FOTOGRAFIJA -A_d.res IRed-ałccyi: IKIr&łco-wełsie-lFrzied.zziieście, STr ©S. .M 21. Tom VIII.

.M 21.

Tom VIII.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA."

W W arszawie: ro c zn ie rs . 8 k w a r ta ln ie „ 2 Z przesyłką pocztową: ro c z n ie „ 10

p ó łro c z n ie „ 5

P re n u m e ro w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W sz e c h św ia ta i w e w s z y s tk ic h k s ię g a r n ia c h w k r a ju i z a g ra n ic ą .

Komitet Redakcyjny stanowią: P . P . D r. T. C hałubiński, J . A leksandrow icz b. dziek. Uniw., K . Jurkiew icz b. dziek.

U n iw .,m ag K .D eiko, m ag.S. K ram sztyk, W ł.K w ietniew - ski, W. L ep p ert, J . N atanson i m ag. A . Śldsarski.

„ W s z e c h ś w ia t11 p rz y jm u je o g ło sz en ia, k tó r y c h tre ś ó m a ja k ik o lw ie k z w ią z e k z n a u k ą , n a n a s tę p u ją c y c h w a ru n k a c h : Z a 1 w ie rsz z w y k łeg o d r u k u w szp alcie a lb o jeg o m ie js c e p o b ie ra się za p ie rw sz y r a z k o p . 7>/a

za sześć n a s tę p n y c h ra z y kop. 6, za d a lsze k o p . 5.

-A_d.res IRed-ałccyi: IKIr&łco-wełsie-lFrzied.zziieście, 3STr ©S.

F O T O G R A F IJA

iskry elektrycznej i błyskawicy.

Ś ró d u słu g , j a k ie fo to g ra fija o d d a je n a u ­ ce, w ażn y m j e s t p rz e d e w sz y stk ie m w zgląd,

że pozw ala ona u jm o w ać-szczeg ó ły , u c h o ­ dzące b e sp o śre d n ić j o b serw acy i w z ro k u n a ­ szego. T y c z y się to m ian o w icie z ja w isk p rz e b ie g a jąc y c h ta k szybko, że po zo staw ia­

j ą p rz e lo tn e ty lk o w o k u n aszem w ra żen ie, g d y o b razy , k o le jn o po sobie n a siatk ó w ce się tw o rzące, w je d e n się z b ieg ają, j a k to m a

F ig . 4. F o to g ra fija b ły sk a w icy .

326 w s z e c h ś w i a t. Nr 21.

m iejsce p r z y ro s p a try w a n iu ru c h ó w z w ie ­ rz ę c y c h , o czem n ie je d n o k ro tn ie p o d a w a liś ­ m y w iadom ość. D o tejże k a te g o ry i z ja w is k , k tó r y c h b ad an ie p o p rz e ć i u ła tw ić m oże fo- to g ra fija , należy is k ry e le k try c z n e i b ły ­ skaw ice.

Z a d a w a n o ju ż sobie n ie ra z p y ta n ie , j a k d łu g o tr w a p rz e b ie g is k r y e le k tr y c z n e j; r o ­ z um iem y w szakże ła tw o , że n ie m o żn a tu w y m a g a ć o d p o w ie d z i sta n o w c z e j, czas te n b o w iem zależy ć m u si o d o k o licz n o śc i, ch o ciaż w k a ż d y m ra z ie je s t on b a rd z o k ró tk i.

W ia d o m o , że sia tk ó w k a n asz e g o o k a z a ­ tr z y m u je p rz e z czas p e w ie n w y w a rte na nią, w rażen ie; je ż e li w ięc k o ło o b ra c a się d o ­ s ta te c z n ie szy b k o , n ie m o żem y ju ż o d d z ie l­

n y c h je g o sz p ry c h ro z ró ż n ia ć . P r z y jm u je się w o g ó ln o ści, że lin ija św ie c ą c a lu b o św ie ­ tlo n a w y w o łu je w o k u w ra ż e n ie p o w ie rz ­ c h n i c ią g łe j, je ż e li o k o ło je d n e g o sw ego k o ń c a ta k sz y b k o się o b ra c a , że p e łn y o b ró t k o ń c z y w c ią g u 0,1 s e k u n d y . J e ż e li w ięc k o ło o s tu sz p ry c h a c h o b ra c a się z p o d o - b n ą ż szy b k o śc ią , to k a ż d a sz p ry c h a po u p ły ­ w ie ty sią c z n e j części s e k u n d y za jm ie ju ż p o ło ż e n ie s z p ry c h y są sie d n ie j i p o z n a je m y ła tw o , że k o lo w ty m ru c h u w y d a się n a m p o w ie rz c h n ią c ią g łą .

Je ż e li zaś w m iejsce sta te c z n e g o ź ró d ła ś w ia tła o św ie tla ć b ę d z ie m y k o ło p r z e lo ­ tn y m ty lk o , k r ó tk o tr w a ły m b ły s k ie m , to z a le ż n ie o d d łu g o śc i tr w a n ia te g o b ły s k u k o ło w y d a się, j a k p o p rz e d n io , k rę g ie m o ś w ie tlo n y m , łu b też d o strz e ż e m y k o ło is to ­ tn e , o ja s n y c h c zy li o ś w ie tlo n y c h s z p r y ­ c h a c h i o ciem nych m ię d z y n iem i w y c in ­ k a c h .

G d y b ły s k te n tr w a ty sią c z n ą część se ­ k u n d y , to w k o ń c u o św ie tle n ia k a ż d a s z p r y ­ c h a z d ą ż y ła z a ją ć m ie jsc e , n a k tó re m w p o ­ c z ą tk u te g o o św ie tle n ia p r z y p a d a ła s z p r y ­ c h a są sied n ia, a ko ło w y d a je się je s z c z e j a ­ sn y m k rę g ie m . G d y b ły s k tr w a je d n ę d w u - ty sią c z n ą ty lk o część s e k u n d y , p o ło w ę z a ­ te m pow yższego cza su , to w c ią g u o św ie ­ tle n ia sz p ry c h a p rz e b ie g n ie p o ło w ę p o w y ż ­ szej d ro g i, a oko d o strz e ż e k o ło u tw o rz o n e ze stu w y c in k ó w ja s n y c h , p o o d d z ie la n y c h je d n a k ie j z n iem i w ielk o ści w y c in k a m i cie- m n em i; p rz y b ły sk u krócej je s z c z e tr w a j ą ­ cy m i w y cin k i ja s n e b ę d ą m n ie jsz e , z r o z le ­

gło ści ic h z atem w n o sić b ęd zie m ożna n a ­ w z a je m o czasie trw a n ia b ły sk u , k tó r y o św ie tle n ie to sp o w o d o w ał. G d y w reszcie b ły s k tr w a n ie s ły c h a n ie k ró tk o , to w c ią g u te g o czasu s z p ry c h y n a d e r d ro b n e ty lk o p r z e b ie g a ją d ro g i, a n a sia tk ó w c e naszćj p o w o d u ją o b ra z y w c h w ili ty lk o o św ietle­

n ia i w o d p o w ia d a ją c y c h jć j p o ło żen iach , oko w ięc d o s trz e g a ko ło w n a tu ra ln e j je g o p o staci, ja k b y b y ło n ie ru c h o m e m ; m a to w łaśn ie m iejsce , g d y k o ło szy b k o w c ie ­ m n y m p o k o ju w iru ją c e o św ie tla m y n a g le is k r ą e le k try c z n ą , co d a je d o w ó d , że czas jć j p rz e b ie g u j e s t b a rd z o d ro b n y .

D la u c h w y c e n ia teg o czasu u ż y ł W h e a t- s to n e m e to d y , k tó r a z b ie g a się w zasadzie z pow yższą, p o le g a bow iem ty lk o n a z a s tą ­ p ie n iu k o ła o b ra c a ją c e m się z w ie rc ia d łem . O b r a z św iecy w z w ie rc ie d le tak iem , w y stę ­ p u ją c w in n e m co ra z m ie jsc u , w y w o łu je o czy w iście w o k u w ra ż e n ie ja s n e j sm u g i, a toż sam o d ziać się m usi i z o d b ija ją c y m się w z w ie rc ie d le o b ra z e m is k ry e le k try c z ­ n e j, p o m im o k ró tk ie g o jć j trw a n ia , by leb y z w ie rc ia d ło d o sy ć się sz y b k o o b ra c a ło . O b ra z is k r y e le k try c z n e j o k a z a ł się w sz a k ­ ż e w y d łu ż o n y m d o p ie ro , g d y zw ie rc ia d ło d o k o n y w a ło 800 o b ro tó w n a se k u n d ę , ale i w ty m n a w e t ra z ie w y d łu ż e n ie to n ie d o ­ c h o d z iło ' h 0, z czego n a p o d sta w ie p ro ste g o ra c h u n k u w y p ły w a , że trw a n ie te j is k ry n ic w y n o siło a n i '/] 152 00 0 części se k u n d y .

B a d a n ia n a stę p n e w y k a z a ły , że trw a n ie is k r y c zy li w y ła d o w a n ia e le k try c z n e g o za- leżn em j e s t od w ie lu o k o liczności, od d ł u ­ g ości je j sk o k u , od p o w ie rz c h n i b a te ry i, od o p o ru , j a k i e le k try c z n o ść w p rz e b ie g u sw ym n a p o ty k a . P r z y w y ła d o w a n iu b u te lk i le j ­ d e jsk ie j o p o w ie rz c h n i 0,22 m e tra k w a d r a ­ to w e g o , p o w o d u ją c e m is k rę o d łu g o ści 4 '/ 2 m m , o c e n ił F e d d e r s e n czas jej p rz e b ie g u n a 0,00009 se k u n d y , co p rz e c h o d z i p ra w ie sto ra z y liczb ę, j a k ą p o d a ł W h e a ts to n e , C azin zaś i L u c a s tr w a n ie is k r y z a m y k a ją w g r a ­ n ic a c h od 0,000007 do 0,00009 s e k u n d y .—

P rz y ta c z a m y tu z re s z tą liczb y te d la te g o ty lk o , że św ia d c z ą w y m o w n ie, j a k p o ż ą d a n ą j e s t pom oc fo to g rafii p r z y b a d a n iu z jaw isk ta k szy b k o p rz e b ie g a ją c y c h .

J u ż w p ra w d z ie i dawniej p ro b o w a n o fo ­ to g ra fo w a ć is k rę e le k try c z n ą , d o p ie ro j e ­ d n a k w p ro w a d z e n ie n a d e r cz u ły c h p ły t

N r 21. WSZECHŚWIAT. 327 su ch y ch p o z w o liło o sięg n ąć re z u lta ty po żą­

dan e, j a k św iad czą z a łąc zo n e ry s u n k i (fig. 1 i 2), k tó re p o d a je m y w e d łu g „ L a N a tu r ę ”;

są one w y k o n a n e w e d łu g fotografij is k ry e le k try c z n y c h , o trz y m a n y c h p rz e z p. R o u il- ló w R&nes w d e p a rta m e n c ie O rn y .

U rz ą d z e n ie d o św iad c zen ia w sk a zu je sch e­

m a ty c z n ie fig. 3. I s k r y o trz y m y w a n e b y ły zapom ocą cew y R u h m k o rffa , której p rą d w z b u d z a ją cy w sk aza n y j e s t p rz e z w t , p rą d zaś w z b u d zo n y czy li in d u k c y jn y p rz e z w2.

P ły ta fotograficzna ż e la ty n o -b ro m o w a, a, ułożoną zo sta ła w a rstw ą c z u łą k u g ó rze, n a

F ig . 1 i 2. F o to g ra fij

nieco w ięk szej, c ien k ie j ta felce eb o n itó j b, k tó ra z n ó w sp o c z y w a ła n a m a ły m k rą ż k u m e talo w y m c, o sa d zo n y m n a p o d p o rz e odo- so b n iającó j d. J e d e n z b ie g u n ó w cew y u tw ie rd z o n y b y ł do d o ln e g o k rą ż k a m e ta ­ low ego, d ru g i zaś, s ta n o w ią c y z w y k ły d r u t m ie d z ia n y , u m iesz czo n y z o sta ł p ro sto p a d le do p ły ty fo to g raficzn ej i z e tk n ię ty z jó j śro d k iem ; za p rz e rw a n ie m p r ą d u w z b u d z a ­ ją c e g o p o w sta w a ła p r z y b ie g u n ie isk ra . G d y z p o w ie rz c h n ią c z u łą p ły ty z e tk n ię ty by ł b ieg u n d o d a tn i cew y, o trz y m a n o is k rę ro z g a łę z io n ą, p rz e d s ta w io n ą n a fig. 1. G d y

za p o śred n ictw em k o m u ta to ra cew y zm ie­

n iono b ie g u n y , ta k , że d r u t z e tk n ię ty z p ły ­ tą fo tograficzną s ta ł się b ieg u n em o d jem - nym , is k ra o k a z a ła ro z g a łę z ie n ia z g o ła o d ­ m ien n e, fig. 2. O b ie te is k ry , o d ręb n eg o z u p ełn ie w ejrzen ia, tw o rz ą się sta te c z n ie p r z y k a żd y m b ieg u n ie. D la o trz y m a n ia w y ra ź n y c h ry su n k ó w is k ie r n ależy tafelce ebonitow ej n a d a ć w y m iary ta k ie , ab y isk ra n ie m o g ła p rz e b ie d z b esp o śred n io m ięd zy o b u b ie g u n am i, o k rą ż a ją c p ły tę fotograficz­

ną; w ten sposób ro sp o ściera się ona n ie ja ­ ko z u p e łn ie n a czułej p o w ie rz c h n i p ły ty .

e is k ry e le k try c z n e j.

G d y po p rz e jśc iu is k ry o d d ziela się p ły tę foto g raficzn ą od ebonitowej, ta p r z y le g a do niej lek k o , p o w sta je sła b y trz a s k i d a je się u c zu w a ć s iln a w oń ozonu.

R o zu m ie się, że dla o d fo to g ra fo w a n ia is k ry e le k try c z n e j zastosow ać b ęd zie m o ż n a i o d m ien n ie u rzą d z o n e d o św iad czen ia; w te n sposób fo to g rafije is k ie r p o z w o lą w y sn u w a ć w n io sk i o p rz e b ie g u w y ła d o w a n ia e le k tr y ­ cznego w ró ż n y c h w a ru n k a c h i p o sia d a ją s tą d n ie w ą tp liw ą d la n a u k i w ażność; dla o g ó łu w szakże w ięk sze z a ję c ie p r z e d s ta w ia ­ j ą fotografije b ły sk a w ic czyli o lb rz y m ic h

328 W SZECH ŚW IA T. N r 21.

is k ie r e le k try c z n y c h , ja k o o b ja w ó w sam ej p r z y r o d y .

J a k k o lw ie k ju ż od czasów b a d a ń F r a n - k lin a d o stateczn ie u zasadnioną, z o sta ła i d e n ­ tyczność b ły s k a w ic y z is k r ą e le k try c z n ą , to w szakże sam o p y ta n ie o ź ró d ła c h e le k tr y ­ czności a tm o sfe ry c z n ej sta n o w c z o d o tą d ros- strz y g n ię te m n ie z o sta ło , j a k o tem ś w ia d ­ czą p rz e g lą d y n a jn o w s z y c h w k w e sty i tej b a d a ń i z a p a tr y w a ń , z a m ieszc zo n e we

„ W szech św iecie” z r . 1886, s tr. 562 i 580, o ra z z r o k u 1887, str. 658. W y ła d o w a n io m e le k try c z n y m w a tm o sfe rz e to w a rz y s z ą lic z ­ n e o k o liczn o ści u b o c z n e , tr u d n e do o d tw o ­ rz e n ia w d o św ia d c z e n ia c h n a sz y c h , k tó re n a d to p o d w zg lęd em n a tę ż e n ia słab e ty lk o d a w a ć m o g ą o b ra z y o lb rz y m ic h o b jaw ó w , zach o d zący ch w p rz y ro d z ie ; z teg o w z g lę d u

d la n a le ż y te g o z ro z u m ie n ia ty c h o s ta tn ic h za w sz e do b e sp o śre d n ić j o b se rw a c y i o d w o ­ ły w a ć się m u sim y , tu w ięc z n o w u po m o c fo to g ra fii sz c z eg ó ln ie b ę d zie p o ż ą d a n ą , bo p o d o b n ie j a k z w y k łe j is k ry e le k tr y c z n e j, ta k też i p rz e b ie g b ły s k a w ic y d la d o s trz e ­ żeń w z ro k u n aszeg o z b y t j e s t n a g ły ; w e d łu g bow iem A ra g a . k tó ry czas tr w a n ia b ły s k a ­ w ic o z n a c z a ł z a p o m o cą o b r o tu k o ła , n ie d o ch o d zi o n n ig d y an i ty sią c z n e j części s e ­ k u n d y .

B ły sk a w ic ę o czy w iście o d fo to g ra fo w a ć m ożna je d y n ie w n o cy , a le z re s z tą n ie n a ­ strę c z a to sz c z e g ó ln y c h tru d n o ś c i. T r z e b a ty lk o ciem n ię o p ty c z n ą u s ta w ić ta k , ab y o b je k ty w a jej z w ró c o n ą b y ła k u tej stro n ie n ie b a , w której sro ż y się b u rz a , a n a s tę p n ie n a sta w ić j ą n a o d le g ło ść n ie sk o ń c z e n ie w iel­

ką. K a ż d a b ły sk a w ic a , k tó r a się w tej o k o ­

lic y n ieb a u k a z u je , p o zo staw ia swój ry s u ­ n e k na p ły c ie fo to g raficzn ej.

P o ra ź p ie rw sz y fo to g rafije b ły sk a w ic o g lą d a n o n a w y sta w ie e le k try c z n e j w W ie ­ d n iu 1883 ro k u , z d ję te o n e z o sta ły p rzez H a e n s e la w R e ic h e n b e rg u w czasie b u rz y w L ip c u tegoż ro k u ; od teg o czasu o tr z y ­ m ano n ie w ie lk ą ty lk o liczb ę p o d o b n y c h fo- to g ra fij, p o w o d zen ie w szakże p ró b d o ty c h ­ czaso w y ch zachęcić w in n o do licz n ie jsz y c h w ty m k ie r u n k u p ra c , s ta n o w i to bow iem n ie w ą tp liw ie w dzięczne p o le d la am ato ró w foto g rafii. W m ia rę j a k ilo ść ich się p o ­ m n o ż y u tw o r z ą o ne z b ió r d o k u m e n tó w d o ­ k ła d n y c h i rz e te ln y c h , k tó r e p o słu żą do d o ­ k ła d n ie js z e g o z b a d a n ia o b jaw ó w w y ła d o ­ w a n ia e le k try c z n o śc i atm o sfe ry c z n ej.

D la p r z y k ła d u p o d a je m y tu r y s u n e k (fig. 4) o d tw a rz a ją c y fo to g ra fiją b ły sk a w ic y , z d ję tą w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h w W a k efield (M a ssa c h u se tts) p rz e z p . A . H . B in d e n d n ia 23 C z e rw c a 1888 ro k u , m ięd zy g o d zin ą ó sm ą a d z ie w ią tą w ieczo rem . W id z im y tu , że z n a js iln ie j ro z ja śn io n e j części n ie b a w y ­ b ie g a ją tr z y g a łę z ie , p ra w d o p o d o b n ie j e d y ­ n e, k tó re w id zieć m o żn a by ło okiem nie- u z b ro jo n e m ; z ty c h siln y c h sm u g ro sc h o d z ą się ze w szech stro n ro z g a łę z ie n ia , d a ją c e się p o ró w n a ć do k a r ty p r z e d s ta w ia ją c e j s y ­ stem rz e czn y , g d z ie liczn e stru m ie n ie i d o p ły w y tw o rz ą a rte ry je g łó w n e, k tó ­ r y c h d o strz e g a m y u jście, a le n ie z n a m y p o ­ c z ą tk u .

W o g ó ln o śc i fo to g rafije te ż ad n e g o nie o k a z u ją p o d o b ie ń s tw a do z n a n y c h z y g z a ­ k ó w k ą to w a ty c h , k tó re m i ry so w n ic y i m a ­ la rz e z w y k le n a o b ra z a c h sw o ich p r z e d s ta ­ w iają b ły sk a w ic e , ja k k o lw ie k w po sta ci tój n ig d y w id zieć ich n ie m o g li; ju ż sam o u s u ­ n ięcie ta k ro sp o w szech n io n eg o b łę d u co do p o sta c i b ły s k a w ic sta n o w i n ie w ą tp liw ą za­

s łu g ę ty c h fo to g rafij.

P o d o b n e ro z g a łę z ie n ia , j a k n a z a łą c z o ­ n y m tu r y s u n k u , w y s tę p u ją z re sz tą n a w sz y stk ic h d o tą d o trz y m a n y c h fotografi- ja c h b ły sk a w ic . N a je d n e j z n ich , u c h w y ­

conej p rzez H . K a y s e ra w B e rlin ie w L ip c u 1884 ro k u , g łó w n y p ro m ie ń n ie sta n o w i li­

n ii p o je d y ń c z e j, a le s k ła d a się z czte re ch tu ż o b o k sie b ie b ie g n ą c y c h lin ij. D la w y­

tłu m a c z e n ia teg o o b ja w u n a su w a ć się m ogą ró żn e p rz y p u sz c z e n ia , n a jp ra w d o p o d o b n ie j F ig . 3. U rz ą d z e n ie d o ś w ia d c z e n ia w celu o d fo to -

g r a fo w a n ia is k r y c e w y R u h m k o rffa .

N r 21. w s z e c h ś w i a t. 329 je d n a k u w ie lo k ro tn ie n ie to p o w stać m ogło

stą d , że w y ła d o w a n ie w ty m ra z ie było w a ­ h a d ło w e , czyli złożone z w y ła d o w y w a ń p o ­ je d y n c z y c h , p rz e b ie g a jąc y c h n a p rz e m ia n

m ięd zy c h m u rą i ziem ią, o ra z ziem ią a c h m u ­ rą . P ie rw s z a is k r a n a d ro d z e swój p o z o ­ sta w ić m o g ła k a n a ł ro z g rz a n e g o p o w ie trz a , is k ra zaś n a stę p n a o b ra ć ju ż m o g ła tęż sa ­ rnę d ro g ę , k tó ra w szakże p o d w p ły w em w ia tru u le g ła p ew n em u p rz e su n ię c iu i t. d.

J u ż z re sz tą D ove p rz y p u sz c z a ł, że b ły s k a ­ w ica nie je s t p o je d y n c z ą is k rą e le k try c z n ą , a le raczej sz ereg iem k o le jn o po sobie id ą ­ cych w y ła d o w a ń , a w e d łu g F e d d e rs e n a i is k ra e le k try c z n a m a w w ie lu razach w a ­ h a d ło w y ta k i p rz e b ie g . P r z y k ła d te n p o ­ służyć m oże za dow ód, że fo to g rafije b ły ­ sk aw ic i is k ie r e le k try c z n y c h p rz y c z y n ić się rzeczyw iście będ ą m o g ły do ro sstrz y g n ię c ia w ielu k w e sty j d o tą d n ie ro z ja śn io n y c h .

T. 1L

0 WĘDRÓWKACH PTAKÓW.

(D o k o ń czen ie).

W io se n n y p r z y lo t d ro b n y c h p ta k ó w l ą ­ d o w y ch j e s t po w iększej części b ard z o n ie ­ w id o czn y . L e c ą o ne g łó w n ie nocam i w n ie ­ w ie lk ic h p a rty ja c h i o d ra z u u k a z u ją się n a sw oich sta n o w isk a c h , w p o c z ą tk u w m ałej ilości, a n a stę p n ie w c o ra z w iększej lic z b ie p rz y b y w a ją . S ą je d n a k m ię d z y niem i g a ­ tu n k i p rz e d s ta w ia ją c e r u c h d a le k o w id o cz­

n ie jszy , do ta k ic h n ależą p o w iększej części p ta k i obficie d a le j n a p ó łn o c lecące, a k tó re n a p e w ie n czas z a trz y m u ją się w n asz y c h stro n ach .

L ic z n ie n a p ó łn o c p rz e la tu ją c e m i p ta k a m i są d ro z d y , k tó ry c h s ta d a z w y k le są b a rd z o w ielk ie, złożone ze w sz y stk ic h g a tu n k ó w ta k m iejsco w y ch ja k o te ż p r z e lo tn y c h ; u k a ­ z u ją się w m ię sz a n y c h sta d a c h w sam ym p o c z ą tk u ro sto p ó w , o s ia d a ją w g a ja c h i po b rz e g a c h lasów , a szczególniej w s ą sie d z ­ tw ie łą k i z ale w ó w i p rz e z p a rę ty g o d n i że­

ru ją po c a ły c h d n ia c h n a b rz e g a c h w ód o p a ­ d a ją c y c h i w z b ie ra ją c y c h , g d zie z n a jd u ją ż y w n o ść obfitą, a szczególniej g d y w o d a

pow olnie p rz y b ie ra i w y g an ia d ro b n e o w a ­ dy z k ry jó w e k i zm usza j e do w stęp o w an ia n a ź d źb ła su ch y ch tra w . W pew nych p o ­ ra c h d n ia, a m ianow icie o k oło p o łu d n ia , w szystkie lecą do lasu, g d zie o g ro m n ą s p r a ­ w iają w rzaw ę. W ta k ic h s ta d a c h z b io ro ­ w ych p rz e w a ż a zw y k le d ro zd rd zaw o b o cz- ny , T u rd u s iliacu s, k tó ry j e s t u nas ty lk o p rz e lo tn y m , leci n a czas lęg o w y n a pó łn o c i trz y m a się w sta d a c h zw y k le o d d zie ln y ch , gęsto sk u p io n y c h , zaw sze je d n a k p rz y i n ­ n y c h g a tu n k a c h , osobne zaś s ta d k a teg o g a ­ tu n k u sp o ty k a się ty lk o pod k oniec p r z e lo ­ tu. W końcu K w ie tn ia o so b n ik i m iejsco ­ w ych g a tu n k ó w z a czy n ają się ro sp ra sz a ć po m iejscach lęg o w y ch , a o so b n ik i ty ch że s a ­ m ych g a tu n k ó w w ę d ru ją c e dalej n a pó łn o c s k u p ia ją się w o d d zieln e sta d a i stopniow o z n ik a ją . P r z e lo t p o w ro tn y d ro zd ó w j a k ­ k o lw ie k o w iele liczn iejszy od w iosennego, m niej je s t w id o czn y z ty c h pow odów , że o d b y w a się zn aczn ie d łu że j, p ta k i p rz e b y ­ w a ją w ów czas po gąszczach leśnych i z a ro ­ ślach w szelk ieg o ro d z a ju , n a w e t w d r o ­ b n y c h k rz a k a c h w śró d p ó l, p rz y łą k a c h , w p a ro w a c h lu b in n y c h p o d o b n y c h m ie j­

scach, a nie p o k a z u ją się w cale w m iejscach z u p e łn ie z d rz e w i k rz a k ó w ogo ło co n y ch . W d ru g ie j p o ło w ie W rz e ś n ia w szy stk ie g a ­ tu n k i m iejscow e g ro m a d z ą się w g ąszczach , w k ró tc e n a la tu ją do n ic h sta d a p ta k ó w p rz e lo tn y c h i d łu g o się tam w ro sp ro sz e n iu trz y m a ją , a m ian o w icie w o k o licach o b fitu ­ ją c y c h w ja ło w ie c i ja rz ę b in ę , zo sta ją tam p rzez c a ły cie p ły czas p a ź d z ie rn ik o w y i o d ­ la tu ją sto p n io w o . G a tu n k i o d la tu ją c e c a ł­

k o w ic ie n a zim ę z n ik a ją w k o ń c u P a ź d z ie r­

n ik a lu b w p o c z ą tk u L isto p a d a . W s z y s t­

k ie te o sta tn ie g a tu n k i zim u ją g łó w n ie w E u ­ ro p ie p o łu d n io w e j.

B a rd z o ta k ż e w idoczny je s t p rz e lo t p lisz ­ k i żółtój i św ie rg o tk a łąk o w eg o . P ie rw s z a z n ich zaczy n a się p o k azy w a ć w p o ło w ie K w ie tn ia m ałem i sta d k a m i, n a stę p n ie p o ja ­ w iają się c o raz w iększe sta d a , a w p o c z ą t­

k a c h M a ja n a la tu ją s ta d a ra s y p ó łn o c n e j, B u d y te s b o realis, k tó re z a b a w ia ją u nas n ie d łu g o i lecą n a p ó łn o c n a c a łą p o rę lę ­ gow ą. W połow ie L ip c a s ta d a p lisz k i żół­

tej g ro m a d z ą się n a p a stw isk a c h , a więcej je s z c z e n a św ieżo z b ro n o w a n y c h ro la c h , g dzie się j e g łó w n ie s p o ty k a p rz e z c a łą p o ­

330 W SZ EC H ŚW IA T . Nr 21.

rę p o w ro tn e g o p rz e lo tu ; w p o rz e tej p ta k i są, w odzieży zim ow ej i n ie w sz y stk ie dadzą, się ro sp o z n ać czy do r a s y m iejsc o w e j czyli też północnój n a le ż ą . D o p o ło w y W r z e ­ śn ia całk o w icie s tr o n y n a sz e o p u sz cza ją.

S w ie rg o te k łą k o w y w cześn iej się p o k a ­ zu je od in n y c h g a tu n k ó w . W e d łu g m o ic h sp o strz e ż e ń , w r o k u 1848 p ie rw s z y ra z się u k a z a ł d. 4 M a rc a , g d y w ro k u 1850 d o p ie ­ ro d. 5 K w ie tn ia i to są z a p e w n e k ra ń c o w e te rm in y p r z y lo tu tego g a tu n k u , ja k ie się w ró ż n y c h la ta c h tra fia ć m ogą. Z a c z y n a ją się one p o k a z y w a ć n a p rz ó d w m a ły c h s ta d ­ k a c h , zło ż o n y c h z p ta k ó w m iejsco w y ch , k tó ­ r e ro s p ra s z a ją się w k ró tc e po m ie jscach lę ­ g o w y ch ; w ie lk i zaś ich p r z e lo t z a c z y n a się d o p ie ro w p a rę ty g o d n i p ó źn iej i do p o ło ­ w y M a ja s p o ty k a się j e w d u ż y c h sta d a c h , dość z b ity c h , p o łą k a c h , a n ie k ie d y i n a p o ­ la c h lu b n a p a s tw is k a c h . R u c h te n j e s t b a rd z o w id o czn y , alb o w iem w śró d d n ia z r y ­ w a się sta d o , k tó r e n ie k ie d y p rz e z k ilk a d n i b a w iło n a m ie jsc u , w zn o si się dość w ysoko i p u sz c z a się w d a lsz ą d ro g ę . G a tu n e k te n w z n a cz n ej części z im u je w E u r o p ie p o łu ­ d n io w e j, a w n ie w ie lk ie j licz b ie p rz e la tu je do A f r y k i p ó łn o c n e j.

R u c h sz p a k ó w j e s t ta k ż e dość w id o czn y , p r z y la tu ją b o w iem z w io sn y n ie w ie lk ie m i sta d k a m i i p rz e z p e w ie n czas ra z e m się trz y m a ją n a łą k a c h i p a stw isk a c h , d o p ó k i się nie p o d z ie lą n a p a ry , p rz e lo tu zaś ic h d a le j n a p ó łn o c w cale się sp o strz e g a ć nie d a je . R u c h ich je s ie n n y je s t b a rd z o w id o ­ czny; ju ż od p o ło w y M a ja s ta d k a m ło d y c h w y la tu ją n a p a s tw is k a , a le n a n o c w ra c a ją s ta le do lasu , d o p ie ro z a c z ą w szy od k o ń c a C z e rw c a z b ija ją się w w ie lk ie tłu m y , z m ło ­ d y c h i s ta ry c h z ło żo n e , le c ą n a d z ie ń n a p a s tw is k a , n a łą k i sk o szo n e, a p ó źn iej w p o ­ la n a śc ie rn isk a , a n a n o c le g c ią g n ą co w ie­

czó r do z a ro śli trz c in o w y c h n a sta w y i ł a ­ chy n ad rz e c zn e . W c a ły m ty m j e d n a k r u ­ ch u nie m o żn a d o p a trz y ć p rz y b y w a n ia i p rz e lo tu sta d z d alsze j p ó łn o c y . W k o ń c u W rz e ś n ia są ju ż m niój lic z n e , n a jw ię k s z a ilość o puszcza n a sz e s tr o n y w P a ź d z ie r n ik u , w id u je się je d n a k w p e w n e la ta s ta d k a p rz e z c ały L isto p a d , a n a w e t w z im y b a r ­ d zo spóźn io n e zo sta ją ic h s ta d k a do k o ń c a G ru d n ia . S z p a k zim u je g łó w n ie w E u r o ­ p ie p o łu d n io w e j.

W ę d ró w k a w io se n n a ja s k ó łe k je s t dość obfita i w idoczna. D y m ó w k a p o p rz e d z a i n ­ n e g a tu n k i, z a c z y n a się p o k az y w ać w ró żn e w io sn y m ięd zy 10 i 20 K w ie tn ia (w ro ­ k u b ieżący m p ie rw sz ą ja s k ó łk ę w idziano w W a rsz a w ie d. 21 K w ie tn ia , a p. G o d le w ­ sk i w id z ia ł ich sta d k o p o d F ra m p o le m w L u ­ b elsk iem ju ż d. 16 K w ie tn ia , g d y p o w ie ­ tr z e b y ło c h ło d n e i śn ieg część p ó l p o k ry ­ w ał). W p o c z ą tk u n a la tu ją p o je d y ń c z e m i p a ra m i lu b po k ilk a s z tu k w m iejsca lę g o ­ we, po k ilk u d n ia c h ilo ść ic h sto p n io w o się z w ię k sz a , a w p o c z ą tk u M a ja n a la tu ją d o ­ p ie ro du że s ta d a ja s k ó łe k le c ący ch n a p ó ł­

n o c i ła tw y c h b a rd z o do o d ró ż n ie n ia od m ie jsc o w y c h po k o lo rz e sp o d u c ia ła o w iele m ocniej ru d a w y m . S ta d a te p r z e la tu ją g ó ­ r ą , o p u sz c z a ją się od czasu do czasu n a d ł ą ­ k a m i i p a stw isk a m i, ro s p ra s z a ją się na z n a ­ cznej p r z e s trz e n i i ż e ru ją p rz e z p ew ien c z a s n a d sam ą ziem ią; n a d a n y s y g n a ł w z la ­ t u j ą w g ó rę , s k u p ia ją się w dość g ęste s ta ­ d o i dalój w ę d ru ją . P r z e lo t te n tr w a d n i k ilk a . D r u g ie d w a g a tu n k i później p rz e ­ la tu ją c e n a la tu je od ra z u w w iększej lic z ­ b ie w m ie jsc a lęg o w e, a s ta d a lecące dalej w ę d ru ją po w ię k sz ej części p o n a d rz e k a m i, g d z ie k rę c ą c się n ie u s ta n n ie n a d p o w ie rz ­ c h n ią w o d y ż e ru ją i c o ra z d alej się p o s u ­ w ają.

P r z e lo t te n ja s k ó łe k p rz e z E u r o p ę śro d ­ k o w ą n ie m oże się ró w n a ć z p rz e lo te m o d ­ b y w a ją c y m się w E u ro p ie p o łu d n io w e j, p rz e b y w a ją one bow iem m o rze Ś ró d ziem n e w w ielk iej ilości i ta k są tą d ro g ą znużone, że d o leciaw szy do b rz e g u o b sia d a ją tłu m n ie sto so w n e m iejsca d la w y p o c z y n k u . O k o li­

czn o ść ta n a s trę c z a sposobność sp e k u la n to m n a ła tw y z a ro b e k . N a p o b rz e ż a c h F r a n c y i p o łu d n io w e j sp e c y ja lista teg o ro d z a ju ro s- c ią g a w p o rz e p rz e lo tu d r u t n a d b rzeg iem m o rsk im , sam zaś u k r y ty za sk a łą ze sto ­ sem e le k try c z n y m o czek u je, d o p ó k i sta d o n ie o b sięd zie te g o d r u tu ; w c h w ili stosow nej łą c z y go ze stosem i w sz y stk ie ofiary n a ra z z a b ija . S k u tk i teg o b a rb a rz y ń s k ie g o p r o ­ c e d e ru są j u ż w id o czn e, od k ilk u la t b o ­ w iem z aczęto sp o strz e g a ć w e F r a n c y i p ó ł­

n o cn ej o g ro m n y i sto p n io w y u b y te k ja s k ó ­ łe k lęg o w y ch . Z w iosny r o k u 1887 a n a ­ s tę p n ie 1888, k w e s ty ja ta d o p ie ro się w y ja ­ ś n iła , g d y część tćj z d o b y czy do staw io n o

Nr 21. W SZECHŚW IAT. 331 z p o d M a rsy lii p re p a ra to ro m p a ry sk im ,

w ta k w ielk ió j ilości, że nie z d o ła li z d ją ć w sz y stk ic h s k ó re k i w ięk sza część ty c h tra n s p o rtó w u le g ła zep su ciu . T o w a rz y stw o zoologiczne fra n c u sk ie o d n io sło się do m i- n is te ry ju m S p ra w w e w n ę trz n y c h i R o ln i­

ctw a, p ro sz ą c ich o w y d a n ie p o le cen ia p r e ­ fek to m d e p a rta m e n tó w n a d m o rsk ic h d la u k ró c e n ia tego n a d u ż y c ia . Ś ro d k i p o d o b n e z łem u n ie z a ra d z ą, z n a jd ą się bow iem z a­

wsze p o k ą tn e ź ró d ła , k tó re b ę d ą to w a r z a ­ k a z a n y d o sta rc z a ły . T rz e b a b y , ab y osoby id ące za p rą d e m m o d y c h c ia ły z ro zu m ieć do ja k ic h to szkód p o d o b n e n a d u ż y c ie d o p r o ­

w adzić m oże, a p o w tó re , a b y zro z u m ia n o , że sz tu czn y k w ia te k lu b k o lo ro w a w stążk a g u sto w n ie u ło żo n a j e s t d a le k o p ię k n ie jsz ą i trw a ls z ą o zd o b ą od s k r z y d e łk a p tasieg o , k tó re się szy b k o p o ta rg a i sta n ie się w cale n ie g u sto w n e m . C o k o lw iek ro z w a g i i c h a ­ r a k te r u , a w szystko to m oże być u k ró c o n e . B ez teg o sp ra w d z i się dość szybko p r z e ­ p o w ie d n ia k się d z a D a v id a , zasłu żo n eg o p o d ró ż n ik a po C h in a c h , w y p o w ie d z ia n a w o sta tn im liście do m n ie p isan y m , że j e ­ żeli p o d o b n e g o sp o d a rstw o dalej b ęd z ie p ro w a d z o n e we F r a n c y i, j a k d o tą d , k ra j cały zam ien i się w p o le k a rto fla n e , w śró d k tó re g o z n a jd o w a ć się b ę d ą ty lk o ch lew y, ża d n eg o zaś p ta k a , a n i je g o śp iew u ju ż się w ięcój w id zieć a n i sły szeć n ie będzie.

J e s ie n n y p rz e lo t ja s k ó łe k je s t u nas d a ­ lek o liczn iejszy i w id o czn iejszy niż w io sen ­ ny . W s z y s tk ie g a tu n k i m iejscow e g ro m a ­ d zą się p rzez p e w ie n czas w c o raz w iększe sta d a , do nich p rz y łą c z a ją się n ie k ie d y s ta ­ d a z d alszy c h o k o lic p rz y la tu ją c e i n a d a n y z n a k p u sz c z a ją się w p o d ró ż , w cześniej o k n ó w k a i g rz e b u łk a , p ó źn iej d y m ó w k a; ta o s ta tn ia w d ru g ie j p o ło w ie W rz e ś n ia s to ­ pnio w o o d la tu je , a do d. 10 P a ź d z ie rn ik a c a ły je j p rz e lo t j e s t u k o ń c z o n y . O k n ó w k i i g rz e b u łk i lecą te d y w w ie lk ie j ilości z p ó ł­

nocy; są d n ie p r z y k o ń c u S ie rp n ia , w k tó ­ ry c h o g ro m n e sta d a p rz e c ią g a ją . S ta d a w ę d ro w n e o k n ó w k i m ają zw y czaj z a tr z y ­ m y w ać się n a p a ro g o d z in n y w y p o c z y n e k w p e w n y c h u p rz y w ile jo w a n y c h m iejscach , je d n e m z ta k ic h m iejsc w b lisk o ści W a r ­ szaw y je s t p a ła c W ila n o w sk i, ta m to n a la ­ tu ją o g ro m n e sta d a p rz e lo tn y c h o k n ó w ek , z a sia d a ją n a w sz y stk ic h g z y m sa c h p a ła c u

i p aw ilo n ó w i p rz e z p a rę g o d zin w y p o czy ­ w ają. N a stę p n ie z ry w a ją się n a ra z i lecą d alej, po n ich p rz y b y w a in n a p a r ty ja i ta k sam o p o stęp u je. B y w a ją dnie, w k tó ry c h trz y lu b c z te ry p o d o b n e p a r ty je p o p a sa ją . W ę d ró w k a g rz e b u łe k o d b y w a się w z d łu ż W isły p o d w odę, w ielk ie s ta d a k rę c ą c się n isk o n ad w odą c o raz d ale j się p o su w a ją .

Z d a je się, że nasza d y m ó w k a nie z im u je w cale w A fry c e p ó łnocnej lecz leci dalej do S u d a n u , w c iąg u p o b y tu p rzez ca łą zim ę w A lg ie ry i n ie w id ziałem ta m a n i je d n 6 j dym ó w k i; ta k sam o, j a k się z d a je , n ie z a ­ trz y m u je się i w E g ip c ie , albow iem we w sz y stk ich tra n s p o rta c h p ta k ó w z b ie ra n y c h w c iąg u zim y, k tó re o trz y m y w a łe m k ilk a ra z y , nie by ło a n i je d n e j d y m ó w k i e u r o ­ p e jsk ie j, lecz w szy stk ie n ależące do ra sy m iejscow ej H . cah irica, k tó ra tam je s t m ie j­

scow ą i zo sta je p rz e z c a łą zim ę. T a k sam o nie zim u je o k n ó w k a w A lg ie ry i, g d y ty m ­ czasem g rz e b u łk a w p ew n ej części trz y m a się b rz e g ó w N ilu , w A lg ie ry i zaś n ie m a je j p rz e z c a łą zim ę, z im u je ta m ty lk o w n ie ­ w ie lk ie j liczbie ja s k ó łk a s k a ln a , H . ru p e - stris, ro z rz u c o n a w n ie w ie lk ic h k o lo n ija c h n a n ie k tó ry c h w y ży n ach A tla s u p o łu d n io ­

wego, sk ąd w y la tu je n a ż e r n a d po siew y ję c z m ie n ia p rz e z n a cz o n e n a paszę w koło są ­

sie d n ic h oaz.

J e r z y k , j a k się ju ż wyżój p o w ied ziało , je s t je d n y m z p ta k ó w trz y m a ją c y c h się n a j ­ ściślej te rm in ó w p rz y lo tu i o d lo tu .— P o j a ­ w ia ją się z w y k le od ra z u w zn aczn ej licz­

bie i z w y k le ra n o w m iejscach lęgow ych, a w ciągu k ilk u d n i w szy stk ie są ju ż na m iejscu . W ty m ro k u p rz y le c ia ły do W a r ­ szaw y d n ia 5 M a ja , o dw a d n i później niż w ro k u p rz e sz ły m i tra fiły n a stałe c ie p ła, g d y ty m cza sem w ro k u p rz e sz ły m z a ra z po ic h p rz y b y c iu n a stą p iły zim na, trw a ją c e p rzez k ilk a d n i. P r z e d o d lo te m są n a d z w y ­ czaj ru c h liw e p rz e z k ilk a d n i, la ta ją cią g le liczn em i g ro m ad a m i, są o ży w io n e, k r z y k li­

w e, n a ra z w sz y stk ie gdzieś o d la tu ją i z d a je się, że ju ż n a d o b re p u ś c iły się w p odróż, lecz p o k ilk u g o d zin ach w r a c a ją i n o c u ją je sz c z e w sw oich k ry jó w k a c h lęgow ych;

w k o ń c u w szy stk ie n a ra z z n ik a ją . P r z e l a ­ tu ją c e s ta d k a z p ó łn o c y b a rd z o rz a d k o się j u ż w k ilk u n a stę p n y c h d n ia c h w id zieć z d a rz a .

332 w s z e c h ś w i a t. Nr 21.

J a k k o lw ie k p rz y lo t w io sen n y w sz y stk ic h g a tu n k ó w ro d zin y p o k rz e w e k , S y lv id a e , je s t p o z o rn ie ta jem n iczy , zjaw iają, się od o n e po w ięk szej części ra n o p a ra m i lu b w w ięk szej liczbie okazów w m ie jscach im w ła śc iw y c h , p rz y ściślejszej je d n a k o b serw ac y i m o żn a d o strz e d z r o z m a ite te m u to w a rz y sz ą c e o k o ­ liczności, j a k n p . że p e w n a ic h ilo ść p o s u w a się p o w o ln ie w śró d d n ia , j a k to w id z ie ć m o ­ żem y o b se rw u ją c m a łą k ę p k ę zaro śli z k i l ­ k o m a w ięk szem i d rz e w a m i, g d z ie ty le się ic h n a z b ie ra n o c ą z ro z m a ity c h g a tu n k ó w , że n ig d y b y się ta m n ie m o g ły w szy stk ie o sied lić; w y la tu ją s ta m tą d k o le jn o , dążą w je d n y m k ie r u n k u i z a p a d a ją w sąsied n iej k ę p ie i ta k d a le j. N ie k tó re z g a tu n k ó w n a d w o d n y c h w ę d r u ją o so b n e m i sta d a m i n o ­ cą, z a p a d a ją n ie k ie d y n a d n ió w k ę w m iej - scach z u p e łn ie n ie sto so w n y c h d la o sie d le n ia się, c a ły d z ie ń ta m b a w ią ro z le c ia w sz y się n a całej p rz e s trz e n i, sam ce śp ie w a ją , a n a ­ stę p n e j n o c y z n ik a ją ; p o d o b n y n a lo t m ia łe m sposobność o b se rw o w a n ia p a r ę r a z y w l u ­ b a rto w s k im o g ro d z ie , g d z ie d u ż a s a d z a w k a z n a d b rz e ż n e m i z a ro śla m i d o b re m iejsce d la ich p o p a su p rz e d s ta w ia . N a jw id o c z n ie js z y zaś ru c h o b se rw o w ać m o żn a n a g a tu n k a c h ro d z a ju P h y llo p n e u s te , g d y ż p r z y la tu ją z a ­ w czasu , g d y je sz c z e d rz e w a liścio w e są z u ­ p e łn ie n a g ie , sta d k a m i n ie w ie lk ie m i, p o p a ­ s a ją w z a ro ś la c h n a d w o d a m i, gdzie p r z e ­ la tu ją c od d rz e w a d o d rz e w a p o s u w a ją się c ią g le w k ie r u n k u sw ej d ro g i. P r z e lo t p o ­ w ro tn y tr w a d a le k o d łu ż e j n iż w io sen n y i o d b y w a się w b a rd z o zw ię k sz o n e j lic z b ie . P r z y k o ń c u L ip c a ró ż n e g a tu n k i g ro m a d z ą się w z a ro śla c h n a d w o d n y c h lu b m niej w ię ­ cej w ilg o tn y c h i p rz e z c a ły czas p r z e lo tu za w sze się j e ta m obficie z n a jd u je . N a j ­ d łu ż e j z o sta ją d w a g a tu n k i g a jó w e k , P h y l ­ lo p n e u ste , k tó ry c h p r z e lo t k o ń czy się d o ­ p ie ro w p o ło w ie P a ź d z ie r n ik a . B a rd z o w i­

d o cz n y j e s t ta k ż e p r z e lo t je s ie n n y p o d r ó ż ­ n icz k a, C y a n e c u la co e re c u la, k tó re g o w ie l­

k ą ilość s p o ty k a się w p o rz e w ę d ró w k i w szędzie n a p o la c h k a rto fla n y c h , w k a p u ­ ście, w p la n ta c y j ach w a rz y w n y c h i w b a ­ g ie n k a c h tra w ia s ty c h w ś ró d p ó l, a n a w e t i w ście rn isk a c h w ilg o tn y c h ; p ra w d o p o d o ­ b n ie n a c iąg u ty m z n a jd u je się ta k ż e p e w n a liczb a p ó łn o cn e j fo rm y , C. su ecica, le c z p o ­ n ie w a ż w szy stk ie są w o d zieży zim o w ej nie

p o d o b n a ich o d ró ż n ić n a pew no. Z całej te j ro d z in y z o sta ją ty lk o u nas n a zim ę b a r ­ dzo n ie lic z n y o k a z y re sz k i, E ry th a c u s ru b e - cu la. W ie lk a w iększość n aszy ch g atu n k ó w leci n a zim ę w g łą b A fry k i, n a p o b rz e ż u tej części św ia ta z a trz y m u je się b a rd zo m a ­ ła ilość g a tu n k ó w i w b a rd z o m ałej liczb ie , g d y ty m czasem m iejscow e g a tu n k i, p o k r e ­ w n e e u ro p e jsk im , n a p o z ó r d e lik a tn ie jsz e , n a m iejscu z im u ją, ta k n a p o b rz e ż a ch A lg ie- r y i, j a k n a w y ży n a ch A tla s u i w p u sty n i.

S p o m ięd zy p ta k ó w o w a d o ż e rn y c h w id o ­ czn a j e s t w ę d ró w k a b ia ło rz y tk i, S a x ic o la o e n a n th e , k tó r a leci sta d k a m i ta k z w iosny j a k i w je s ie n i, z a p a d a często n a naszych p o la c h w ro sp ro sz e n iu i d a le j w id o czn ie w ę ­ d ru je .

P rz e lo ty p ta k ó w d ra p ie ż n y c h o d b y w ają się po w iększój części p a ra m i lu b pojed y ń - czo w śró d d n ia . G ro m a d n ie p rz e la tu je t y l ­ k o E r y tlir o p u s v e s p e rtin u s p rz e z część po- łu d n io w ’o -w sc h o d n ią K ró le s tw a w n ie k tó ­ ry c h ty lk o la ta c h , n a w iosnę i w je s ie n i i dość d łu g o się ta m z a trz y m u je ; m niej g r o ­ m a d n ie lecz ta k ż e to w a rz y sk o w ę d ru je p u - s tu łe c z k a , T in n u n c u lu s c e n c h ris, k tó r a t y l ­ k o d o la tu je n a lę g do p o łu d n io w y c h n ie lic z ­ n y c h o k o lic K ró le s tw a i po k ilk a p a r ra z e m w ę d ru je .

Z te g o w sz y stk ie g o co się p o w ied ziało o p rz e lo ta c h , ła tw o b a rd z o sp o strz e g a ć się d a je , że w iele je sz c z e b r a k u je do z n a jo m o ­ ści d o k ła d n ó j tego p rz e d m io tu , b a rd z o b y p rz e to b y ło p o żąd an em , a b y ro z rz u c e n i po k r a ju m iło śn ic y o rn ito lo g ii chcieli się zająć o b se rw a c y ja m i, n o to w ać w szelk ie d an e i p o ­ d a w a ć j e do w iad o m o ści p u b lic z n ć j.

W ła d y s ła w T aczanow ski.

HISTOEY7A

R O Z W O JU N A U K I

0 CIEPLE P R O M IE N IS T E J

( T H E H IS T O R Y O F A D O C T R IN E ).

M ow a, w y g ło sz o n a n a z je źd z ie a m e ry k a ń s k ie g o sto ­ w a rz y s z e n ia d la p o stę p u n a u k , w C le y e lan d , d. 15 S ie r p n ia 1888 r ., p rz e z p ro f. S. P. L a n g le y a , p r e ­

zesa te g o ż zja zd u .

(Cią.g d a ls z y ).

J a k k o lw ie k P r e v o s t n a jw a ż n ie js z ą sw ą p ra c ę , d o ty c z ą c ą c ie p ła p ro m ie n is te g o , o g ło ­

Nr 21. W SZECHŚW IAT. 333 sił w r. 1792, to je d n a k o g ó ln ie rz e czy b io ­

rą c , m ało co c iek aw eg o d la n a s z n a jd u je m y w ow ym b e sp ło d n y m o k re sie w h is to ry i en e rg ii p ro m ie n iste j, z w a n y m o siem n asty m w iek iem — w iekiem , k tó re g o o sta tn ie la ta w y p e łn io n e są, p ra w ie aż do sam ego je g o k ońca, fałszy w em i te o ry ja m i a p rio ry s ty c z - n em i w k w e sty i naszego p rz e d m io tu . C h lu ­ b n y a to li w y ją te k p o d ty m w zg lęd em s ta ­ n o w ią p ra c e d w u a m e ry k a ń s k ic h b adaczy:

śró d ogólnej p o su c h y ó w czesnej n a e k sp e ­ ry m e n ty z z a k re su c ie p ła p ro m ie n iste g o ja k b y m iłą oazą w y d a je się w sp o m n ien ie o B enij am in ie F r a n k lin ie ,— sied zą cy m p rz e d ogniem n a k o m in k u , z b ia łą p o ń c z o c h ą n a je d n a j, c z a rn ą zaś n a d ru g ie j nodze, ab y zo b a c z y ć, k tó ra z n ich n a jp ie rw się z a p a li, a tak ż e o B e n ij a m in ie T h o m p so n ie (h r.

R u m fo rd ), w y k o n y w a ją c y m w a rse n a le m o ­ n a c h ijsk im ow e w iek o p o m n e d o św ia d c z e ­ n ia , k tó re w y k a z a ły , ż e c iep ło m oże b y ć c iąg le i bez g ra n ic w y tw a rz a n e z ruchu*

M uszę tu wti-ącić u w a g ę , że do czasów o sta ­ tn io w z m ia n k o w a n e g o b ad acza, lite r a tu r a n a u k o w a o siem n aste g o w iek u m ało co z a ­ p rz ą ta się p o jęciem n a w e t o ciep le p ro m ie - n iste m , tem m n iej w ięc m y ślą o e n e rg ii p r o ­ m ie n iste j, w sz y stk ie bow iem d ro g i do tej s p e c y ja ln e j św ią ty n i p ra w d y z a ta ra so w a n e b y ły p rz e z d w u g ro ź n y c h c erb eró w : „flogi- s to n ” i „ c ie p lik ”, ta k , że m ało c h y b a b y ło ta k ic h p ie lg rz y m ó w n a u k o w y c h , k tó rz y by n ie s p ła c ili im h a ra c z u .

J e d n a k ż e d o k tr y n a o cie p lik u n a w e t w o w ych czasach u w a ż a n ą b y ła za h ip o ­ tezę ch em iczn ą, n ie c ieszy ła się zaś ta k o g ó l- nem u z n a n ie m ś ró d fizyków ; n ie k tó rz y z n ic h stale w a lc z y li w o b ro n ie te o ry j u n - d u la c y jn y c h n a w e t p o d c zas n a jc ie m n ie j­

szych d n i ow ego stu le c ia . P r z y bliższem z b a d a n iu rzeczy o k a z u je się, że d a w n e p o ­ ję c ie o ciep le j a k o ro d z a ju ru c h u nie w y­

m a rło zn o w u ta k o sta te czn ie, ja k b y to m oż­

n a b y ło sąd zić, lecz w y stę p o w a ło w ow ym w ie k u tu i o w dzie, n ie ty lk o u ścisły ch m y ­ ślicieli, a le ta k ż e i u a u to ró w d z ie ł p o p u ­ la rn y c h . W sta re m , n a p rz y k ła d , a n g ie l- sk iem w y d a n iu , z r o k u 1730, p o p u la rn e g o d z ie łk a o fizyce O jc a R e g n a u lta z n a jd u ję n a jb a rd z ie j w y ra ź n e sfo rm u ło w a n ie d o k ­ tr y n y o ciep le ja k o ro d z a ju ru c h u . C ie p ło j e s t tu o k re ślo n e (p rz y p om ocy p rz y k ła d u ,

zapożyczonego, ja k sąd zę, od B o y lea), ja k o

„p ew n a a g ita c y ja ( r u c h ) n ie w id zialn y ch cząsteczek c ia ła ciep łeg o . T a k n a p rz y k ła d gw óźdź, k tó ry w b ija m y w d rzew o u d e rz e ­ n iam i m łota, n ie w y d a je się c ie p ły m d la te ­ go, że b esp o śred n io p rz y sobie leżące je g o części m ają je d e n ty lk o w sp ó ln y ru c h . A le je ż e li gw óźdź w sk u te k ja k ie jś p rz e sz k o d y , n ie może dale j w chodzić w d rzew o , w te d y n a b y w a on o d czu w aln eg o ciep ła d la te g o , że te ra z n ie w id z ia ln e je g o części, p rz e jm u ją c ru c h od m ło ta , zo stają sam e w p ra w io n e w b a rd z o sz y b k ą a g ita c y ją (ru c h )” ’). M u ­ sim y p rz y ją ć , że a u to r c y to w an y c h słów m ia ł b a rd zo słu sz n y i ja s n y p o g ląd n a tę sp ra w ę , n a jc ie k a w sz ą w szelako d la n as je s t okoliczność, że, poniew aż k sią ż k a O jc a R e ­ g n a u lta nie b y ła d ziełem o ry g in a ln e m , lecz p o p u la rn y m w y k ła d e m fizyki, p rz e z n a c z o ­ n y m d la szero k ieg o k o ła czy teln ik ó w , ju ż je d e n w ięc ten p rz y k ła d , a p o m ijam y w iele in n y c h , d o w o d zi znacznego ro sp o w szech - n ie n ia p o g lą d u n a ciepło ja k o ro d zaj ru c h u , ta k , że p o g lą d te n (o czem szczeg ó ln ie czę­

sto z a p o m in a ją ) sta n o w ił część p o w sz e d n ie ­ go p o k a rm u d u ch o w eg o lu d z i b a rd z ie j u k sz ta łc o n y c h .

L u d z io m ,ż y ją c y m p rzy sc h y łk u w. X V I I I , sąd zo n em b y ło w idzieć n a jw a ż n ie jsz e do­

św iad cze n ia z z a k re su cie p ła , ja k ie ty lk o w y k o n a n e b y ły w c iąg u całeg o o w ego stu ­ lecia; w ro k u bow iem 1798 p o ja w iła się w „ P h ilo so p h ic a l T ra n s a c tio n s ” p ra c a R u m - fo rd a , zaś w d w a la ta później s ir W illia m H e rs c h e l d ru k o w a ł w tem że piśm ie p racę, w k tó ró j o p isu je , ja k , u m ieszczając te rm o ­ m e tr k o le jn o w różnych b a rw a c h w id m a

*) O jciec R e g n a u lt b y ł te d y , zap ew n e, z d a ­ n ia , że g w ó źd ź w cale się n ie ro z g rz e w a , d o p ó k i w ch o d zi je s z c z e w d rzew o . T a k b y b y ło ty lk o w r a ­ zie, g d y b y g w ó źd ź p o ru sz ał sig p r z y te m z u p ełn ie bez t a r c ia , co n a tu r a ln ie n ie d a je sig u rz e c z y w i­

s tn ić . W ła śc iw ie zaś ju ż p o d c za s w b ija n ia go w d rzew o ro z g rz e w a sig o n ra n ie j lub w ig cej s il­

n ie , z a le ż n ie od s to p n ia ta r c ia , a n a b y te p rz e z e ń c ie p ło jes zc ze z n ac zn ie sig p o tg g u je , g d y gw óźdź n a p o ty k a p rzeszk o d g , z u p e łn ie w s trz y m u ją c ą je g o r u c h . P r z y k ła d pow yższy d o sk o n a le z re s z tą ilu ­ s tr u je rzecz, o k tó r ą tu c h o d z i i te r a ź n ie js z a n a u ­ k a o ciep le, o p ró c z rz ec zo n e j n ie d o k ła d n o ś c i, nie m ia ła b y m u n ic do z a rz u c e n ia .

(P rz y p . tłu m .).