ty czn e j przez re w o lu c y jn y p ro le ta ria t ro s yjs ki w 1917 r. Jest rzeczą jasną, iż g d yb y w szeregach z w y cięs kie j po p ie rw s zej w o jn ie św ia to w e j e n te n ty zn alazła się Rosja carska czy n a w e t Rosja lib e ra ln o -b u rżu a zy jn a , n ie m o g ło b y być m o w y o o d zyskan iu niepodległości w 1918 r.
P raw d a ta za jaś n iała z jeszcze w ię k szą siłą i m ocą w latach 1944 — 1945. Z w y c ię stw o Z w ią z k u R adzieckiego, zw y cięs tw o s o- c j a l i s t y c z n e j potęgi Z w ią z k u R ad ziec
k ieg o nad ciem n y m i siłam i faszyzm u, z w y c ię stw o g ra n ito w e j m o cy ZSRR, biorącej sw ój po czątek w R ew o lu c ji Listopadow ej zad ecy
d o w ało o w y z w o le n iu Polski i całe j u c ie m ię żo n ej E u ro p y spod jarzm a faszystow skiego.
P raw d a ta staje się coraz b ardziej ż y w ą dziś, k ie d y na szerokim , p rzeb ieg ającym całą k u łę ziem ską, fro n c ie w a lk i o pokój, o n ie p o d le głość narod ó w , Z w ią z e k R ad ziecki jest w odzem ,
Str. 2 DEMOKRATYCZNY N r 11
hegem onem , siłą przodującą w w a lc e mas lu d o w yc h całego św iata w obronie pokoju p rze c iw k o im p e ria liz m o w i. Z w y c ię s tw o R e w o lu c ji L is to p ad o w e j, zb u d ow an ie w w y n ik u tej re
w o lu c ji pierw szego n a św iecie państw a socja
listyczn eg o — to siła d ec yd u ją ca dziś o ty m , iż w s z e lk ie p ró b y podżegaczy w o je n n y c h , w s z e l
k ie a ta k i d ra p ieżn y ch sił im p e ria lis ty c zn y c h n a pokój św ia ta zostaną udarem nione. ZSRR, bastion p o k o ju i d em o kracji, p rze w o d zi dziś w s zys tk im siłom postępu, p rze w o d zi dziś m a
som lu d o w y m całego ś w iata w w a lc e o po
stęp, o d em o krację, o pokój.
M a s y lu d o w e całego św ia ta w id z ą w z w y cięs tw ie R e w o lu c ji Listopadow ej ich w łasne zw y c ię s tw o , zw y c ię s tw o ich s praw y, sp raw y niepodległości i pokoju, w id z ą w zw y c ię s tw ie R e w o lu c ji Listopadow ej zw y cięs tw o m ię d zyn a ro d o w y c h sil d e m o k ra c ji i socjalizm u.
* *
He
R e w o lu c ja Listopadow a w y w o łu ją c zasad
n ic zy p rzeło m w c a ły m u k ła d z ie stosunków społecznych, sta n o w iąc ym bazę p an o w a n ia k a p ita liz m u , w y w o ła ła także zasadniczy r e w o lu c y jn y p rze ło m w e w s zys tk ic h dziedzinach ż y c ia lu d zkieg o . R e w o lu c ja Listopadow a, stając się zw ro tn y m , p rze ło m o w y m m om entem w d zie ja c h w a lk i o postęp społeczny, z re w o lu c jo n iz o w a ła te d zie d zin y tw ó rczo ści lu d z k iej, te d ziedzin y życia, k tó re stan ow ią n ad budow ę stosunków ekonom icznych. Z re w o
lu c jo n iz o w a ła c a łk o w ic ie ta k ż e dziedzin ę p r a w a i w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i .
T rzy d zie ś c i jeden la t, k tó re u p ły n ę ły od R e w o lu c ji L isto p ad o w ej to okres b u d o w y n o w e g o p r a w a , n o w e g o w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i , n o w e j r e w o l u c y j n e j p r a w o r z ą d n o ś c i w Z w ią z k u R ad zieckim .
T a n o w a p raw orządność re w o lu c y jn a o p arta jest n ie na fo rm a ln y m ty lk o podpo
rzą d k o w a n iu się przepisom p ra w a przez o b y w a te la , ale — i dlatego jest ona p ra w o rz ą d nością re w o lu c y jn ą — u g ru n to w a n a je st n a socja lis ty czn y m poczuciu p ra w a . N a poczuciu p raw a, k tó re w ła ś c iw e jest n o w e m u czło
w ie k o w i, w y c h o w a n e m u w w a ru n k a c h socja
lis tyc zn yc h , w k ra ju , w k tó ry m zniesiony' zo
stał w y z y s k c z ło w ie k a przez czło w ie ka . T y m n o w y m poczuciem p ra w n ym p rzepo jo n a je st k u ltu ra p ra w n ic z a Z w ią z k u R adzieckiego, te o ria i p ra k ty k a praw nicza.
R o zw ó j ra d ziec kieg o p ra w a , rad zieckieg o w y m ia ru spraw ied liw o ś c i, z w ią z a n y jest z ro z w o je m sił społecznych i p o tę g i m o ra ln o -p o li- tyc zn ej ZSRR. O siąg n ięcia p ra w a rad zieckieg o , ra d ziec kieg o w y m ia ru s p raw ied liw ości, osiąg
n ię cia zd o b yte w w a lc e z w s z e lk im i p ró b am i w y p a c z e n ia zasad praw orządności re w o lu c y j
n e j, są n iezm ierzo n ą skarbnicą dośw iadczeń d la b u d o w n ic tw a now ego p raw a Polski Ludo
w e j, now eg o , socjalistycznego w y m ia ru spra
w ie d liw o ś ci.
Nr 11 PRZEGLĄD PRAWNICZY Str. 3
POZNAJMY PRAWO RADZIECKIE
Prof. HENRYK ŚW IĄTKOW SKI, Minister Sprawiedliwości
W ielka Rosyjska Październikowa Rewolucja Socjalistyczna otworzyła przed ludzkością drogą do prawdziwej demokracji, do socjalizmu, drogą do zniesienia wyzysku człowieka przez człowieka.
W ciągu trzydziestu jeden lat władzy radzieckiej ZSRR, kierow any przez Partię Lenina-Stałina, stał sią najbardziej postępowym, potężnym mo
carstwem socjalistycznym, idącym nieustannie naprzód — do komunizmu.
Rozbijając hitlerowską machinę wojenną, bo
haterska A rm ia Radziecka nie tylko obroniła w ol
ność i niepodległość swojej socjalistycznej O j
czyzny, ale również uratowała narody słowiań
skie i inne narody świata od faszystowskiego, teutońskiego barbarzyństwa.
Obecnie Zw iązek Socjalistycznych Republik Radzieckich, który stoi na czele obozu demokra
tycznego, niepodległościowego i - antyim periali- stycznego, stanowi granitową opokę pokoju, de
m okracji i postępu, o którą rozbijają i rozbiją się ostatecznie niecne zakusy wrogiego obozu podże
gaczy wojennych i nowych pretendentów do pa
nowania światowego — imperialistów anglo-ame- rykańskich.
W odpowiedzi na nieprzytomne napaści i po
dłe oszczerstwa, rzucane przez imperiałistyczno- klerykalną reakcję na Zw iązek Radziecki, miliony ludzi całego świata w trzydziestą pierwszą rocz
nicę W ielkiej Październikowej Rewolucji zamani
festowały swoją miłość i przywiązanie do kraju socjalizmu, który z takim rozumem i poświęce
niem walczy o trw a ły demokratyczny pokój, za
manifestowały swoją stanowczą wolę iść ręka w rękę z narodem radzieckim i nie dopuścić do nowej agresywnej w ojny przeciwko Związkowi Radzieckiemu i krajom demokracji ludowej.
Masy pracujące Polski, które przed 31 łaty ze szczerą radością w ita ły Październikową Socja
listyczną Rewolucję, odczuwają obecnie mocniej niż kiedykolw iek, że losy narodu polskiego n aj
ściślejszymi więzam i przyjaźni i solidarności związane są z losem wielkiego bratniego Zw iązku Radzieckiego.
Bez pomocy Zw iązku Radzieckiego Polska nie w yzw oliłaby się z niewoli imperialistów niemiec
kich i agentury im perializm u-reakcji polskiej.
Bez pomocy Zw iązku Radzieckiego Polska byłaby pozbawiona społecznej niepodległości
i wpadłaby do rąk niemniej bezczelnych, agre
sywnych i przebiegłych imperialistów, niż na
pastnicy hitlerowscy.
Bez pomocy Zw iązku Radzieckiego Polska Ludowa nie byłaby zdolna przetrwać najcięższego okresu powojennego i tak wspaniale odbudowywać i rozbudowywać swojej gospodarki narodowej w oparciu o reformę rolną i nacjonalizację k lu czowych gałęzi przemysłu.
Bez Zw iązku Radzieckiego nie zaznałyby wolności i niepodległości kraje demokracji ludo
wej, nie rozkw itałaby gospodarka Polski i innych krajów demokracji ludowej na drodze rozwojo
w ej ku socjalizmowi.
* *
*
Radzieckie prawo socjalistyczne — to nie tylko prawo nowe. Stanowi ono w społecznym rozwoju ludzkości prawo wyższego typu. Powsta
ło ono w w yniku zwycięstwa Socjalistycznej Re
w olucji Październikowej i przejścia władzy pań
stwowej do rąk robotników i chłopów.
W społeczeństwach burżuazyjnych prawo sta
nowi środek do sankcjonowania wyzysku człowie
ka przez człowieka, środek do utrwalenia prawnej i społeczno-gospodarczej nierówności ludzi.
W państwie socjalistycznym, w ZSRR, prawo sankcjonuje likwidację wyzysku człowieka przez człowieka, poręcza prawną i społeczno-gospodar
czą równość obywateli bez względu na ich naro
dowość, rasę, religię, płeć i pochodzenie.
Prawo ZSRR wyraża w swoich normach wo
lę klasy robotniczej — przedstawiciela i sojusz
nika wszystkich pracujących, tj. wolę całego na
rodu radzieckiego. Tym się różni prawo ZSRR od prawa państw kapitalistycznych, czyli od prawa społeczeństw antagonistycznych, wyrażającego wo
lę eksploatatorskiej mniejszości.
Socjalistyczne prawo radzieckie umacnia i rozw ija porządek społeczny, oparty nie na p ry
w atnej własności narzędzi i środków produkcji, ja k to ma miejsce w państwach burżuazyjnych, lecz na państwowej i społecznej własności socja
listycznej.
Konstytucja Stalinowska z 1936 r., która uwieńczyła prawniczo zwycięstwo socjalizmu w ZSRR, stanowi fundament, na którym opiera się współczesny system prawa w ZSRR.
Str. 4 DEMOKRATYCZNY
W żadnym innym systemie prawa nie jest zachowana z taką konsekwencją zasada priorytetu ustawy przed wszystkimi innym i źródłami prawa, ja k to ma miejsce w socjalistycznym prawie ra dzieckim, w którym każdy akt prawny jest ważny jedynie w przypadku jego zgodności z ustawą i gdzie każda norma prawna przyjęta przez usta
wodawcę radzieckiego winna mieć swoją podstawę prawną w Ustawie Zasadniczej — Konstytucji ZSRR, Jedność moralno-polityczna narodu ra dzieckiego, jednorodność wchodzących w skład ZSRR republik pod względem ich struktury kla
sowej, gospodarczej i politycznej, doprowadziła do tego, że pomimo mocy obowiązującej w każ
dej republice oddzielnej konstytucji, wyrażającej właściwości narodowe swej republiki, oraz pomi
mo mocy obowiązującej ustaw republikańskich oraz kodeksów republikańskich, w ZSRR nie ma odrębnych systemów prawa rosyjskiego, u kraiń
skiego, białoruskiego, gruzińskiego itd., lecz ist
nieje jeden system radzieckiego prawa socjali
stycznego, bazujący się na Praw ie Zasadniczym — Konstytucji ZSRR, na konstytucjach związko
wych i autonomicznych republik, sharmonizowa- nych ze Stalinowską Konstytucją ogólnozwiąz
kową,
Tradycyjny podział na prawo publiczne i pra
wo prywatne, obowiązujący w burżuazyjnych sy
stemach prawa, obcy jest systemowi radzieckiego prawa socjalistycznego w pierwszym rzędzie dla
tego, że podział taki jest niepodzielnie związany z panowaniem własności pryw atnej, z panowaniem wolnej konkurencji właścicieli prywatnych oraz ze zrodzonym z pryw atnej własności antagoniz
mem publicznych i prywatnych interesów oby
wateli.
Socjalistyczne prawo radzieckie, bazujące się na panowaniu własności socjalistycznej, która usunęła pryw atną kapitalistyczną własność na
rzędzi i środków produkcji i stanowi podstawę ustroju radzieckiego, zniosło sprzeczność publicz
nych i prywatnych interesów obywateli, zabezpie
czyło harmonijne powiązanie tych interesów, od
rzucając podział na prawo publiczne i prawo pry
watne. Nie oznacza to jednak w żadnym stopniu pomniejszenia w systemie socjalistycznego prawa radzieckiego praw jednostki, pochłonięcia ich przez prawa państwa. Przeciwnie, właśnie na sku
tek harmonijnego powiązania w społeczeństwie socjalistycznym i w jego prawie interesów jed
nostki i państwa, prawa jednostki otrzym ują swój pełny i wyższy w yraz rozwoju, gwarantując szeroką twórczą inicjatyw ę jednostki i je j indy
widualny rozwój w oparciu nie o m otywy wąsko
N r 11
egoistyczne, lecz o świadomość, że jedynie dobro
byt społeczeństwa stanowi niezawodną podstawę dobrobytu jednostki.
W systemie radzieckiego prawa socjalistycz
nego nie ma również podziału na prawo stano
wione i prawo zwyczajowe. Tłumaczy się to prze
de wszystkim historią radzieckiego prawa socja
listycznego. Wyrosłe w oparciu o idee przewodnie W ielkiej Socjalistycznej Rewolucji, zastępując stare prawo eksploatatorskie, jako wrogie nowe
mu twórczemu prawu, tworzącemu porządek społeczny, oparty na władzy robotników i chło
pów, radzieckie prawo socjalistyczne z natury rzeczy nie mogło uznać mocy obowiązującej w ie
kowych obyczajów, zrodzonych przez stary eks- płoatatorski ustrój, nie mogło włączyć do swoich norm socjalistycznych starych norm zwyczajo
wych. W ten sposób stare prawo zwyczajowe ra
zem ze starym prawem stanowionym zostało usu
nięte i zastąpione nowym socjalistycznym prawem stanowionym. Nie oznacza to, że w radzieckim pra
wie socjalistycznym nie ma w ogóle żadnych zwyczajów prawnych. Są one jednak tak nieliczne, że ich istnienie nie daje podstawy do wydzielenia specjalnej dziedziny prawa zwyczajowego. Przy tym zwyczaje prawne m ają moc prawną tylko 0 tyle, o ile otrzym ały sankcję ustawy. Sędziowie w ZSRR podlegają przy orzekaniu tylko ustawie 1 żaden zwyczaj niesankcjonowany ustawą nie może służyć za podstawę do wydania orzeczenia sądowego.
Z powyższego wynika, że radzieckie prawo socjalistyczne stanowi jeden w ZSRR harmonijny system prawa, opierający się na innych — mate
rialnych, politycznych, klasowych i ideologicz
nych — podstawach, niż systemy prawa burżua- zyjnego, oraz zawiera szereg charakterystycznych właściwości prawniczych i socjalno-politycznych odróżniających prawo radzieckie od systemu prawnego każdego innego państwa.
* *
*
Gdy piszę te słowa, w Zw iązku Radzieckim odbywa się kampania wyborów do sądów ludo
wych. Zgodnie z art. 109 Konstytucji Stalinow
skiej sądy ludowe w ZSRR wybierane są przez całą pełnoletnią ludność k raju w powszechnym, bezpośrednim, równym i tajnym głosowaniu na okres 3-Ietni.
Prawo zgłaszania kandydatów na sędziów i ław ników ludowych przysługuje związkom za
wodowym, organizacjom społecznym, k u ltu ra l
nym i młodzieżowym oraz w alnym zebraniom
PRZEGLĄD PRAWNICZY N r I I
pracowników zakładów pracy i zebraniom człon
ków kołchozów oraz pracowników sowchozów.
Wybieralność sądu radzieckiego, udział w je go pracach przedstawicieli narodu, najbardziej demokratyczne postępowanie sądowe, obrona przez sąd interesów państwa radzieckiego oraz prawnie zabezpieczonych interesów obywateli ZSRR, czyni z sądu radzieckiego potężny środek wychowania oraz likw id acji w świadomości oby- obywateli przeżytków kapitalizmu.
W działalności swojej sąd radziecki wycho
w uje obywateli ZSRR w duchu miłości ojczyzny i oddania dla sprawy socjalizmu, w duchu ścisłego i konsekwentnego wykonywania praw radziec
kich, poszanowania i dbałości o własność socjali
styczną, w duchu dyscypliny pracy, uczciwego stosunku do obowiązków społecznych i państwo
wych oraz poszanowania dla zasad socjalistycz
nego współżycia w społeczeństwie.
* *
*
Str. 5
Głębokie poważne studia radzieckiego prawa socjalistycznego są pożyteczne i konieczne dla każdego polskiego prawnika-dem okraty.
Nie tylko chodzi tu o zdobycie prawniczej wiedzy porównawczej tak cennej w rozwoju stu
diów prawniczych.
Chodzi o coś więcej.
Polscy prawnicy-demokraci pragną być jed
nym z czołowych oddziałów w walce polskich mas pracujących o socjalizm, w ich marszu z klasą ro
botniczą na czele od demokracji ludowej do u stro ju socjalistycznego.
Radzieckie prawo socjalistyczne — to prawo państwa socjalistycznego, to wzór, z którego czer
pać powinien naukę i natchnienie każdy postępo
w y praw nik, każdy prawnik-dem okrata.
Poznajmy więc prawo radzieckie, a będzie to pozytywny w kład w pogłębienie naszej wiedzy i świadomości socjalistycznej.
PODSTAWOWE ZASADY
RADZIECKIEGO PRAWA CYWILNEGO')
Prof. M. M. AG ARKÓW
I.
W ie lk a S ocjalistyczna R ew olucja Październi
ko w a s tw o rz y ła p o d w a lin y nowego, nieznanego w h is to rii ludzkości społeczeństwa i p ra w a so cja li
stycznego.
W yraźna lin ia podziału przebiega m iędzy spo
łeczeństwem so cja listycznym i społeczeństwem w y zyskiw aczy. W społeczeństwie so cjalistycznym nie m a antagonizm u klas, n ie m a w łasności p ry w a tn e j narzędzi i środ ków p ro d u k c ji, nie m a eksploata
c ji człow ieka przez człow ieka. Cała w ładza w pań
stw ie socjalistycznym należy do lu d u pracy, narzę
dzia i ś ro d k i p ro d u k c ji są w spólną s®cjałistyczną własnością, a praca jest obow iązkiem i sprawą ho
n o ru każdego zdolnego do n ie j obyw atela w m yśl zasady „ k to n ie p racuje, ten n ie je “ .
U s tró j so cja listyczny je s t ostatecznym ro z w ią zaniem zagadnienia społeczeństwa i jednostki.
J. W. S ta lin w polem ice z anarchistam i w r. 1906 p is a ł: „C h od zi o to, że m a rksizm i anarchizm opie
ra ją się na zupełnie różnych zasadach, m im o że oba w ystę p u ją na arenie w a lk i pod sztandarem so
cja liz m u . K a m ie n ie m w ę g ie ln y m anarchizm u jest jednostka, w yzw o le n ie k tó re j, w ed ług jego m nie m ania, jest g łó w n y m w a ru n k ie m w yzw o le n ia m a
sy, zespołu. Zdaniem anarchizm u, w yzw olen ie m a
sy dopóty je st n iem ożliw e, p ó k i n ie w y z w o li się
''■) P rz e k ła d (w streszczeniu) a r t y k u łu ogłoszone
go w N r. 11 „S o w ie ts k o je G osu darstw o i P ra w o “ za 1947 r.
jednostka, stąd jego hasło: „w szystko dla jed no st
k i . K a m ie nie m zaś w ę g ie ln y m m arksizm u je st m a
sa, k tó re j w yzw olen ie, jego zdaniem, je st g łó w n y m w a ru n k ie m w yzw o le n ia je d no stki. C zyli, zdaniem m arksizm u, w yzw olen ie je d n o stki je st do
p ó ty niem ożliw e, p ó k i n ie w y z w o li się masa, stąd hasło: „w szystko d la mas“ 1).
A n a rc h iz m jest je d n y m ze z ja w is k id e olo gii b u rż u a z y jn e j. A n a rc h iz m je s t ideologią ty c h w a rs tw drobnej b u rż u a z ji i mieszczaństwa, k tó re są niezadowolone z panow ania w ie lkie g o k a p ita łu i k tó re chcą same stanow ić o losie społeczeństwa, n ie rozum iejąc p rz y ty m jego klasow ej s tr u k tu r y i zasad ro z w o ju społecznego. W ystępując nierzad
ko z bun tow n iczą frazeologią anarchizm w is to cie fo rm u ło w a ł b urżuazyjne zasady. Dlatego też p o le m ika J. W. S talina z anarchistam i b y ła ró w n o cześnie p o lem iką z ideologią burżuazyjną.
W yzw olenie masy czyni m o ż liw y m w yzw olen ie je d n o stki. W rozm ow ie z H. W alłacem J. W. S ta lin w ta k i sposób fo rm u ło w a ł rozw iązanie p ro b le m u stosunku je d n o s tk i i społeczeństwa w socjalizm ie:
„Bezwzględnego k o n tra stu m iędzy in d y w i
duum i k o le ktyw e m , m iędzy interesa m i poszczegól
nej je d n o s tk i a interesam i g ru p y n ie ma i n ie po
w in n o być. N ie pow inno go być, poniew aż k o le k ty w iz m i socjalizm nie tw o rzą sprzeczności pom iędzy
interesa m i in d y w id u a ln y m i i interesa m i k o le k ty w u, ale je łączą. Socjalizm n ie może odrzucić in
1) J. Stalin, D zieła , t. I. s tr. 296 (w y d . ros.)
Str. 6 DEMOKRATYCZNY Nr u
teresów in d y w id u a ln y c h . N a jb a rd z ie j pełne zaspo
ko je nie p ry w a tn y c h interesów dać może ty lk o spo
łeczeństwo socjalistyczne. Co w ięcej — je d y n ie społeczeństwo socjalistyczne daje pewną g w a ra n cję o bron y interesów je d n o s tk i“ 2).
S ocjalistycznem u ro zw iąza niu zagadnienia spo
łeczeństwa i je d n o s tk i p rze ciw sta w ia się inne roz
w iązanie w u s tro ju ka p ita lis ty c z n y m . P rz y pano
w a n iu w łasności p ry w a tn e j narzędzi i środków p ro d u k c ji nie ma i n ie może b yć rzeczyw istej gw a
ra n c ji ko rzysta nia przez człow ieka z ty c h praw , k tó re m u fo rm a ln ie p rzysług u ją . Taka wolność je st w olnością pobierania w a rto ści dodatkow ej, w o l
nością e ksploatacji cudzej pracy. Taka wolność je st w olnością dla n ie w ie lu . Taka wolność jest negacją w olności jednostek, składających się na masę, na większość. J. W. S ta lin , p rzeciw staw iając socjalistyczne społeczeństwo ka pita listyczn em u , m ó w ił: „T a k ie społeczeństwo (socjalistyczne — przyp. autora) s tw o rz y liś m y je d n a k n ie dla z m n ie j
szenia in d y w id u a ln e j wolności, ale po to, b y je d nostka ludzka czuła się rzeczyw iście w olną. S tw o rz y liś m y je g w o li rzeczyw istej w olności je d no stki, w olności bez cudzysłowu. T ru d no sobie w yobrazić
„w olność osobistą“ bezrobotnego, k tó ry chodząc g ło d n y nie z n ajdu je m iejsca dla sw ojej pracy.
P ra w d ziw a wolność je st ty lk o tam , gdzie zniesiono eksploatację, gdzie n ie ma ucisku jed nych lu d z i przez in n y c h i nędzy, gdzie człow iek nie obawia się o to, że ju tro s tra ci pracę, dach nad głową, chłeb. T y lk o w ta k im społeczeństwie m ożliw a jest p ra w d ziw a, a nie papierow a, osobista i każda in na w olność“ 3).
N auka o w yz w o le n iu mas, ja k o g łó w n y m w a
ru n k u w yzw olen ia jednostki, ta k p re cyzyjn ie s fo r
m ułow ana przez J. W. S talina, znalazła dokładne odbicie w K o n s ty tu c ji ZSRR z 1936 r., w K o n s ty tu c ji zwycięsko zbudowanego społeczeństwa socja
listycznego, gdzie naukę tę w y ra ż a ją zasady u stro ju społecznego i państwowego Z w ią z k u Radziec
kiego, a także zasadnicze p ra w a i obo w ią zki oby
w a te li. K o n s ty tu c ja ZSRR 1936 r. — K o n s ty tu c ja S talinow ska je st ustaw ą zasadniczą naszego k ra ju . Z a w a rte są w n ie j podstawowe zasady radzieckiego p raw a socjalistycznego.
Isto ta społeczna państw a i p ra w a radzieckiego, jego socjalistyczny ch a ra k te r określa jedność p ra w a radzieckiego. Jedność p ra w a radzieckiego nie w y k lu c z a jego podziału na dziedziny. Zadanie w y k ry c ia podstaw ow ych zasad radzieckiego p raw a cyw ilnego sprowadza się przeto do w y k ry c ia ty c h p odstaw ow ych zasad radzieckiego p ra w a so cja li
stycznego, k tó re bezpośrednio i n a jb a rd zie j re p re zentują tę dziedzinę p ra w a radzieckiego.
Radzieckie p ra w o w ogóle re g u lu je stosunki społeczne w so cjalistycznym u s tro ju . Te stosunki społeczne są rozm aite. W zależności od tego, ja k ie stosunki społeczne re g u lu ją te lu b inne n o rm y p ra w a radzieckiego — rozróżn iam y odrębne dziedziny p ra w a (państwowe, a dm in istra cyjn e , c y w iln e itd .).
R a d z i e c k i e p r a w o c y w i l n e j e s t
” 1 J. S ta lin , Z a g a d n ie n ia le n in iz m u , w y d . 10, Str. 602 (ros.)
3; j . S ta lin , R o zm ow a z p. R o y H o w a rd e m , P a r- tiz d a t, 1936, s tr. 19 (ros.)
t ą g a ł ę z i ą p r a w a r a d z i e c k i e g o , k t ó r a r e g u l u j e s t o s u n k i m a j ą t k o w e w r a d z i e c k i m s p o ł e c z e ń s t w i e s o c j a l i s t y c z n y m . Te stosunki m a ją tko w e m ają m iejsce m iędzy so cja listycznym i o rganizacjam i (państw ow ym i, spółdzielczo-kołchoź- n ia n y m i, społecznym i), ja k rów nie ż m iędzy ty m i organizacjam i a o b yw a te la m i oraz m iędzy o byw a
te la m i. Ponadto re a liz u ją c p ań stw o w y m onopol h an dlu zagranicznego radzieckie in s ty tu c je h a n d lo w e n aw iązu ją stosunki m a ją tko w e z zagraniczny
m i przedsiębiorstw am i i ic h zrzeszeniami. Radziec
k ie p ra w o c y w iln e składa się z n o rm re g u lu ją cych i te stosunki m ajątkow e. Część ty c h n o rm dotyczy w szystkich ty c h stosunków w ogóle, część nato
m ia st poszczególnych ro d za jó w ty c h stosunków (w zajem nych stosunków o rg an izacji socjalistycz
nych, o b y w a te li itd .)4).
N ie można ca łko w icie izolow ać stosunków m a
ją tk o w y c h od in n y c h stosunków społecznych spo
łeczeństwa socjalistycznego. S tosunki m ajątkow e s ty k a ją się, a n ie k ie d y są ściśle związane ze stosun
k a m i społecznym i o charakterze n ie m a ją tko w ym . Przede w szy s tk im należy wskazać na stosunki w ła d z y i zależności regulow ane przez radzieckie p ra w o państw ow e i a dm in istracyjne , a także przez n ie k tó re inne dziedziny p ra w a radzieckiego (na p rz y k ła d p ra w o karno-procesowe, c y w iln o -p ro c e - sowe). Ś cisły związek, ja k i is tn ie je m ię dzy reg ulo w aniem stosunków m a ją tk o w y c h a stosunków w ła d z y i zależności, jest bardzo charakte rystyczny d la radzieckiego p ra w a ja k o p ra w a społeczeństwa socjalistycznego, w k tó ry m n ie ma p rze ciw sta w ie n ia państwa, t j. o rganizacji p o lityczn e j, — społe
czeństwu. S tosunki m a ją tko w e b y w a ją rów nież ściśle związane ze stosunkam i osobistym i m iędzy członkam i rod zin y. W ystępuje to np. w zagadnieniu stosunków m a ją tk o w y c h m iędzy m ałżonkam i, u trz y m a n ia dzieci przez rodziców i w n ie k tó ry c h inn ych. Poza ty m stosunki m a ją tko w e wiążą się czasami ze stosunkam i na tle ta k zw anych dóbr osobistych. To ma m iejsce szczególnie w stosun
kach n orm u jących p ra w o a utorskie i wynalazcze.
Zw iązek, k tó ry is tn ie je m iędzy stosunkam i m a ją tk o w y m i i in n y m i stosunkam i społeczeństwa socjalistycznego p ro w a d zi do u tw orzen ia obok in
4) O p o ję c iu ra d z ie c k ie g o p ra w a c y w iln e g o po r.
P ra w o c y w iln e , p o d rę c z n ik d la in s ty tu tó w p r a w n i
czych, t. I, 1944; P ra w o c y w iln e , p o d rę c z n ik d la in - s tu tu tó w p ra w n ic z y c h , t. I, 1938 r.; W y szyń ski, X V I I I zja z d W K P (b ).a zad an ia n a u k i p ra w a socjalistycznego,
„S o w . Gosud. i P ra w o “ , 1939, N r 3; A rż a n o w , O zasa
dach b u d o w y system u ra d z ie c k ie g o p ra w a s o c ja lis ty cznego, „S ow . Gosud. i P ra w o “ , 1939, N r 3; B ra tu ś , O p rz e d m io c ie ra d z ie c k ie g o p ra w a c y w iln e g o , „S o w . Gosud. i P ra w o “ , 1940, N r. 1; G ie n k in , P rz e d m io t r a d zieckie go p ra w a c y w iln e g o , „S o w . G osud. i P ra w o “ , 1939, N r 4; A g a rk o w , P rz e d m io t i system ra d z ie c k ie go p ra w a c y w iln e g o , „S o w . Gosud. i P ra w o “ , 1940, N r. 8— 9; A m fite a tr ó w , W s p ra w ie p o ję c ia ra d z ie c k ie go p ra w a c y w iln e g o , „S ow . Gosud1. i P ra w o “ , 1940, N r. 11; Godes, P rz e d m io t i system ra d z ie c k ie g o p ra w a socjalistyczn eg o, „S o w ie ts k a ja J u s tic ija “ , 1939, N r 1;
M ik o le n k o , S ystem i po d s ta w o w e zasady K C Z S R R ,
„S o w . J u s tic ija “ , 1939, N r. 7; C zerepachin, P rz y c z y n e k do zag a d n ie n ia p ra w a p u b lic z n e g o i p ry w a tn e g o , 1926;
K e c z e k ia n , P rz y c z y n e k do ro z ró ż n ie n ia p ra w a p r y w a tn e g o i p u b lic z n e g o , 1927 (w s z y s tk ie pra ce po ros.)
N r 11 PRZEGLĄD PRAWNICZY śtr. 7
s t y t u c j i p r a w n y c h , n o r m u ją c y c h g r u p y s to s u n k ó w je d n o r a z o w y c h , t a k ic h in s t y t u c ji p r a w n y c h , k t ó r e n o r m u ją s to s u n k i r ó ż n o r o d z a jo w e (n a p r z y k ła d s to s u n k i „ m a ją tk o w e w ła d z y i z a le ż n o ś c i, m a ją t k o - w e i o s o b is te ). I n s t y t u c je p r a w n e n o r m u ją c e s to s u n k i ró ż n o r o d z a jo w e m o ż n a w s k r ó c ie n a z w a ć i n s t y t u c ja m i m ie s z a n y m i. T a k w ię c n p . in s t y t u c ja u m o w y k u p n a - s p rz e d a ż y , t j . z e s p ó ł n o r m p r a w n y c h , r e g u lu ją c y c h s to s u n k i m ię d z y s p rz e d a w c ą i k u p u ją c y m , r e g u lu je t y l k o m a ją t k o w e s to s u n k i.
O d m ie n n ie in s t y t u c ja o b o w ią z k o w y c h d o s ta w p r o d u k t ó w r o ln y c h r e g u lu je z a r ó w n o s to s u n k i m a ją tk o w e , ja k i s to s u n k i w ła d z y i z a le ż n o ś c i.
In s ty tu c je mieszane lu b ich g ru p y mogą, w za
leżności od specyficznych cech regulow anych przez n ie stosunków,' w y d z ie lić się w oddzielne gałęzie praw a. Za p rz y k ła d tego może posłużyć p ra w o p ra cy. W in n y c h w ypadkach tw o rzą one dziedziny graniczne poszczególnych gałęzi praw a. Zaliczenie ic h do te j czy in n e j gałęzi p ra w a b yw a często um ow ne i dlatego nierzadko w y w o łu je spory, zresztą n ie z b y t owocne. Isto tn a je st p ra w id ło w a analiza naukow a, prowadząca do oznaczenia ty c h stosunków społecznych, k tó re re g u lu ją , i ch arak
te ru ty c h zw iązków , k tó re ją łączą,.
W ten sposób określam y p ra w o c y w iln e (ja k rów nie ż in n e gałęzie praw a) w ed ług ty c h społecz
n y c h stosunków, k tó re ono n orm u je, t j. w edług p r z e d m i o t u r e g u l o w a n i a . Teza ta je s t bardzo isto tn a d la ośw ietlenia zagadnienia g łó w n y c h zasad radzieckiego p ra w a cyw ilnego, k tó re są równocześnie g łó w n y m i zasadami prawnego reg ulo w a nia stosunków m a ją tk o w y c h w Z w ią z k u Radzieckim .
Is tn ie je in n y sposób określenia p ra w a c y w il
n e g o — nie w ed łu g przedm iotu, lecz, ja k pow iadają, w ed ług m etody regulow ania. Z tego p u n k tu w idze
n ia charakterystyczne d la p ra w a cyw ilnego są nie te stosunki społeczne, k tó re ono reguluje, ale m eto
d y regulow ania. G d ybyśm y zastosowali tę metodę, to g łó w nych zasad radzieckiego p raw a cyw ilnego należałoby szukać w szczególnym sposobie regulo
w an ia stosunków społecznych. To też zagadnienie to d la naszego te m a tu m a pierwszorzędne znacze
nie.
O kreślenie p ra w a cyw iln eg o w ed ług m etody reg ulo w a nia jest bardzo rozpowszechnione w b u r- żuazyjnej nauce p ra w a cyw ilnego. M a ono roz
m aite w a ria n ty . W szystkie sprowadzają się do roz
graniczenia p ra w a publicznego i p ra w a p ry w a tn e go, i do stosunku p ra w a cyw ilnego do p ra w a p ry watnego. N ie m a p otrzeb y zatrzym yw ać się p rz y w szystkich w arian ta ch. W eźm iem y jeden z n ich do
statecznie c h a ra kte rystyczn y i dostatecznie konsek
w e n tn y , aby na n im w y ja ś n ić specyfikę te j n a u k i. M a m y na względzie rozpatrzenie tego za
gadnienia w pracach szwajcarskiego profesora W . B ru c k h a rd ta 5). Prace W. B ru c k h a rd ta są dla naszej k r y t y k i ty m b ardzie j interesujące, że tr a k tu ją one rów nie ż o zagadnieniu p ra w a socjalistycz
nego.
5) W . liu rc k h a rd t, D ie O rg a n is a tio n d e r Rechts
gemeinschaft, 1927; tegoż autora, M e th o d e u n d System des Rechts, 1936,
W k o n s tru k c ji sw oje j W. B ru c k h a rd t w ychodzi z ogólnie p rz y ję ty c h założeń podziału n o rm p ra w n ych na im p e ra ty w n e i dyspozycyjne. Im p e ra ty w n y m i zwane są te n o rm y praw ne, k tó re re g u lu ją te lu b inne stosunki niezależnie od istn ie n ia lu b n ie is t
n ienia w o li stron, skierow anej na uregulow anie ty c h stosunków. D y s p o zycyjn ym i zwane są te n o rm y praw ne, k tó re re g u lu ją te lu b inne stosunki w w y padku, je ś li s tro n y same ic h nie u re g u lo w a ły . Z p u n k tu w idzenia W. B ru c k h a rd ta spraw a przed
staw ia się następująco. Państwo może w sposób w yczerpu jący regulow ać zachowanie się o b y w a te li i wówczas is tn ie ją ty lk o n o rm y im p era tyw ne , k tó re w łaśnie re g u lu ją je d yn ą gospodarkę — pań
stw ową. A le państw o może postąpić inaczej. Może ono pozostawić jednostkom , w ed ług ich własnego uznania regulow anie w zajem nych stosunków za pomocą w ie lo s tro n n y c h i je d no stron nych czyn
ności. P rz y b ra k u czynności d zia łają albo n o rm y dyspozycyjne, albo w ogóle n ie m a stosunków p ra w n ych i n ie m a pow odu do zastosowania ty c h czy in n ych n orm p raw nych. W tedy, g dy państw o ucieka się do tego drugiego sposobu reg ulow ania zachowania się ludzi, istn ie je system a u t o n o m i i p r y w a t n e j . O bok reg ulow ania postępowania lu d z i p rz y pom ocy n orm p ra w n ych ustanow ionych przez państw o ma rów nie ż m iejsce regulow anie p rz y pom ocy u m ó w pra w n ych . Obok gospodarki państw ow ej (je ś li taka w ogóle istn ie je) istn ie je rów nie ż w iele gospodarstw p ra w n ych . W ty m w y padku nieodzowne są n i e t y l k o n o r m y i m p e r a t y w n e a l e i d y s p o z y c y j n e , a w ko nsekw encji także p ra w o p ryw a tn e . P ra w o p ry w a tn e składa się z n o rm im p e ra ty w n y c h , okreś
lają cych p ry w a tn ą autonom ię i n orm dyspozycyj
n ych u zupełniających bra kują ce n o rm y lu b is tn ie jącą w o lę stron. W łaśnie na auto no m ii p ry w a tn e j polega istota p raw a pryw atnego. W . B ru c k h a rd t do
daje, że w u s tro ju so cjalistycznym państw o nie potrzebuje ograniczać w olności osób p ry w a tn y c h , bo z b ra k u a u to no m ii p ry w a tn e j w ta k im państw ie n ie może być w olności osób p ryw a tn ych .
Tendencja społeczna rozum ow ania W. B ru c k h a rd ta je s t jasna. Jego celem — apologia systemu burżuazyjnego i oszczercze w y p a d y przeciw ko socjalizm ow i. A u to no m ia i wolność, jego zdaniem, to l i ty lk o autonom ia p ry w a tn a i p ry w a tn a w o l
ność, t j. swoboda w łaściciela w reg ulo w a niu samo
dzielnie lu b w porozum ieniu z in n y m i sw oich sto
sunków m ajątkow ych . A u tonom ia i wolność is tn ie ją ty lk o d la k a p ita lis ty zużytkow ującego własność dodatkow ą i eksploatującego cudzą pracę. Jeżeli zaś eksploatacja człow ieka przez człow ieka je st z lik w i
dowana, to n ie może być m ow y o żadnej w olności.
M etodologia W. B ru c k h a rd ta je st ty p o w a d la b u rżu a zyjn e j n a u k i praw a. R ozpatruje on fo rm y p ra w n e zupełnie w oderw aniu od ty c h stosunków społecznych, k tó re p ra w o re g u lu je . A u to n o m ia p ry w a tn a , jego zdaniem, jest je d yn ą m ożliw ą fo r m ą reg ulo w a nia postępowania lu d z i. N ie zastana
w ia się nad zagadnieniem społecznej treści te j fo r m y. Państwo, jego zdaniem, może w y b ra ć jeden z dwóch sposobów reg ulo w a nia : nie uznać p ry w a t
n ej auto no m ii lu b ją uznawać. N ie zastanawia się nad zagadnieniem klasow ej is to ty państwa. N ie
Str. 8 DEMOKRATYCZNY Nr 31
p o jm u je on, że państw o burżua zyjne siłą rzeczy, zgodnie ze swą n a tu rą , zawsze w ybie rze w łaśnie te n d ru g i sposób.
Tymczasem, p ry w a tn a autonom ia, p ra w o p r y w atne jest n iczym in n y m ja k p ra w n y m i fo rm a m i re g u lo w a n ia stosunków m a ją tk o w y c h w społeczeń
stw ie ka p ita lis ty c z n y m . A u to n o m ia p ry w a tn a jest l i ty lk o fo rm ą p ra w n ą zasadniczej cechy k a p ita liz m u, -swobodnej k o n k u re n c ji; ta zaś je s t n ie u n ik niona p rz y p ry w a tn e j własności. O ty m też m ó w ił L e n in : „w o ln a ko n k u re n c ja je st zasadniczą cechą k a p ita liz m u i w ogóle p ro d u k c ji to w a ro w e j“ . W okresie im p e ria liz m u ro d z i się z w oln e j k o n k u re n c ji je j przeciw ieństw o, ja k im są monopole k a pitalistyczne . „ I równocześnie monopole, w y ra s ta jąc z w oln e j k o n k u re n c ji, n ie u suw ają je j, a is tn ie ją ponad n ią i rów norzędnie z nią, rodząc ty m sa
m y m szereg szczególnie ostrych, g w a łto w n y c h prze
c iw ie ństw , ta rć i k o n flik tó w “ 6).
W okresie im p e ria liz m u zw iększyła się in te r w encja państw a w sprawach życia gospodarczego.
W> okresie d ru g ie j w o jn y św iato w ej k ra je k a p ita li
styczne b y ły zmuszone obrać drogę szczególnie wzm ożonej in te rw e n c ji państw a w stosunki go
spodarcze. Po. w o jn ie ro la państw a osłabła, n ie m n ie j je d n a k pozostała większa a niżeli przed w o j
ną 7). A le w p ra w ie b u rż u a z y jn y m n ig d y n ie doszło i n ie m ogło dojść do zaprzeczenia a u to no m ii p r y w a tn e j. T akie zaprzeczenie b ow iem b y ło b y d la p ra w a burżuazyjnego zaprzeczeniem samemu sobie.
W ten sposób stosunki m ajątkow e w społeczeń
stw ie k a p ita lis ty c z n y m pow odują, że w b u r ż u a z y j n y m p r a w i e c y w i l n y m n o r m y i m p e r a t y w n e s ą s k i e r o w a n e n a u m o c n i e n i e p r y w a t n e j a u t o n o m i i i n a o k r e ś l e n i e w a r u n k ó w i g r a n i e j e j i s t n i e n i a , n o r m y d y s p o z y c y j n e z a ś n a w s p ó ł d z i a ł a n i e z a u t o n o m i ą p r y w a t n ą i j e j u z u p e ł n i e n i e n a w y p a d e k , g d y b y „ o s o b y p r y w a t n e “ n i e w y r a z i ł y s w o j e j w o l i i n i e u r e g u l o w a ł y s a m e w z a j e m n y c h s t o s u n k ó w . „P ry w a tn a autonom ia“ oznacza pa
now anie p ry w a tn y c h w łaścicieli, panow anie po
szczególnych osób nad masami, swobodę eksploata
c ji i u ja rzm ie n ia przez te osoby całej m asy p ra cu jących.
R adzieckie p ra w o c y w iln e zna n o rm y im p era ty w n e i dyspozycyjne, lecz n ie są one b y n a jm n ie j skierow ane na um ocnienie i w spółdziałanie z p r y w a tn ą autonom ią.
W znanym sw oim liście do K u rskie g o W. I. L e n in pisał: „N ie u zna je m y n ic „p ry w a tn e g o “ , dla nas w szystko w dziedzinie gospodarki je st p u - b l i c z n o - p r a w n e , a n ie pryw atne... Stąd n ależy rozszerzyć zastosowanie in te rw e n c ji pań
s tw o w e j w stosunki „p ry w a tn o -p ra w n e “ , rozszerzyć p ra w o państw a do u chylen ia u m ó w p ry w a tn y c h , stosować do „sto su n kó w p ra w a c y w iln e g o “ nie cor-
y ¡Lenin, D zieła, t. X IX , s tr. 142 (ros.)
7) P or. E. W arga , Z m ia n y w eko no m ice k a p it a li
z m u w w y n ik u d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j, 1946, str. 32 (ros.)
pus iu ris rom ani, ale nasze r e w o l u c y j n e p o c z u c i e p r a w n e“ 8 *).
L e n in p isa ł to w okresie nepu. P rze ciw sta w ia ł on re w o lu c y jn e poczucie p ra w n e p ra w u rz ym skie mu, którego przepisy w eszły do b urżua zyjnych ko deksów. P rz e c iw s ta w ił on cele państw a radzieckie
go te j p ry w a tn e j przedsiębiorczej działalności, k tó ra b y ła naówczas dopuszczona w p ew nych ściśle ograniczonych ^ramach. L e n in d ob itn ie w ykazał, że
„p ry w a tn e u m ow y, stosunki „p ry w a tn o -p ra w n e “ , n ie są zasadą p ra w a radzieckiego i m ożliw e są t y l ko o ty le , o ile b y ło to potrzebne na p ew nym eta
pie b u d o w n ictw a społeczeństwa socjalistycznego.
Te tezy W. I. L en in a zn alazły w y ra z w Kodeksie C y w iln y m RSFRR., w y d a n y m w 1922 r „ t j. ćw ierć w ie k u temu.
O dtąd radzieckie p ra w o c y w iln e przeszło w szystkie etapy, k tó re przechodziło radzieckie spo
łeczeństwo i państw o. Ostateczna lik w id a c ja resz
te k k a p ita liz m u -w naszym k r a ju i budow a społe
czeństwa socjalistycznego zostały w yrażone i u trw a lone w K o n s ty tu c ji S ta lin o w s k ie j. Z akłada ona głów ne zasady p ra w a radzieckiego, w szczegól
ności głów ne zasady radzieckiego p ra w a c y w iln e go, t j. p raw a 'regulującego stosunki m ajątkow e w społeczeństwie socjalistycznym . Bezpośrednio i n a jb liż e j dotyczą p ra w a cyw iln eg o następujące przepisy K o n s ty tu c ji ZSRR:
1. „Podstaw ę ekonom iczną ZSRR stanow ią:
so cja listyczny system gospodarczy oraz so cja li
styczna własność narzędzi i środ ków p ro d u k c ji.
U tr w a liły się one w w y n ik u lik w id a c ji k a p ita li
stycznego system u gospodarczego, zniesienia p ry w a tn e j własności narzędzi i środ ków p ro d u k c ji oraz u nicestw ienia w yzysku człow ieka przez czło
w ie k a “ . (art. 4);
2. „P ra w o osobistej własności o b y w a te li do pochodzących z ic h p ra cy dochodów i oszczędności, do dom u mieszkalnego i pomocniczego gospodarst
w a domowego, do p rze dm iotó w gospodarstwa i u ż y tk u domowego, do p rze dm iotó w ic h osobiste
go spożycia i w ygody, ja k ró w n ie ż p ra w o dziedzi
czenia osobistej własności o b y w a te li — z n ajdu ją się pod ochroną u sta w p ań stw ow ych “ (art. 10).
3. „P la n p a ń stw o w y gospodarstwa narodowego nadaje treść i k ie ru n e k życiu gospodarczemu ZSRR celem pom nożenia bogactw a społecznego, nieustan
nego podnoszenia m aterialnego i k u ltu ra ln e g o po
ziom u lu d u pracującego, um ocnienia niezależności ZSRR i spotęgowania jego m ocy o b ro n n e j“ (art. 11).
Bezpośrednio i n a jb liż e j dotyczą p ra w a cy
w iln eg o te a rty k u ły K o n s ty tu c ji ZSRR, k tó re w y jaśniają, ro z w ija ją i k o n k re ty z u ją te zy w yże j w y m ie nio nych a rty k u łó w (patrz np. a rt. a rt. 5, 6, 7).
W odróżnieniu od n o rm burżuazyjnego p ra w a cyw ilnego, u trw a la ją c y c h własność p ry w a tn ą i opartą na n ie j p ry w a tn ą autonom ię, n o r m y r a d z i e c k i e g o p r a w a c y w i l n e g o u t r w a l a j ą s o c j a l i s t y c z n y s y s t e m g o s p o d a r c z y , s o c j a l i s t y c z n ą w ł a s n o ś ć i, w y n i k a j ą c ą z w k ł a d u p r a c y o b y w a t e l i d o w ł a s n o ś c i s o c j a l i s t y c z n e j , w ł a s n o ś ć p r y -
s) L e n in , D z ie ła , t. X X IX , s tr. 419. ł
Nr 11 PRZEGLĄD PRAWNICZY Str. 9
w a t n ą , a t a k ż e g w a r a n t u j ą o s i ą g n i ę c i e p r z e z g o s p o d a r k ę r a d z i e c k ą , o k r e ś l o n ą i k i e r o w a n ą p a ń s t w o w y m p l a n e m g o s p o d a r k i n a r o d o w e j , t y c h c e l ó w , k t ó r e w s k a z a n e s ą w a r t . 11 K o n s t y t u c j i
Z S R R .
Im p e ra ty w n e n o rm y radzieckiego p raw a cy
w iln eg o są bezpośrednio skierow ane na te cele.
W określonych w ypadkach i granicach p raw o u w a ża za potrzebne dopuścić, b y s tro n y w stosunkach m a ją tk o w y c h same w y b ie ra ły d ro g i do osiągnięcia celów w skazanych w a rt. 11 K o n s ty tu c ji, i daje n o rm y dyspozycyjne na w ypadek, g d y b y one tego n ie z ro b iły . Z a g a d n i e n i e s t o s u n k u n o r m i m p e r a t y w n y c h i d e p o z y c y j n y c h w r a d z i e c k i m p r a w i e c y w i l n y m p o w i n n o b y ć p r z e d m i o t e m s k r u p u l a t n y c h b a d a ń r a d z i e c k i e j n a u k i c y w i l i s t y c z - n e j. P rz y ro z p a try w a n iu tego zagadnienia nauka pow inn a w ychodzić z założenia, że fo rm a p raw na zostaje określona przez te stosunki społeczne, k tó re stanow ią je j treść.
Z an im p rze jd ziem y do dalszych rozważań, a m ia no w icie do rozpatrzenia, ja k głów ne zasady radzieckiego p ra w a cyw iln eg o zostały w n im urze
czyw istnione, m u sim y om ów ić sprawę następującą.
Obecnie obow iązuje nadal K C RSFRR 1922 r. oraz kodeksy in n y c h re p u b lik zw iązkow ych, k tó re go we w szystkich sprawach zasadniczych odtw arzają.
K odeksy te są ju ż mocno przestarzałe. D latego nie będziem y m o g li w naszym w y k ła d z ie ograniczać się ty lk o do m a te ria łu , k tó ry one zaw ierają, ale m u sim y rów nie ż pow ołać się na inne a k ty norm a
tyw n e, dotyczące p ra w a cyw ilnego.
A r t. 14 K o n s ty tu c ji ZSRR p rze w id u je w y d a n ie Kodeksu C yw ilnego ZSRR. Zadaniem tego k o deksu, którego p ro je k t je st w opracowaniu, jest konsekwentne ro zw inię cie za w a rtych w K o n s ty tu c ji ZSRR g łó w nych zasad prawnego regulow ania stosunków m a jątkow ych .
II.
Własność socjalistyczna w ZSRR, głosi a rty k u ł 5 K o n s ty tu c ji S ta lin o w s k ie j, posiada bądź fo rm ę własności państw ow ej (m ienie całego ludu) bądź fo rm ę własności spółdzielczo-kołchozowej (w łas
ność poszczególnych kołchozów , własność zrzeszeń spółdzielczych). P ra w o socjalistycznej własności państw ow ej jest zasadniczą in s ty tu c ją radzieckiego p ra w a cyw ilnego. N ie można zrozumieć radzieckie
go p ra w a cyw ilnego, n ie zrozum iaw szy is to ty te j in s ty tu c ji9).
8) O p ra w ie p a ń s tw o w e j w łasno ści s o c ja lis ty c z n e j. P ra w o c y w iln e , p o d rę c z n ik d la in s ty tu tó w p r a w n ic z y c h , t. I, 1944; P ra w o c y w iln e , p o d rę c z n ik d la in s ty tu tó w p ra w n ic z y c h , t. I, 1938; Wenećliktow, O rgan a zarzą du p a ń s tw o w ą w łasno ścią s o c ja lis ty c z n ą „S ow . Gosud. i P ra w o “ , 1940, N r 5 — 6; Wenediktow, P ra w o p a ń s tw o w e j w ła s n o ś c i s o c ja lis ty c z n e j, w „Z a g a d n ie n ia c h ra d z ie c k ie g o p ra w a c y w iln e g o “ , 1945; Gienkin, D e k re t z 10 lu te g o 1941 r. a te o ria p ra w a c y w iln e g o ,
„S o w . J u s tic ija “ , 1941, N r N r 16 i 17; P ra w o a g rarn e!
p o d rę c z n ik d la w yższych szkół p ra w n ic z y c h , 1940’
(w s z y s tk ie dzieła po ros.)
P ra w o socjalistycznej własności państw ow ej ch a ra k te ry z u je jego pod m io t i przedm iot.
P o d m i o t e m p ra w a socjalistycznej w łas
ności p aństw ow ej je st państw o radzieckie, s o c ja li
styczne państw o ro b o tn ik ó w i chłopów, w k tó ry m cała w ładza należy do p racujących mas m iasta i w s i w osobie Rad delegatów lu d u pracującego.
D latego własność państw ow a je st m ieniem całego lu d u (art. 5 i 6 K o n s ty tu c ji ZSRR.).
P r z e d m i o t e m p raw a socjalistycznej własności państw ow ej jest ziem ia, je j w nętrze, w ody, lasy, fa b ry k i, h u ty , kopalnie w ęgla i ru d y , tra n s p o rt k o le jo w y , w o d n y i p o w ie trz n y , banki, śro d k i łączności, zorganizowane przez państw o w ie lk ie przedsiębiorstw a rolne (sowchozy, stacje maszynowo - tra k to ro w e itp .), ja k rów nie ż przed
siębiorstw a kom unalne oraz podstaw ow y zasób dom ów m ieszkalnych w m iastach i osadach prze
m ysło w ych (art. 6 K o n s ty tu c ji ZSRR.). P rzedm io
tem p ra w a socjalistycznej w łasności państw ow ej może być rów nie ż i wszelkiego rod zaju inne m ie nie. W szczególności przedm iotem p raw a so cja li
stycznej własności państw ow ej są rzeczy, przezna
czone do tego, b y stać się przedm iotem p ra w a p ry w a tn e j w łasności o b y w a te li (na p rz y k ła d to w a r y w sklepach).
Zespół ty c h prze dm iotó w stanow i jeden fu n dusz socjalistycznej w łasności państw ow ej. Jedność tego funduszu w yra ża się w ty m , że należy on do jednego pod m io tu-pa ń stw a radzieckiego.
Socjalistyczna własność państw ow a posiada w szystkie cechy, k tó re znam ionują isto tę w ła s ności.
Ja k w skazyw a ł K . M arks własność je st to p rz y właszczanie p rze dm iotó w p rz y ro d y „w e w n ą trz i za pośrednictw em określonej fo rm y społecznej“ 10).
W każdym społeczeństwie zasadnicze znaczenie ma własność narzędzi i środków p ro d u k c ji. W społe
czeństwie eksploa ta to rskim (niew olniczym , fe u d a l
nym , ka p ita lis ty c z n y m ) narzędzia i środki p ro d u k c ji są w rę k u jednostek. To przywłaszczenie u trw a la klasa panująca za pośrednictw em n orm p ra w n ych ja k o p ra w a własności p ry w a tn e j. W społeczeństwie socjalistycznym p ry w a tn a własność narzędzi i środ
k ó w p ro d u k c ji jest zniesiona. Podstawę społeczeń
stw a socjalistycznego stanow i własność socjalistycz
na narzędzi i środków p ro d u k c ji w d w o ja k ie j fo r m ie: państw ow ej i spółdzielczo-kołchoźnianej. P ra w o socjalistyczne u trw a la te fo rm y własności socjalistycznej.
Państwo radzieckie będąc w łaścicielem ma p ra w o posiadania, korzystania i rozporządzania rzeczą. Posiadaniem nazywa się faktyczne panow a
n ie w łaściciela nad rzeczą. K o rzystan iem jest zu
żytk o w a n ie rzeczy do osiągnięcia ty c h lu b in n y c h celów, w szczególności do zaspokojenia ja k ic h k o l
w ie k potrzeb, ja k rów nież do pobierania dochodów.
Rozporządzanie rzeczą polega na działalności, określającej p raw ną sytuację rzeczy. Rozporządza
n ie rzeczą może się urzeczyw istniać przez oddzia
ły w a n ie na n ią (np. przeróbka, zniszczenie) albo
1 0) K . M a rk s i F. Engels, D zieła, t. X I I , cz. 1, s tr.
177. (ros.)
