PIERWSZY KONGRES RADYOLO-

Jsfij. 4 2 ( 1 4 8 0 ) . W a r s z a w a , d n i a 16 p a ź d z i e r n i k a 1910 r

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PR EN UM ER A TA „W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W arszaw ie: roczn ie rb. 8, kwartalnie rb. 2.

Z p rze syłką pocztow ą roczn ie rb. !0, p ó łr. rb. 5.

PRENUM EROW AĆ MOŻNA:

W R edakcyi „W szechśw iata" i we w szystk ich księgar­

niach w kraju i za granicą.

Redaktor „W szechświata*4 p rzyjm uje ze spraw ami redakcyjnem i cod zien n ie od god zin y 6 do 8 w ieczorem w lokalu red ak cyi.

A d r e s R e d a k c y i: W S P Ó L N A 3 7 . T e le f o n u 8 3 -1 4 .

P I E R W S Z Y K O N G R E S R A D Y O L O - j

Gil I E L E K T R Y C Z N O Ś C I W B R U K S E L I

1 3 — 16 września 1 9 1 0 roku.

Zwołanie specyalnego kongresu radyo- logii i elektryczności tłumaczy się nie­

byw ałym wprost w dziejach n au k i roz­

kwitem, jakiego w ciągu lat ostatnich doznała n auka o promieniotwórczości, nauka o jonach i elektronika, oraz—świe­

żo zupełnie — atomistyka. Okazało się przytem, ja k wielka je s t płodność no­

wych poglądów i ja k szerokie ich zasto­

sowanie. Wygłoszono na kongresie mnó­

stwo komunikatów, nie należących bez­

pośrednio do działu „radyologii i elek­

tryczności", które jed n ak słusznie się znalazły na owym zjeździe. N au k a o elek­

tronach wydaje się bowiem dzisiaj n aj­

ogólniejszą dok try n ą fizyczną, a już na- pewno każdy zagorzały zwolennik elek­

tronowej teoryi materyi zgodzi się na równość między fizyką a elektroniką.

Obfitość materyału była poniekąd u je ­ mną stroną kongresu, gdyż organizato­

rowie nie umieli się uporać z klasyfika-

cyą wielkiej ilości referatów, należących do najróżnorodniejszych działów fizyki, co sprowadziło pewną chaotyczność w ob­

radach, W każdym razie b y t to dzień piękny, prawdziwa uroczystość wczoraj­

szych tryumfów, w ta k młodej a już ta k okazałej dziedzinie naukowej. Niezmier­

nie miła była okoliczność, że w tej u ro ­ czystości nauka polska, dzięki uczestnict­

wu pani Curie-Skłodowskiej, tak zasz­

czytne zajmowała miejsce.

Nauce o promieniotwórczości oddane było na kongresie pierwszeństwo. Je- dnem z najważniejszych zadań p rak ty c z­

nych zjazdu było ustanowienie powsze­

chnie obowiązującej jednostki promie­

niotwórczości. Dotychczas, ja k wiadomo, w użyciu były je d n o stk i względne, k tó ­ rych określenie ściśle związane było z aparatem do pomiarów służącym. Tak np. w Niemczech szeroko rozpowszech­

niona je s t t. zw. jed n ostk a emanacyi Ma- chego. A by się przekonać, ile jednostek Machego posiada np. em anacya zaw ar­

ta w danej wodzie mineralnej, należy koniecznie posługiwać się elektroskopem pewnego określonego typu. Otóż oczy­

wiście nie je st rzeczą możliwą narzucić

w szystkim badaczom ten sam elektro­

658 W SZECHSW IAT skop, zwłaszcza, że liczba „najlepszych"

elektroskopów mnoży się z dniem każ­

dym. Racyonalny postęp może być osią­

gnięty dopiero w tedy, kiedy zaprowadzi­

m y pomiary bezwzględne, t. j. określi­

my je d n o stk ę em anacyi ja k o emanacyę, w ytw orzoną w danym przeciągu czasu przez d an ą ilość radu. Inaczej mówiąc, należy wszystkie w użyciu będące p rzy ­ rządy skalibrować zapomocą mianowa­

nego roztworu bezwzględnie czystej soli radowej. Sporządzenie takiego roztworu je s t rzeczą bardzo tru d n ą i nie wszędzie możliwą, gdyż niezbędnie należy w tym celu rozporządzać znaczniejszą ilością soli radowej, której czystość została skontrolow ana przez oznaczenie ciężaru atomowego. A by rozwiązać wynikającą stąd trudność, slawrny uczony angielski, Rutherford, zaproponował ustanowienie zasadniczego wzorca radu, t. j. preparatu absolutnie czystej i sta ra n n ie zważonej soli radowej, zam kniętego herm etycznie w zatopionej rurce, oraz zasadniczego roztw oru mianowanego soli radowej. W e ­ dług tych zasadniczych wzorców sporzą- dzoneby być mogły dla wszystkich labo- ratoryów promieniotwórczości wzorce wtórne. Wzorce zasadnicze przechowy- w aneby były troskliwie, podobnie j a k w szystkie inne jed n o stki. Kongres u ch w a­

lił jednom yślnie w niosek p. Rutherforda, sporządzenie zaś wzorca powierzył pani Curie-Skłodowskiej, uznając tym sposo­

bem wielkie zasługi naszej znakomitej rodaczki i jej bezsporny a u to ry te t w kwe- styach radyoaktyw ności. Zaproponowa­

no i przyjęto nazwę „Curie“ dla nowej jednostki.

Po załatwieniu tej ważnej spraw y p rzy ­ szła kolej na odczyty. Pierw szy był od­

czyt p. Curie-Skłodowskiej o oddzieleniu m etalicznego radu. Treść tego odczytu znana j e s t czytelnikom W szechśw iata x);

pozwolimy sobie dodać tu szczegół do­

skonale c h a ra k tery zu jący metodę pracy pani Curie. Mianowicie, pomimo w sz y st­

kich tru d n y c h i zaw iłych operacyj, po­

*) Zob. M 39 W szech św iata z r. ł>.

mimo małej ilości użytej substancyi, nie utracono wcale radu.

Ogólne zainteresowanie zbudził odczyt d-ra Halina z Berlina o torze. Wiadomo, że tor zawdzięcza swą słabą zresztą pro­

mieniotwórczość drobnym przymieszkom substancyj silnie aktyw nych, od niego pochodnych, t. zw. mezotoru i radyotoru.

P. Hahnowi udało się oddzielić te czyn­

ne składniki toru; otrzymał w ten spo­

sób preparaty, silnie świecące w ciemno­

ści, których promieniotwórczość specyfi­

czna znacznie przewyższa prom ieniotwór­

czość radu. Odkrycie to ma znaczenie analogiczne z zeszłorocznem badaniem pani Curie nad polonem i zapoznaje nas z ciałem bardzo silnie promieniotwór- czem, lecz efemerycznem w porównaniu z radem. (Przypomnieć tu należy zasad­

niczy aksyom at nauki o rad y o ak tyw n o ­ ści: promieniotwórczość je st objawem sto­

pniowego rozpadu atomów uważanego pierw iastku i tem je st silniejsza im roz­

pad ten zachodzi szybciej—ilość energii atomowej wyzwolonej w ty m samym przeciągu czasu je s t oczywiście tem więk­

sza, im więcej atomów ulega przeobra­

żeniu). J a k dotąd, stopień czystości i ilość oddzielonego pierw iastku radyo- aktywnego są zb y t małe, aby można pod­

ją ć zasadnicze zbadanie jego własności chemicznych. Z ciał silnie radyoaktyw- nych dotąd je d y n ie rad i niedawno zu ­ pełnie em anacya radu dostąpiły zaszczy­

tu figurowania w dobrem towarzystwie uświęconych trad y c y ą pierwiastków che­

micznych. Za k ry tery u m uważane tu je s t posiadanie ciężaru atomowego, oraz w łasnych łinij spektralnych. Ani polon, ani zbadane przez p. Hahna mezotor i radyotor nie mogą się jeszcze z tych tytułów wylegitymować. (Co do polonu, znamy kilka linij spektralnych, które mo­

żna z wielkiem prawdopodobieństwem przypisać polonowi).

W ym ienim y teraz kilka badań doty­

czących własności promieni ciał radyo- ak ty w n y ch . P. W. Duane, pracujący w laboratoryum pani Curie, odczytał wyniki swych ciekaw ych wielce poszu­

kiwań nad energią promieni a. Zapomo-

cą nadzwyczaj czułego kalorym etru wła­

JSft 42

snego pomysłu uczony ten okazał, że cząstki a mogą ogrzać bombardowaną przez nie materyę; zachowują się zatem ja k kula działowa, która zamienia na ciepło swą energię cynetyczną. Już od- dawna wiadomo, że ciała promieniotwór­

cze wydzielają stale ciepło. Teorya Ru­

therforda, według której wyrzucanie ato­

mów helu wielką ożywionych szybkością, t. j. cząstek a, przez atomy promienio­

twórcze je s t najważniejszem zdarzeniem w rozpadzie atomowym, stanowiącym istotę promieniotwórczości i upatruje właśnie w energii cynetycznej cząst­

ki a źródło ciepła wydzielanego przez ciała promieniotwórcze. Rachunek oka­

zuje, że ilość tej energii cieplnej mało co je s t większa od całkowitej energii cy­

netycznej cząstek a. Teorya R uther­

forda wydawała się zatem nader p raw ­ dopodobną, ciekawe je st jedn ak bezpo­

średnie sprawdzenie jej słuszności. A prio­

ri bowiem nie możemy twierdzić, że po­

jęcie energii cynetycznej stosuje się do atomów. Pracę p. Duanea uważać mo­

żemy za przyczynek do nauki o realno­

ści atomu.

Na innem jeszcze polu sprawdzona zo­

stała słuszność teoryi promieniowania a.

Jeżeli cząstki te uważać można za prawdziwe pociski materyalne, to atom helu (to j e s t cząstka a), wyrzucony w chwili eksplozyi atomu promieniotwór­

czego, powinien odrzucić w przeciwnym kierunku atom, zrodzony w nagłem prze­

obrażeniu, podobnie j a k po wystrzeleniu kuli działo cofa się w tył. Tak np., gdy Ra-A zostanie złożony na płytce, z p łyt­

ki tej powinny być wyrzucane atomy Ra-B powstającego z Ra-A właśnie przez u tratę cząstki a. P ak t ten już da­

wniej był doświadczalnie stwierdzony, a pp. Russ i Makower, pracujący w la- boratoryum Rutherforda, w Manczestrze, okazali, że wyrzucanie Ra-B przez Ra-A w próżni ma ch arak ter prawdziwego pro­

mieniowania.

Na kongresie pp. Russ i Makower opo­

wiadali o nowych swych doświadcze­

niach. Atomy Ra-B naładowane są do­

datnio podobnie ja k cząstki a, s k u t­

kiem czego uczeni angielscy mogli zba­

659 dać w próżni odchylenie nowych pro­

mieni w polu magnetycznem i elektrycz- nem, co pozwala, ja k wiadomo, oznaczyć szybkość cząstek oraz stosunek ich masy do ładunku. Gdy zaś masa atomu Ra-B względnie do masy cząstki a je s t znana (ciężar atomowy helu = 4; ciężar atomowy emanacyi = 2 2 2 , ciężar atomo­

wy Ra-B — ciężarowi at. Ra-A—cięż. at.

helu; cięż. at. emanacyi — 2 cięż. at. he­

lu = 222—8=214), posiadamy wszystkie dane dla sprawdzenia praw a równości działania i przeciwdziałania w zjawisku eksplozyi atomowej. Według prawa tego ilość ruchu cząstki a winna być ró ­ wna ilości ruchu atomu Ra-B. Doświad­

czenia pp. Russa i Makowera sprawdzają prawo Newtona w przybliżeniu; różnica wynosi 10%. Je s t nader prawdopodob- nem, że różnicę te przypisać należy nie­

dokładności tych bardzo trudnych do­

świadczeń.

Autorowi tego sprawozdania udało się oznaczyć drogę, ja k ą przebiegają w po­

wietrzu atomy Ra-B, wyrzucone przez Ra-A, zanim zostaną zatrzymane. Pod ciśnieniem atmosferycznem droga ta w y ­ nosi 0,12 mm, t. j. 400 razy mniej niż droga, ja k ą przebiegają w tych samych warunkach cząstki a Ra-A. Jeżeli p r a ­ wo równości działania i przeciwdziałania je st słuszn e—ja k to okazują doświadcze­

nia poprzedzające — energia atomu Ra-B je s t 322/ 4 , t. j. 55,5 raza mniejsza niż energia cząstki a. Atom Ra-B traci zatem swą energię 8 razy szybciej niż atom helu, co tłumaczy się zapewne fak ­ tem, że atom Ra-B je s t znacznie większy niż atom helu, a zatem spotyka na swej drodze więcej w strzym ujących go czą­

steczek powietrza J).

Odczytano na zjeździe dużo rozpraw poświęconych badaniom własności pro­

mieni p. Promienie p są to ja k wiadomo elektrony wyrzucone z olbrzymią szyb­

kością przez ciała promieniotwórcze.

Przenikliwość promieni p daleko je s t większa, niż przenikliwość promieni a,

B a d a n ie to zo sta ło w y k o n a n e w p ra co w n i pani Curie.

W SZECHSW IAT

660 W SZECHSW IAT J\l° 42 energia zaś ich j e s t mniejsza, a joniza-

cya, przez nie wywołana, słabsza.

P. Korazik, p racu jący w Manchesterze i niezależnie od niego p. Schmidt, uczo­

ny niemiecki, badali absorpcyę promieni p w różnych ośrodkach. Z doświadczeń ich (i z faktów poprzednio, znanych) wy­

nika, że absorpcya promieni (3 j e s t za­

sadniczo odmienna od absorpcyi cząstek a i atomów Ra-B, w yrzucanych j e ­ dnocześnie. Gdy w dwu ostatnich w y­

padkach w szystkie — w pierwszem przy­

bliżeniu— cząstki przebiegają drogę tę samę po linii prostej i trac ą stopniowo na szybkości, natężenie promieniowania p słabnie, gdy odległość od źródła wzrasta, nie przez to, że zmniejsza się szybkość elektronów, lecz że zmniejsza się ich liczba. YV chwili przejścia równoległej wiązki promieni p przez w arstw ę h a m u ­ jącej m a te ry i część elektronów zostaje odbitą i rozproszona, część pochłonięta przez atom y ośrodka, część zaś prowadzi dalej swój bieg, nie tracąc wcale na s zy b ­ kości. Oczywiście, im dalej, tem mniejsza ilość elektronów przedostaje się przez g ęsty las cząsteczek ośrodka. N iezmier­

nie ciekawa j e s t okoliczność, że zarówno spółczynnik odbicia ja k i spółczynnik pochłonięcia zależne są jed y nie od g ęsto ­ ści i ciężaru atomowego ośrodka, jeżeli ten ostatni je s t pierw iastkiem , jeżeli zaś j e s t ciałem złożonem, oba spółczynniki łatwo obliczyć n a zasadzie prostych praw addycyjnych z odpowiednich spółczyn- ników, c h a ra k tery zu jący ch absorpcyę p ro ­ mieni p w pierw iastkach, z k tó ry ch się składa ośrodek uważany. P ak t, że w szy­

stkie inne specyficzne w łasności m ateryi (stan skupienia i t. d.) są zupełnie bez wpływu, przem aw ia na korzyść hypotezy jed n o ści materyi.

C iekawą własność promieni p w ykrył p. Kernbaum, polak, pracujący w labora- toryum pani Curie-Skłodowskiej. Znanym było faktem, że promienie p, podobnie ja k i promienie a, lecz w słabszym sto ­ pniu posiadają własność rozkładania wo­

dy destylow anej. P. K ernbaum okazał, że pod w pływ em promieni p woda ro z­

kłada się nie n a tlen i wodór lecz na wodór i wodę utlenioną, podług wzoru

2H20 — Ho -f- H 2 0 2. Co więcej, rozkład wody, podług tego samego wzoru, zacho­

dzi pod działaniem promieni pozafiołko- wych na wodę lub parę wodną. P ow sta­

wanie wody utlenionej pod wpływem promieni pozaflołkowych je st jednym z powodów sterylizującego działania tych promieni, które w ostatnich czasach zna­

lazło szerokie zastosowanie. Wreszcie para wodna pod działaniem iskry elek­

trycznej w pewnych w arunkach rozkła­

da się również na wodór i wodę utlenio­

ną. Zatem isk ra elektryczna nie tylko syntezę, lecz i rozkład wody może spo­

wodować, zjawisko je s t odwracalne. P.

Kernbaum przypuszcza, że wszystkie te wypadki rozkładu wody dają się sprowa­

dzić do jednego, że wszędzie tu działają elektrony wielką ożywione szybkością, już to pochodzące od su bstan cy i promienio­

twórczej, już to wprowadzone w ruch przez promienie pozafiołkowe (efekt fo- toelektryczny), lub przez silne pole elek ­ tryczne (iskra).

Zajmujący bardzo odczyt o działaniu promieni p i 7 na dielektryki ętałe lub cie­

kłe wygłosił prof. Białobrzeski z Kijowa.

Uczony polski stwierdził, że przewod­

nictwo najlepszych naw et izolatorów, ja k parafina, bursztyn, lub siark a nader sła­

be w stanie normalnym, może być zna­

cznie powiększone przez działanie pro­

mieni przenikliwych radu (p i 7 ). Zba­

danie tego zjawiska okazuje, że i w cia­

łach stałych, podobnie ja k w gazach, przy­

pisać można powiększenie przewodnictwa jonizacyi uważanego ośrodka. Znaczne różnice, ja k ie zachodzą w zachowaniu się pod działaniem substancyj promie­

niotwórczych pomiędzy gazami a ciałami stałemi dają się w ytłum aczyć niezmier­

nie małemi prędkościami jonów w sub­

stancyi stałej, oraz niezmiernie powolną ich rekombinacyą. Tylko w w yjątko­

wych w arunkach — w cienkich bardzo w arstw ach stałych—-zauważyć można prąd nasycony. Daleko wyraźniejsze analogie z gazami w ykazują w tym względzie die­

le k try k i ciekłe. Prof, Białobrzeski w y ­ kazał, że prąd jonizacyjny w roztopionej parafinie je s t analogiczny z prądem w ga­

zie jonizowanym, i że prędkości jonów

M ' 42 WSZECHSW IAT 661 w tym ośrodku nie różnią się od pręd­

kości jonów elektrolitycznych.

Z komunikatów nie odnoszących się do promieniotwórczości pozwolimy sobie streścić wspaniały odczyt prof. Perrina z Paryża o atomistyce.

J as n ą je s t rzeczą, że atomistyka w te­

dy dopiero zadowolić może wymagania naszego umysłu, gdy pozwoli nam ozna­

czyć masę atomu każdego pierwiastku, lub też co na jedno wychodzi (jednako­

wą dla wszystkich pierwiastków) ilość atomów zawartych w gramoatomie. Otóż posiadamy dziś aż trzy sposoby oznacza­

nia tej zasadniczej stałej (dwa doświad­

czalne, je d en teoretyczny) i wrszystkie trzy prowadzą do liczb nader zbliżonych.

Pierwszy z tych sposobów polega na ek- sperymentalnem oznaczeniu ładunku elek­

trycznego elementarnego e. Wiadomo, że nazywamy tak ładunek, jaki posiada jon dodatni zjonizowanego gazu; ten sam ładunek, tylko odjemny, posiada również elektron. Wiadomo wreszcie, że w zja­

wisku elektrolizy wody każdy atom wy­

dzielającego się wodoru oddaje katodzie ładunek rów ny ładunkowi dodatniego j o ­ nu gazowego, t. j. równy e. Gdy zaś gram wodoru przenosi ładunek równy 9 6G0 jednostkom elektromagnetycznym, lub 2,9.10 14 jednostkom elektrostatycz­

nym, łatwo spostrzedz, że ilość atomów N zaw artych w gramie wodoru oznaczy­

my, gdy znajdziemy czemu się równa e.

Oznaczenie ładunku elektrolitycznego j o ­ nu wodoru nie je s t dotąd możliwe, mo­

żliwe je s t je d n a k oznaczenie ładunku do­

datniego jonu powstającego w zjonizo- wanem powietrzu. Dawne już doświad­

czenia J. J. Thomsona i jego uczniów pozwoliły ładunek ten oznaczyć w pier- wszem przybliżeniu. Doświadczenia J. J.

Thomsona oparte były na spostrzeżeniu, że w odpowiednio przesyconem parą w od­

ną powietrzu naokoło każdego jo n u s k r a ­ pla się pewna ilość pary wodnej. J. J.

Thomson znalazł sposób na obliczenie ilości utworzonych kropelek, t. j. całko­

witej ilości jonów. Gdy zaś całkowitą jo n izacy ę ,. t. j :, całkowity dodatni, albo

odjemny ładunek wytworzony w gazie łatwo oznaczyć, mamy tu jasn y sposób oznaczenia ładunku jednego jonu. Spo­

sób ten z wielu względów nader nieści­

sły prowadzi do wartości e—3,3.lO~10 j e ­ dnostek elektrostatycznych i iV = 8 8 . 1 0 22.

Niedawne doświadczenia Rutherforda po­

zwoliły oznaczyć ładunek cząstki a z daleko większą ścisłością. W pewnych warunkach uczynić można indywidualne działanie jednej cząstki a ta k znacz- nem, że staje się możliwem bezpośred­

nie liczenie ilości cząstek a wysyła­

nych przez daną substancyę promienio­

twórczą. Z drugiej strony można ozna­

czyć całkowity ładunek, ja k i posiada znaczniejsza ilość wysyłanych w ty ch sa­

mych warunkach cząstek a. Ładunek jednej cząstki a otrzym ujem y zatem przez proste dzielenie. Posiadamy zaś ważne powody do mniemania, że ładunek ten je s t dwa razy większy od ładunku elementarnego e.

Doświadczenia Rutherforda pozwalają zatem oznaczyć e. Otrzymujemy e =

= 4,65 . 10—10, N = 60 . 1 0 22.

Liczby te różnią się bardzo od liczb J. J. Thomsona. Zaznaczyć je d n a k w y ­ pada, że niedawno zupełnie Milłikan po­

wtórzył w daleko lepszych warunkach doświadczenie J. J. Thomsona, udosko­

nalając znacznie jego sposób oznaczenia e

i znalazł liczbę wielce do liczby R u th er­

forda zbliżoną.

Zupełnie inna je s t metoda, zastosowa­

na przez prof. Perrina. Uczony ten wziął sobie za zadanie oznaczenie średniej ener­

gii cynetycznej molekuły jakiejkolwiek materyi. Wiadomo, że atom istyka obja­

śnia własności cieplne materyi nieustan­

nym ruchem składających j ą cząsteczek.

Otóż zasadnicze twierdzenie teoryi cyne­

tycznej głosi: średnia energia cynetycz-

na cząsteczki wszelkiej m ateryi w tej

samej temperaturze je st jednakowa. Więc

cząsteczka cukru rozpuszczonego w w o ­

dzie i cząsteczka wodoru, bez względu

na niezmierne różnice n a tu ry ich ruchu,

posiadają średnio je d n ak o w ą energię cy-

netyczną, jeżeli tem peratura roztworu je s t

równa tem peraturze gazu. Co więcej,

proste rozważania teoretyczne prowadzą

G62 WSZECHSWIAT JV° 42 do wniosku, że o ile ruch Browna czą­

stek koloidalnych ma pochodzenie mole kularne, to je s t jeżeli widzialne pod mi­

kroskopem, bezładne ruch y tych cząstek zależą od n ieustannych zderzeń pomiędzy niemi a molekułami cieczy, wtedy śred­

nia energia cynetyczną bombardowanej cząstki j e s t rów na średniej energii cy ­ netycznej cząsteczki cieczy, a więc i każ­

dej innej cząsteczki, w tej samej te m ­ peraturze. Otóż przepiękne doświadczę-

nie p. P errina, oparte na bezpośredniej obserwacyi mikroskopowej ruchu Brow- nowskiego, pozwoliły mu oznaczyć aż trzem a sposobami, ze znacznym stopniem ścisłości, szu k aną średnią energię cząstki koloidalnej, a więc i średnią energię cząsteczki każdej m ateryi w tej samej tem peraturze. Ł atw o nadzwyczaj przejść od tej zasadniczej stałej do stałej, k tó ra n as interesuje, to je s t ilości N atomów wodoru w gramie wodoru, lub cząste­

czek N w dwu gram ach wodoru. Niech będzie v objętość dwu gramów wodoru pod ciśnieniem normalnem i w tem pera­

turze równej tem peraturze badanego roz­

tw oru koloidalnego, nazw ijm y a średnią energię cynetyczną cząsteczki w tej tem ­ peraturze, oznaczoną przez p. Perrina, p niechaj będzie ciśnienie normalne. Roz­

ważania teoryi cynetycznej, uważającej ciśnienie gazu na ścianki za wynik r u ­ chu jego cząsteczek, prow adzą do wzoru

j j v ~ 3I2 N z . Wszystkie wchodzące tu

liczby są wiadome prócz N . I tu zatem proste dzielenie prowadzi do poznania zasadniczej stałej atomistyki. Z doświad­

czeń P errina, które się odznaczają bezwa­

runkow o większym stopniem ścisłości niż doświadczenia Rutherforda, wynika:

N =■- 69 . 10'2'2, e == 4,2 . 1 0 - 10.

F ak t, że liczby, otrzym ane przez m e to ­ dy ta k zupełnie odmienne, niewiele się różnią od siebie musi być uważany za św ietny tr y u m f atomistyki.

Co więcej, uczony niemiecki, profesor Planck, otrzym ał przez rozważania teo­

retyczne, mające cechy wielkiej ścisłości naukowej, a oparte na teoryi elek tro m a­

gnetycznej światła, skombinowanej z za­

sadami term odynam iki, liczbę N — 6 0.1022.

Nic dziwnego, że najsłynniejszy wróg atomistyki Ostwald, złożył broń wobec nieubłaganej logiki tych trzech liczb.

Sprawozdanie to je st niepełne i pomija z musu wiele ciekawych odczytów. Za­

kończymy je uwagą, że kongres b r u k ­ selski był pierwszym zjazdem nauko­

wym, na którym atomy i elektrony otrzy­

mały prawo obywatelstwa.

L . Wertensłein.

N O W E B A DA N I A N A D Z D O L N O ­ ŚCIĄ A R G O N U D O P O Ł Ą C Z E Ń .

Z drugiego prawa termodynamicznego wynika, że trwałość substancyj, które po­

w stają z pobraniem energii ja k również i dążność do ich tworzenia się, zwiększa się w miarę w zrastania temperatury.

Wobec tego, w tem peraturach wysokich, możliwe je st w ytw arzanie takich su b ­ stancyj, które następnie w tem peratu­

rach nizkich ujaw niają brak trwałości. Na- ogół, istnienie ciał takich nie daje się wykazać z powodu, że podczas oziębia­

nia ulegają rozpadowi, którem u tow arzy­

szy oddawanie energii. Z drugiej strony, w tem peraturach niższych szybkość re­

akcyi w kierunku rozpadu może zmniej­

szyć się tak dalece, że możliwe się staje otrzymanie takich substancyj w stanie względnej trwałości. A zatem, jeżeli k ry ­ tyczną strefę te m p eratu ry szybkiego roz­

padu przebiegać będziemy z prędkością, większą od prędkości rozpadu, to zdoła­

my uchwycić produkty, utworzone w tem ­ p eraturach wysokich. Tak np., Francisz­

kowi Fischerowi oraz kilku jego współ­

pracownikom powiodło się wytworzyć ozon przez palenie pręcika Nernstowskie*

go lub łuku elektrycznego w ciekłem po­

wietrzu. W tych razach spadek tem pe­

r a tu ry j e s t olbrzymi. Na tej samej za­

sadzie oparty je s t p raktyczny ozonizator (Fischera), w którym rozżarzony pręcik N ernstow ski wiruje w powietrzu. W ie­

my, że azot, odznaczający się taką od­

pornością na reakcye, łączy się z tlenem

,Yo 42 WSZECHSW1AT 663 w wysokiej temperaturze. Wobec tego,

należało oczekiwać, że i obojętne gazy szla­

chetne można będzie zmusić do łączenia się w wysokiej temperaturze, a w y tw o ­ rzone związki uchronić od rozpadu przez szybkie oziębienie. Tego rodzaju bada­

niami zajęli się ostatniemi czasy Fischer, Haehnel i Schroeter, zastosowawszy wszy­

stkie zdobycze techniki nowoczesnej.

Już dawniejsze doświadczenia Fischera i Iliviciego wykazały, że podczas rozpy­

lania metali w ciekłym argonie tworzą się częściowo azotki metaliczne, co skło­

niło do obmyślenia metody, która w zu­

pełności uwalnia argon od azotu. W tym celu przeprowadza się gaz po drodze ko­

łowej zamkniętej nad rozżarzonym w a­

pniem, umieszczonym w rurze żelaznej;

celem zaś uwolnienia od wodoru i tlenku węgla oczyszcza go się zapomocą rozża­

rzonego tlenku miedzi. Nadto, przyrząd opatrzony jest instalacyą, która autom a­

tycznie utrzym uje gaz w stanie ustaw i­

cznego krążenia. Niezmiernie ciekawie pomyślane są uszczelnienia rtęciowe dla kurków szklanych i zatyczek gumowych.

Gęstość otrzymanego w ten sposób zu­

pełnie czystego argonu oznaczano waże­

niem bezpośredniem w kolbie, wytaro- wanej za pośrednictwem drugiej ściśle takiej samej. Na wartość średnią otrzy­

mano liczbę 19,945, która różni się tylko o 0,005 od liczby, podanej przez Ram­

saya i Traversa. Dla azotu, oczyszczo­

nego metodą analogiczną z pominięciem, oczywiście, wapnia i użyciem natomiast tlenku miedzi, otrzymano liczbę 14,01.8.

W doświadczeniach z argonem pod­

czas poruszania rtęci obserwowano silne świecenie pochodzące, prawdopodobnie, od wyładowań elektrycznych. To samo zjawisko występuje także podczas w strzą­

sania rtęci w naczyniach, w których pró­

żnia posunięta je st bardzo daleko.

Do doświadczeń nad otrzymywaniem związków czystego argonu użyto przy­

rządu wielce udoskonalonego, którego część główną stanowił mały cylinder szklany, opatrzony drutem platynowym, wtopionym w dno, przeznaczonym do do­

prowadzania prądu. Na drucik ten n asa­

dzona była wydrążona wewnątrz elek­

troda metalowa. D ruga elektroda spusz­

czała się z góry, przyczem niezmiernie pomysłowy mechanizm pozwalał regulo­

wać zzewnątrz długość łuku bez oba­

wy naruszenia szczelności. W razie użycia metali, nie ulegających rozpyle­

niu, łuk świetlny podtrzym ywany był zapomocą iskier z kondensatora.

Chcąc skondensować argon, trzeba te m ­ peraturę ciekłego powietrza obniżyć przez parowanie. Aby zapobiedz przytem de- stylacyi cząstkowej, zaopatrzono przezro­

czyste naczynie Weinholdowskie w wę- żownicę metalową, kom unikującą się z próżnią i opatrzoną otworem u dołu.

Przez ten otwór przechodziło powietrze wsysane i parowało w wężownicy, ule­

gając silnemu oziębieniu. Dzięki temu prostemu urządzeniu można było zacho­

wać na stałe pierwotny skład powietrza ciekłego. W tym Weinholdowskim c y ­ lindrze umieszczano naczynie, w którem skraplano argon, co było operacyą dość trudną, ponieważ argon łatwo ulegał ze­

staleniu. Łuk świetlny pomiędzy elek­

trodami w ewnątrz ciekłego argonu zapa­

lano zapomocą iskier z kondensatora.

W ten sposób wytworzono warunki nadzwyczaj pomyślne dla pow staw ania związków argonu; mimo to, nie zdołano zauważyć ich śladów. Że metoda powyż­

sza nadaje się do otrzymywania su b ­ stancyj bardzo nietrwałych, okazało się z zachowania azotku kadmowego, który, powstawszy w warunkach analogicznych, już wobec drobnego podniesienia tem pe­

ratu ry wybuchał za lekkiem uderzeniem.

Jeżeli więc związki argonu są wogóle możliwe, to rozpadają się zapewne jesz­

cze łatwiej aniżeli azotki.

Aczkolwiek cel właściwy pomienionych doświadczeń, t. j. otrzymanie związków gazów szlachetnych, nie został osiągnię­

ty, to je d n a k otrzymane wyniki m ają duże znaczenie. W ynika z nich, że pod względem zachowania się swego w ch a ­ rakterze elektrod łuku świetlnego w cie­

kłym argonie wszystkie badane pierw iast­

ki (w liczbie 46) dają się podzielić na

dwie klasy: jedne zachowują się całkiem

obojętnie, gdy tym czasem inne ulegają

rozpyleniu. Otóż, własność ta związana

664 W SZECHSW IAT JSfo 42 je s t bezpośrednio z położeniem danego

pierw iastku w układzie peryodycznym.

W tabelce poniższej pierw iastki, ulega­

jące rozpyleniu, oznaczone są drukiem czarniejszym:

G rupa I I

Grupa I I I

Grupa IV

Grupa V

Grupa V I

B e B C

M g A l S i

Ca Ti V Cr

Zn As

Sr Zr Nb Mo

Cd In Sn S c Fe

B a T l Ce Ta W

Hg Pb

Th

Bi Ci

A zatem, pierwiastki, nie ulegające ro z­

pyleniu, znalazły się w kolum nie lewej.

W y ją te k stanowi pierwsza g ru p a układu peryodycznego, której wszystkie pier­

w iastk i rozpylają się. Nie rozpylają się zaś pierw iastki z grupy żelaza oraz pla­

tynowce.

Podczas rozpylania się w ciekłym a r ­ gonie pow stają modyflkacye nietrwałe, które dotąd były zupełnie nieznane. I s t­

nienia ich zdołano dowieść jed y n ie t a ­ kim sposobem, że parę metalow ą o tem ­ p eratu rze skrajnej łuku oziębiono do te m p e r a tu r y ciekłego argonu. Tą drogą w przypadku litu i sodu otrzymano pro ­ szki brunatne, w przypadku potasu, ru- bidu i cezu—proszki niebieskie, które po lekkiem ogrzaniu, a zwłaszcza potarciu przechodziły w odmiany krystaliczne;

ta k iem u przeistaczaniu się towarzyszy!

ogromny skok gęstości. W cienkich w arstew kach odmiany bezpostaciowe oka­

zyw ały zawsze zabarwienie niebieskie, co zdaje się potwierdzać hypotezę, wre- dle której niebieskie zabarwienie soli kam iennej byłoby w ynikiem śladów roz­

puszczonego metalu.

Cynk i k adm daw ały luźne proszki czarne, które ju ż po ogrzaniu do te m p e­

r a tu r y pokojowej zamieniały się na sza­

ry proszek metaliczny. I dla ty ch m e­

tali nie zdołano w ykazać związków a r g o ­

nowych, pomimo, że z wielu względów możliwość ich otrzymania była tutaj naj­

większa. Pozostałe pierwiastki dawały po rozpyleniu proszki czarne, które dla indu, cyny i manganu posiadały cechy pyroioryczne. W żadnym przypadku nie stwierdzono zdolności adsorpcyjnej wzglę­

dem argonu.

W edle tej samej zasady, co i w opisanych odmianach metalicznych nietrwałych, można otrzym ywać z pierwiastków związ­

ki azotowe, łatw o ulegające rozpadowi.

Najprostszy, pozornie, pomysł zastąpie­

nia argonu azotem ciekłym czystym nie daje się urzeczywistnić z powodu nizkie- go pun k tu wrzenia. Mieszanina jednak 90° argonu z 10° azotu wre w tem pera­

turze nieco wyższej od tem p eratury cie­

kłego powietrza, a zatem daje się sk ro ­ plić za pośrednictwem tego ostatniego.

W obecności najdrobniejszych śladów tlenu powstawały zawsze tlenki. Poza tern instalacya podobna była bardzo do tej, którą posługiwano się w doświad­

czeniach nad rozpylaniem. Ponieważ prze­

wodnictwo mieszaniny argonu i azotu je s t mniejsze aniżeli czystego argonu, przeto utrzym ywano łuk świetlny przez zapalanie iskrowe. Tworzyły się tą dro­

gą nie czyste azotki lecz zawsze miesza- niny ich z metalami. We wszystkich atoli przypadkach można było dowieść, że azotki pochodzą od amoniaku nie zaś od kwasu azotowodorowego lub h y d ra­

zyny, albowiem w skutek rozkładu przez kw asy powstawał zawsze amoniak. W y ­ kazano powstawanie azotków w przypad­

ku sodu, potasu, rubidu, cynku, kadmu, rtęci, indu, talu, cyny, ołowiu, arsenu, antymonu, bizmutu, telluru i manganu.

Z pośród nich okazały się wybuchające- mi tylko azotki pierwiastków o wysokim ciężarze atomowym, j a k kadm, rtęć, ołów i bizmut.

Z badań powyższych nad azotkami okazało się, że w y stęp u ją tutaj zależno­

ści od układu peryodycznego, analogicz­

ne z temi, jakie stwierdzono w doświad­

czeniach nad rozpylaniem. Z wyjątkiem grupy pierwszej, pierw iastki lewych ko­

lum n tworzą azotki trw ałe w tem pera­

turze pokojowej, pierwiastki zaś kolumn

WSZECHSWIAT 665 Ko 42

prawych dają początek azotkom nietrwa­

łym, ulegającym rozkładowi, gdy się je ogrzeje lub uderzy. Fakt, że w wyso­

kich tem peraturach azot łączy się prawie ze wszystkieini pierwiastkami, pozwala wyprowadzać bardzo ciekawe wnioski, dotyczące epoki, gdy tem peratura ziemi wynosiła kilka^tysięcy.'stopni. W owej epoce znaczna ;'część azotu dzisiejszej atmosfery naszej związana była w po­

staci azotków nietrwałych, które ozię­

biając się powoli uległy zupełnemu roz­

kładowi.

Tłum. S. B.

(N atur. R und.).

T W O R Y O L B R Z Y M I E O T R Z Y M A ­ N E D R O G Ą S Z T U C Z N Ą Z JAJ

J E Ż O W C Ó W .

(D o k o ń czen ie).

Badania Driescha pozwoliły nam skon­

statować, że rozwój dwu łub kilku zro­

śniętych jaj jeżowca nietylko że je s t mo­

żliwy, ale, że takie dwie zespolone ze so­

bą komórki płciowe żeńskie mogą nawet w pewnych przypadkach wytworzyć zu­

pełnie jednolite pluteusy, których je d y ­ nie wielkość świadczy o tein, że powsta­

ły z dwu, a nie z jednego jajka.

Nie wiemy jednak, ja k w takich ze­

spolonych jajach przebiegają najwcze­

śniej występujące sprawy morfogenety- czne, ja k brózdkowanie, szeregowanie się komórek i tworzenie organów pierwot­

nych. Obserwacya tych procesów w ka- żdem ze zrośniętych jajek, w tych w a­

runkach, w jakich prowadzone były do­

świadczenia Driescha, okazała się nie­

możliwą, a to z tego względu, że oba ja jk a z e w n ę trz n ie . niczem się od siebie nie różnią, a więc i pochodne ich są zu­

pełnie podobne. Lukę tą wypełnia ba­

danie Garbowskiego L) (04), który, stosu-

J) G arbow ski. Uber B la sto m eren Transplan- tation bei S e e ig e ln , B u lle tin do l ’A cad em ie de S c ie n c e s de C racovie 169 — 189, 1904 r.

ją c barwienie zarodków za życia, mógł na zasadzie różnicy barw ocenić właści­

wości procesów, ujawniających się kolej­

no w obu częściach zrośniętych. Jaja zapłodnione lub zarodki jeżowców (Pare- chinus miliaris et microtuberculatus) b a ­ dacz przecinał na dwie części i następnie łączył ze sobą kawałki, pochodzące z ró­

żnych dwu osobników. Operacyę tę u s k u ­ teczniano we wszystkich stadyach brózd­

kowania, Przecinanie wykonywano cien­

kim, ostrym skalpelem, pod znaczncm powiększeniem. Dla przeszczepienia, czyli transplantacyi, jednej części zarodka na drugą, Garbowski używał ciśnienia.W tym celu umieszczał odpowiednie fragmenty jajowe w cienkiej a bardzo długiej ru r­

ce, wypełnionej wodą, która poddawana była od góry u cisk o w i/S łu p wody prze­

nosił ucisk ten na części jaj, które w t a ­ ki sposób zostały na czas pewien zbliżo­

ne ku sobie, w.J następstwie czego zra­

stały się ze sobą. Aby"'módz śledzić lo­

sy każdej części w dalszym rozwoju tych zarodków, oba kawałki jaj były b arw io ­ ne odmiennemi barwnikami. Barwienie za życia je st bardzo,trudne, a to z tego powodu, że albo* substancye “chemiczne, wchodzące w skład barwnika, działają trująco na jaje,^ albo też zabarwienie wkrótce znika, gdyż ziarna jego zostają wessane, zresorbowane przez rozwijający się ustrój. Mimo to, prof. Garbowskiemu udało się dobrać takie substancye b a r ­ wne, które, nie szkodząc organizmowi, mogły w nim pozostawać przez czas d łu ­ gi. Do takich należą pewne barwniki anilinowe.'^ Jedna, [przeto część zarodka, otrzymanego drogą transplantacyi, była zabarwiona czerwono, d ruga niebiesko.

W czasie rozwoju każdy barwnik zo sta­

wał przekazany komórkom potomnym i w ten sposób łatwo było śledzić w t a ­ kim zarodku stosunek obu części jego do siebie. Rozwój ich przebiegał; bardzo prawidłowo, ‘ mimo, że wielkość blasto­

meronów często była niejednakowa, że rytm podziału, t j. szybkość w y stęp o w a­

nia brózd po sobie zależy nietylko od

własności .indywidualnych, [ale i od s t a ­

dyum ; rozwojowego, jakoteż i miejsca,

.które blastomerony zajmują w zarodku.

WSZECHSWIAT .Na 42 Ilość blastomeronów w zlepku była w ięk­

sza lub mniejsza niż przypada normalnie na odpowiedni okres rozwoju.

W sz y s tk ie te różnice, dotyczące s a ­ mych blastomeronów z biegiem czasu w yrównyw ały się, znikały. Co dotyczę zmian, ja k im zarodek taki ulegał jak o całość, to przedew szystkiem istniała d ą­

żność do przyjęcia zwykłego, mniej wię­

cej kulistego kształtu. Część więc bła- stomeronów wciskała się do środka, inne odryw ały się od całości; tą drogą ko­

mórki przemieszczone zaciemniały po­

czątkowo wyraźne rozgraniczenie dwu części, tak, że między blastomeronami zabarwionemi czerwono spotykało się w y ­ spy komórek niebieskich i odwrotnie.

Prócz tego, blastomerony wykazyw ały wiele zdolności do zastępowania się wza­

jemnego, tak, że komórki, pochodzące w j a j u z okolicy bieguna animalnego, mogły być przemieszczone w stronę bie­

g una w egetatyw nego i służyć następnie do wytworzenia organów c h a r a k te r y s ty ­ cznych dła tej okolicy.

Rozwój zarodków odbywał się znacznie dłużej, a to ze względu na w ystępow a­

nie całego szeregu procesów dodatko­

wych, porządkujących, k tórych normal­

nie niema. Zlepki złożone z dwu, ti-zech i więcej części jajow ych przechodziły ko­

lejno wszystkie typowe fazy rozwoju, aż wreszcie tworzyły zupełnie prawidłowe larwy, pluteusy wielkie o wszelkich c e ­ chach ch ara k tery zu jący ch normalne zwie­

rzęta w tem stadyum .

Metoda podana przez Driescha 1), nie j e s t jed y n ą, prowadzącą do wytworzenia larw olbrzymich. J a n s s e n s 2) (04), opisuje tw ory olbrzymie, wprost m onstrualne, które znalazł w hodowlach ja j jeżowca—

Arbacid.

Badał 011 rozwój fragmentów ja ja za­

płodnionego, stosując metodę Loeba, t. j- umieszczając ja ja na czas pewien w wo­

dzie morskiej hypotonicznej, a więc roz-

1) 1 . c.

2) J a n s e n s A . P r o d u c tio n a r tific ie lle d e lar- v e s g e a n te s e t m o n str u e u se s dans 1'arbacia. L a c e llu le . T. 21, 1904 rok.

! cieńczonej wrodą słodką. Jaja, pod w pły­

wem zmienionego ciśnienia osmotyczne- go, w ytw arzają ekstraow aty x).

Obserwując elementy płciowe w ydala­

ne przez samicę z gonad, t. j. gruczołów płciowych, zauważył on, prócz zwykłych ja je k jeszcze ja k ieś masy plazmatyczne znacznej wielkości. Masy to zawierały ziarna barwne w plazmie swej, a oprócz tego, wnętrze ich było wypełnione ja ja ­ mi, w różnych stadyach rozwoju lub roz­

padu. Janssen s nazwa! te masy plazma­

tyczne plazmodyami syrfetycznemi albo syrfoplazmą.

Plazmodyum porusza się w wodzie morskiej zwykłej amebowato, w ysuw a­

ją c wypustki ze swej powierzchni, zdol­

ne je s t żyć długo w wodzie morskiej, po przeniesieniu zaś do roztworu hypotoni- cznego szybko ginie, albo też p rzynaj­

mniej traci zdolność ruchu. Jajnik i tych samic, które znosiły prócz jaj takie pla­

zmodya, są, ja k badania wykazały, pato­

logicznie zmienione i budową swoją b a r ­ dzo zbliżone do syrf>plazmy. Praw do­

podobnie plazmodya te tworzą się w ten sposób, że pewne komórki ustroju jeżow ­ ców, w ędrują do jajników, tu zlewają się ze sobą we wspólne masy plazmatyczne i pożerają, wchłaniają w siebie tkankę jajnika. J e s t to proces zwany fagocyto- zą. Zaznaczyć trzeba, że utwory syrfe- tyczne spotyka się wyłącznie w bardzo spóźnionych okresach zdolności płciowych jeżowców. Możność w ytwarzania elemen­

tów płciowych u jeżowców, ja k u w ięk­

szości zwierząt, zjawia się peryodycznie;

po każdym okresie twórczości płciowej, następuje okres spoczynku. W tym cza­

sie znikają z u stro ju częściowo lub zu­

pełnie komórki rozrodcze. Proces ten dochodzi do sk u tk u z powodu obecności w ustroju fagocytów, komórek zdolnych do w ykonywania samodzielnych ruchów i pochłaniania części nieużytecznych, ob-

!) L oeb n a zw a ł ek str a o w a te m tę część p la ­

z m y ja jo w e j, p o tra k to w a n ej h y p o to n ic z n ą w o d ą

m orską, która, po pęk n ięciu osłon k i ja jo w e j, w y ­

d o sta w a ła się n a zew n ą trz, p o zo sta ją c w łą c z n o ­

ści zap om ocą sz y p u ly z re sz tą p la zm y ja jo w e j,

któ ra dla o d ró żn ien ia z w ie się in tra o w a tem .

Nit 42 WSZECHSWIAT 667 cych lub szkodliwych dla danego orga­

nizmu. O ile plazmodya znajdują się w obecności jaj z ekstraowatami, wów­

czas następuje bardzo ciekawe zjawisko, wnikania jaj do tych mas plazmatycz- nych, poczem obie te części składowe w dalszym rozwoju dają bardzo różno­

rodne zarodki, między któremi spotyka­

my larw y olbrzymie.

W kulturze, gdzie prócz jaj z ekstrao­

watami obecne są te plazmodya, widzi­

my, że każde z plazmodyów zostaje oto­

czone jajami. W stadyum moruli n a j­

częściej ja ja wnikają do syrfoplazmy.

Konglomerat złożony z syrfoplazmy i jaj z ekstraow atam i rozwija się, dając two­

ry olbrzymie, częstokroć bardzo jednolite.

W produktach rozwoju spotykamy dwo­

jakie larwy, albo pozbawione częściowo lub zupełnie szkieletu, albo też ze szkie­

letem mniej lub więcej normalnym.

Larwy pozbawione szkieletu są więk­

sze od normalnych od 5 aż do 46 nawet razy. Wszystkie one posiadają zupełnie charakterystycznie ułożoną m.ezenchymę pierwotną, w formie pierścienia z trój- promieniami, zaznaczonemi tylko jako małe wzgórki; rzęsy zawsze są obecno w miejscach charakterystycznych dla normalnych larw i poruszają się. Jelito je s t obecne ale nie zawsze, najczęściej w postaci szczątkowej. W zarodkach, posiadających w sobie utwory wapienne, spotykamy albo larwy olbrzymie bliźnia­

cze, wielopostaciowe i jednolite, albo też małe przysadkowate, pochodzące prawdo­

podobnie z oderwanych ekstraowatów lub intraowatów i syrfoplazmy. Zależ­

nie od tego, ile jaj rozwijało się w śro­

dowisku plazmodyum, bliźniaki mogą się składać z 2, 3 i większej ilości, osobni­

ków zrośniętych powierzchownie. O ile dość wcześnie nastąpił zrost, wówczas, podobnie ja k w doświadczeniach Drie- scha, powstawały twory jednolite. Co do sposobu powstawania ich, badacz podaje co następuje. Po wniknięciu do plazmo­

wy11111, ja ja z ekstraow atam i lub uprzed­

nio się tam znajdujące normalne, rozwi- ja ją się dość długo niezależnie od siebie, tak, żo na materyale utrw alonym Jans-

sons spotykał u powierzchni syrfoplazmy blastule a nawet gastrule oddzielne.

Następnie warstwy komórek ektoder- malnyeh blastul zrastały się ze sobą, tworząc jeden wspólny wielki pęcherz blastuli olbrzymiej, która przechodziła proces gastrulacyjny, niezawsze jednak prawidłowo.

Dokładnych badań dotyczących gene­

zy powstawania tych tworów wielkich w rozprawie tej nie znajdujemy. Widzimy jednak, że i tą drogą, ze współudziałem zupełnie obcego dla rozwoju podłoża, j a ­ kiem są plazmodya, a zarazem przez za­

stosowanie takiego czynnika jak rozcień­

czona woda morska, można uzyskać po­

wstawanie większych niż normalne or- ganizacyj.

Dla obserwacyi pluteusów tych cenną wskazówkę oryentacyjną stanow i szkie­

let, który, jako utw ór wapienny o pe­

wnej stałej kunfiguracyi swych sztabek, ułożonych w charakterystyczny sposób w ciele zarodka, nadaje mu zarazem i kształt zewnętrzny. We wszystkich opisanych larwach szkielet przeto p r z e ­ dewszystkiem stanowił ów probierz p o ­ równawczy. Pytanie jednak, c z y ju ż w in­

dywidualnej zmienności nie przybiera on takich kształtów, któreby stanowiły, zna­

czne odstępstw a od normy, a następnie jak dalece zależy sposób pow staw ania szkieletu od samego rozwoju zarodka w ten, czy w inny sposób zmienionego.

Zbadanie tego zagadnienia ma duże znaczenie dla rzeczywistego pojmowania owych zmian, jakim uległo jaje, dając jako rezultat swego rozwoju twory ol­

brzymie.

Badania były robione przez Heffnerów- nę (08) *), w ostatnich latach na je ż o w ­ c a c h - E c h in u s . J a ja Echinus zaraz po za­

płodnieniu i oswobodzeniu przez w strzą­

sanie od otoczki, umieszczono w wodzie morskiej, pozbawionej wapna, na kilka godzin. J a ja przybierały k ształt podłuż­

ny, nie rozpadały się jednak, i po przc-

!) H effner. U ber exp erim en tell. eryengfco

M eh rfach b ild an gon d es S k e le tts bei E ch in id en lar-

ven . A roli. f. E u tw . M e''1 ' t, I, 1908 rok.

668 WSZECHSWIAT Ale 42

niesieniu do zwykłej wody morskiej roz­

wijały się względnie typowo. Rozumie się, że woda morska odwapniona wpły­

wa przede wszy stkiem przez to na jaja, że ciśnienie jej osmotyczne zmienia się;

mimo to jednak, ja k wierny z doświad­

czeń H erbsta (99) ’), deformacyj głębo­

kich nie w ywołuje w jaju, dlatego też ten a nie inny 'czynnik został użyty w doświadczeniu Heffnerówny. Pluteusy, wyhodowane z tych k u ltu r jaj, były, wo­

góle mówiąc, co do kształtu, wielkości i stosunków poszczególnych organów, z w yjątkiem szkieletu, normalne lub t y l ­ ko bardzo nieznacznie zdeformowane.

Deformacye te należy przypisać pewnym ubytkom , powstałym przez oderwanie się jednego lub kilk u blastomeronów, które, ja k wiemy, wobec b raku wapna w wo­

dzie morskiej, tr a c ą zwykle ścisły k o n ­ ta k t między sobą.

Zmiany najważniejsze dotyczą utworów szkieletowych, których ilość je s t większa i ułożenie odmienne, niż w normalnym pluteusie. Można przypuszczać, żc zwięk­

szona ilość trójpromieni szkieletowych, powstaje drogą zespolenia się dwu lub kilku jaj, ja k to było w doświadczeniach Driescha. P. Heftnerówna obserwowała tylko doryw czo kilka zaledwie ja j w c i ą ­ gu rozwoju i zauważyła, że z jednego jaja, w zupełnie norm alnym przebiegu spraw rozwojowych, powstał pluteus z podwójną ilością utw orów szkieleto­

wych. Na tej zasadzie, ja k o też sądząc z wielkości otrzym anych w doświadcze­

niu larw, Heftnerówna je s t zdania, że pluteusy, przez nią wyhodowane, powsta­

ły z jednego ja ja.

Zm iany ilości części innych polegały na tem, że zam iast zwykłych dwu cen­

trów, od których idą od każdego po trzy główne sztabki szkieletowe: przygębowa, okołoodbytowa i szczytowa w trzech ró­

żnych k ie run k a ch, p luteusy miały trzy lub cztery ta k ie centry, p rzytem ilość rozgałęzień była bardzo różna; pojawiały

i) H erb st. U b er das A u se in a n d e r g e h e n v o n F u r c h u n g s- u n d G e w e b e z e lle n i m k a lk freien M edium . A rch . f. E n tw . M ech. t. I X , 189 l 9 rok.

się bowiem dodatkowe sztabki, które szły w tych samych kierunkach, co i główne (rys. 1 2 ). Prócz ilościowych zmian, widać

P lu te u s je ż o w c a (E ch in u s), w id z ia n y z boku o trzech trójprom ieniach: a, 5, c, z k tó ry ch c prócz n o rm a ln y ch trzech szta b ek za w iera m a ły d o d a tk o w y trój prom ień e; rf-^częśc.w apien na od­

d zieln ie leżąca; f f '—ram iona ok ołood b ytow o; ggl—

ram. przygęb ovve;:7j— je lito .

było i topograficzne. Wiemy, ż e o b a tr ó j- promienie leżą bliżej ku przodowi larwy, po obu stronach jelita symetrycznie.

W opisywanych przez p. H. pluteusach trójpromienie zajmowały często położę*

nie odmienne, albo t e i w razie obecności prawidłowo ułożonej jednej części szkie­

letu, d ruga przesunięta była bądź w k ie ­ ru n k u podłużnej, bądź też poprzecznej osi larwy, Zdarzało się wreszcie nierzad­

ko, że drobne ja k b y odłamki całego trój- promienia były porozrzucane bez żadnej widocznej prawidłowości po całem ciele zarodka (rys. 1 2 d). Nieprawidłowości te sprowadzają się do nienormalnego po­

rządkowania się komórek mezenchymy pierwotnej, która, jak wiemy już, stano­

wi materyał budulcowy dla powstać m a ­ jącego szkieletu. Powstaje ona w czasie gastrulacyi z mikromeronów, które wę­

drują do światła blastuli i tu układają się w ch ara k tery sty czn y pierścieniowaty sposób, obejmując jelito. Takie układa­

nie się komórek mezenchymatycznych nie j e s t jedn ak czemś niezmiennem i nie- zależnem od innych czynników, a przede- wszystkiem od kształtu blastuli. H e r b s tx), eksperym entując z jajam i poddanemi

J) l. c.

M 42 WSZECHSWIAT 669 wpływowi wody morskiej zawierającej

sole litowe, otrzymywał larwy o promie- nistem ułożeniu utworów szkieletowych.

W doświadczeniu Heffnerówny brak Ca musiał wpłynąć na zmianą kształtu bla- stuli, a to wywołało atypowe uporządko­

wanie się mezenchymy. Tem ułożeniem pierścienia komórek macierzystych dla szkieletu, tłumaczy ona zmienioną topo­

grafię utworów wapniowych w pluteu- sacb.

Co dotyczę nadliczbowych trój promie­

ni, to powstawanie ich ściśle je s t zwią­

zane z owem szeregowaniem się nienor- malnem mezenchymy. O ile bowiem pier­

ścień tych komórek został w któremkoł- wiek miejscu przerwany, lub część ko­

mórek została przesunięta w inne miej­

sce, wówczas łatwo sobie wyobrazić, że i pun k ty powstawania trójpromieni były inne, że czynniki wywołujące tworzenie się wzgórków szkieletowych działały na­

raz na większą ilość punktów mezenchy­

my i że oderwane grupy komórkowe mo­

gły stracić zupełnie związek z pierście­

niem podstawowym. Jeżeli tak jest, to wielkość larwy bynajmniej nie znajduje się w związku ścisłym z ilością zawar­

tych w niej utworów wapiennych, a z po­

wodu chwiejności w umiejscowieniu pier­

ścienia komórek mezenchymatycznych, stosunki poszczególnych części szkiele­

towych, ta k ilościowo, ja k i jakościowTo, już w normalnych larwach mogą podle­

gać znacznym wahaniom indywidualnym Te w yniki dowodzą, żc wpływy zewnę­

trzne, stosowane do rozwijających się jaj, dotyczą każdej ich okolicy; tak s a ­ mo ulega im okolica jednego, ja k i d ru ­ giego bieguna, a więc działanie zmienio­

nych warunków zew nętrznych obejmuje całe ja je i odbija się na jego budowie warstwowej.

Tak więc obrazy, opisane przez Drie- scha, w tworach o częściowo zaznaczonej regulacyi powstały na tle zmian, k r y ją ­ cych się w ja ju w czasie działania na nie nienorm alnych czynników. Oryento- wanie się przeto w genezie ich, wyłącz­

nie stosunkam i szkieletu, byłoby niedo­

stateczne. Nie mamy jednak prawą tw ier­

dzić z zupełną pewnością, że zawsze

zmiany utworów wapiennych są n a s tę p ­ stwem wyłącznego działania warunków zewnętrznych, wiemy bowiem, że orga- nizacya życiowa kroczy drogami, z k tó ­ rych wiele jeszcze pozostaje dla nas za- gad ką.

Rezultaty doświadczeń, wyżej poda­

nych, są nową zdobyczą wiedzy, rozsze­

rzając poglądy biologiczne na rozwój o r­

ganizmu i te własności ustroju zwierzę­

cego, które są w ścisłym z nim związku.

Wiemy już teraz, że bezwzględnie s ta ­ ła ilość substancyi żywej, o specyficznej strukturze, zawartej w jajku, nie je st bynajmniej niezbędna dla wytworzenia organizmu dojrzałego, typowego dla j e ­ żowców. Ilość ta może być znacznie większa, niż to bywa normalnie, a mimo to, ustrój zwierzęcia doskonałego nie t r a ­ ci nic ze s w y c h cech właściwych. A więc jajko nie je st ową jednostką życiową, tem ilościowo niezmiennem maximum m ateryi ożywionej. Z drugiej strony, ja k wiemy z doświadczeń dawniejszych nad rozwojem części ja ja lub zarodka, nie stanowi ono także i minimum su b stan ­ cyi organotwórczej. Zatem pojęcie jaj- ^ ka, jak o jednostki biologicznej, musi upaść; co najwyżej możemy powiedzieć, że przedstawia ono optimum zdolnej do rozwoju m ateryi twórczej.

Kierowanie się w zjawiskach, obserwo­

wanych w tych doświadczeniach, wyłą­

cznie stosunkami ilościowemi substancyi żywej, byłoby niewłaściwe, należy b o ­ wiem przedewszystkiem analizować je w odniesieniu do jakości, własności pla­

zmy jajowej. Własności te zostały stw ier­

dzone w całym szeregu zjawisk, obser­

wowanych w czasie rozwoju i uznanych za stałe, zawsze występujące w pewnej określonej kolejności. Należą do nich różnicowanie i wzrost zarodka. Ze obie te sprawy w ystępują zawsze, na to m a ­ my wiele dowodów. Już pierwsza bró- zda, dzieląca jajko na dwa blastomero- ny, je s t owym zewnętrznym objawem

p r o c e s ó w , które musiały zajść w samej

plazmie jajowej. W iemy przecież, że

rozdzieliła ona jajko, nie na dwie ja k ie ­

kolwiek komórki, ale na takie, które r ó ­

żnią się od siebie zasadniczo, je d n a z nich

670 W SZECHŚW IAT JSTo 42 bowiem, co stw ierdził Driesch x) (06),

daje przód zarodka, druga-— tylną część jego. Materyał jajo w y przeszedł więc zmiany zasadnicze, zróżnicował się od­

miennie w obu blastomeronach.

J a k zatem rozumieć należy te zjawis­

ka, które obserwujemy w zrośniętych jajach, dający ch potem pluteusy-olbrzy- m y jednolite; widzieliśmy bowiem, że ta­

ki podwojony m atery ał jajo w y zdolny je st, mimo to, do zupełnie typowego u ja ­ wnienia procesów różnicowania i wzro­

stu. Na zasadzie tych, jak o też wiel­

kiej liczby innych doświadczeń, musimy stwierdzić nową właściwość materyi ży­

wej, a mianowicie, jej zdolność regula­

cyjną, porządkującą, zwalczającą przesz­

kody, spotykane bądź w zwykłym roz­

woju, bądź też w tym, k tó ry przebiega w ek sperym entach.

Jajk o rozwijające się podąża w pe­

w nym kierunku, a mianowicie zbliża się ciągle k u tej formie, k tó ra stanowi kres rozwojowy, je s t pew ną całością harm o­

nijną. Nim je d n a k dojdzie do tego szczy­

tu, musi przejść stad y a pośrednie, z k t ó ­ ry ch każde też stanow i harm onijny ze­

spół właściwości, dotyczących budowy, funkcyi organów, jak o też kształtu ich i ułożenia. A więc z podłożem materyał- nem ja ja związana je s t moc twórcza, k tó r a ujaw nia się tem, że ustrój dosko­

nały może powstać z owej substancyi jajowej.

Jeżeli n a m ateryę żywą działają nie­

normalne wpływy zewnętrzne, wówczas może ona uledz albo zniszczeniu zup eł­

nemu, albo też pew nym zmianom, które w yrażą się następnie w ciągu rozwoju, ja k o deformacye. W ty m drugim p r z y ­

padku, wobec słabego nasilenia owych wpływów zew nętrznych, mimo, że zaro­

dek musi ulegać zmianom w ew nętrznym , mogą one je d n a k niczem nie zaznaczyć się w ciągu dalszego rozwoju. Muszą być przeto w yrów nane przez rozwijający się organizm i ten właśnie proces stano-

]) D r ie sc li. S tu d ie n zur E n tw ic k lu n g s p h y - s io lo g ie d er B ila te r a lita t. A rch . f. E n tw . M ecli.

X X I, t, 4, 1906 rok

wi treść regulacyi. S tąd więc i tłum a­

czenie powstawania tworów olbrzymich wypływa bezpośrednio.

Rozwój zwiększonego m ateryału tw ó r­

czego rozumieć musimy, jako rozwój 0 charakterze regulacyjnym, t. j. taki, w którym regulacya musiała poprzedzać lub iść w parze z różnicowaniem i wzro­

stem m ateryi żywej. Skutkiem tych pro­

cesów regulacyjnych jedynie rozwój, do­

tyczący powiększonej dwa łub kilka r a ­ zy substancyi twórczej, mógł odbywać się harmonijnie i wytworzyć typowe lar­

wy olbrzymy.

J a k więc widzimy, nie ilość, lecz j a ­ kość, własności specyficzne plazmy ja jo ­ wej grają pierwszorzędną rolę i, z chwilą tą, gdy zarodek nie może całkowicie wy­

równać zaburzeń, dotyczących owych własności, wywołanych zmianą otoczenia, 1 rozwój jego j e s t nienormalny.

Dalej stwierdzamy w substancyi ży ­ wej zdolności zapasowe, ja k b y dodatko­

we, które w razie potrzeby w ystępują na jaw i regulują owe zaburzenia i zmia­

ny w plazmie. O istocie tych procesów dotąd nic prawie nie wiemy; czy są one natury chemicznej lub fizycznej, czy też nie, może czas nam wyjaśni.

S te fa n K . P ień kow ski.

K R O N IK A NAUKOWA.

0 podwójnem załamaniu elektrycznem i magnetycznem. ( L a n g e v i n , C o m p te s R e n - dus). W. V o i g t w y k r y ł , że ciała u m i e s z ­ cz on o w p o lu m a g n e t y c z n e m stają się p o d ­ w ójn ie ła m ią c e m i w k ie r u n k u p r o s t o p a d ły m do linij sił m a g n e t y c z n y c h . P o d ł u g Y o i g t a zjaw isk o to w ią ż e się z in nem i z j a w isk a m i m a g n e t o o p t y c z n e m i , j a k np. ze zja w isk iem Z e em an a. L a n g e y i n w s k a z u j e , że istn ieje o d p o w ie d n io ś ć pod w z g lę d e m w i e l k o ś c i p o ­ m ię d z y za ła m a n ie m p od w ójn em w p o lu m a­

g n e t y c z n e m , a ta k ie m ż e za ła m a n ie m w p o lu

e l e k t r o s t a t y c z n e m . Zd aniem L a n g e v i n a m e ­

ch a n izm z jaw isk a m ó g łb y b y ć n ie z a le ż n y od

zjaw isk a Zeem ana; w t e m o s t a tn ie m t e o r y a

sp ro w a d z a się do r u c h u e l e k t r o n ó w , t u zaś

m i e l ib y ś m y do c z y n i e n i a ze s p e c y a ln e m

o r y e n t o w a n i e m się m o le k u ł elip soid aln yołi