Kieniewicz, Stefan
"Towarzystwo Demokratyczne Polskie
w latach 1832-1846", Sławomir
Kalembka, Toruń 1966 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 57/4, 678-680
1966
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
678
R ECENZJE lity c z n e g o k r a j u w y n ik a ją p e w n e n ie ja s n o ś c i i p e w n e u p ro s z c z e n ia . D o p u n k tó w n ie ja s n y c h , a m o ż e r a c z e j n ie w y ja ś n io n y c h , z a lic z y ła b y m u d z ia ł i ro lę A n d rz e ja H o ro d y s k ie g o w c a łe j s p r a w i e A k a d e m ii. P o s ta ć ta , w sz e c h o b e c n a w p rz y p is a c h , je s t z u p e łn ie w ła ś c iw ie z a w ie s z o n a w p ró ż n i. O p ró c z k ró tk ie g o z d a n ia , k tó r e m a d a ć in f o r m a c ję r a c z e j ty p u b io g ra fic z n e g o (s. 24), n ic o n im n ie w ia d o m o . N ie w ia d o m o , j a k ą m ia ł p o z y c ję w W a rs z a w ie i ja k d a le k o s ię g a ły je g o w p ły w y . Z t e go, co p isz e D u tk o w a , p r e z e n t u je się o n b a r d z ie j ja k o m o ż n y p r o t e k to r i m e c e n a s n a u k ty p u n p . S ta n i s ł a w a P o to c k ie g o , n iż ja k o c zło w ie k n a a r e n ie p o lity c z n e j s to s u n k o w o n o w y , b a rd z o n ie p e w n ie u s ta w io n y w ś r o d o w is k u rz ą d o w y m i c o ra z b a r d z ie j z n im sk łó c o n y . N ie w y n ik a z k s ią ż k i, że b y ł b o d a jż e n a jw y b itn ie js z ą p o s ta c ią le w ic y , n a jw ię c e j in s p ir u j ą c ą i n a jb a r d z ie j ru c h liw ą .U p ro s z c z e n ie m w y d a j e się o c e n a p o s ta w y P o to c k ie g o i S ta s z ic a , a z w ła sz c z a te g o o s ta tn ie g o . W p ra w d z ie a u to r k a z a s trz e g a się, ż e t a o c e n a d o ty c z y ty lk o jeg o p o s ta w y w o b e c A k a d e m ii, a le to z n ó w n ie z w a ln ia j e j od o b o w ią z k u sz erszeg o s p o j rz e n ia . O c e n a d z ia ła ln o ś c i S ta s z ic a ty lk o p o p rz e z p r y z m a t z a ta r g u Iz b y ze S zk o ła n ic z e g o n ie w y ja ś n ia . P r o b l e m A k a d e m ii k r a k o w s k ie j is tn i a ł d la n ie g o p rz e d e w s z y s tk im w a sp e k c ie r a c ji s ta n u , p o d p o rz ą d k o w a n y in te re s o m te j r a c ji. S tą d te ż sp ó r o tr a d y c y jn e sw o b o d y A k a d e m ii w y d a w a ł się m u m a ło w a ż n y m p a r t y k u la - rz e m ż y c ia p o lity c z n e g o K s ię s tw a . iZreszltą i s p r a w a s p o r u m ia ła d w a o b licza. J a k k o lw ie k b o w ie m Iziba b y ła p r z e c iw n a a u to n o m ii U n iw e r s y te tu , to b y ła n a to m ia s t g o rą c ą z w o le n n ic z k ą s z y b k ie j m o d e r n iz a c ji teg o ż. W re z u lta c ie , n a p r z y k ła d , j e j in g e r e n c ja w s p r a w y o b sa d y k a t e d r w y s z ła A k a d e m ii n a z d ro w ie , ja k o ż e o n a s a m a n i e d y s p o n o w a ła o d p o w ie d n im i k a n d y d a ta m i n a s ta n o w is k a p ro fe s o ró w .
T y le u w a g . N a z a k o ń c z e n ie c h c ia ła b y m r a z je s z c z e p o d n ie ś ć w a lo r y p r a c y D u t- k o w e j i w s k a z a ć n a t ę k s ią ż k ę ja k o n a w ażm y f r a g m e n t w ie d z y o K s ię s tw ie W a rs z a w s k im . t
B a rb a ra G r o c h u ls k a
S ła w o m ir К a 1 e m b к a, T o w a r z y s tw o D e m o k r a ty c z n e P o ls k ie w la ta c h 1832— 1846, „R o c z n ik i T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n iu ”
t. L X X I, zesz. 3, P W N , T o r u ń 1966, s. 273, 3 n lb . . W śró d m o n o g r a fii o W ie lk ie j E m ig ra c ji, p r z y g o to w a n y c h w s e m in a riu m to r u ń s k im W . Ł u k a s z e w i c z a k s ią ż k a n in ie js z a w y r ó ż n ia s ię so lid n o ś c ią o p ra c o w a n ia i s z e r o k o ś c ią s p o jrz e n ia . L i t e r a t u r a o T o w a r z y s tw ie D e m o k ra ty c z n y m P o l sk im jest o g ro m n a ; d o tą d b y ła n ie w y s ta r c z a ją c a . Z a r y s y d z ie jó w W ie lk ie j E m ig r a c ji (od L . G a d o n a i B. L i m a n o w s k i e g o ) o m a w ia ły T D P s k r ó to w o ; b i o g r a f ie d z ia ła c z y T o w a r z y s tw a (W o rc la , H e ltm a n a , K rę p o w ie c k ie g o , D a ra s z a , M ie ro s ła w s k ie g o ) ty lk o m a r g in e s o w o z a jm o w a ły się o rg a n iz a c ją . K s ią ż k a B a c z к i 0 p o g lą d a c h T D P (1955) p o ś w ię c iła jeg o h is to rii s tr o n 18. T ę h is to rię o tr z y m a liś m y d z is ia j. P r a w d a , ż e o b e jm u je ty lk o l a t 15, tj . c h ro n o lo g ic z n ie p o ło w ę d z ie jó w T o w a rz y s tw a . L e c z je s t to p o ło w a w a ż n ie js z a .
R z e c z n i e b y ła ł a t w a do n a p is a n ia ze w z g lę d u n a b azę ź ró d ło w ą . O g ro m n e a r c h iw u m C e n tr a liz a c ji T D P — p o n a d 70 ty s . s tr o n , n ie lic z ą c a rc h iw ó w p o szcze g ó ln y c h s e k c ji — z o s ta ło u d o s tę p n ia n e n a k ró tk o p r z e d w o jn ą . Z a p o z n a ło się z n im p rz y g o d n ie n ie w ie lu b a d a c z y , a w 1944 r. z b ió r te n u le g ł z n isz c z e n iu . P o z o s ta ła s p u ś c iz n a d r u k o w a n a T o w a r z y s tw a — n a d e r o b fita , le c z o d z w ie r c ie d la ją c a ty lk o z e w n ę trz n ą o to czk ę w y d a rz e ń . A u to r p r z e s tu d io w a ł ją b a rd z o s t a r a n n ie , le c z s ię g n ą ł d a le j , do p r y w a tn e 1} k o r e s p o n d e n c ji e m ig r a c y jn y c h d z ia ła c z y , z w ła sz c z a J . N. J a n o w s k ie g o , a le t a k ż e W. W ielo g ło w S k ieg o , M . S ta c h e r s k ie g o , S. G o szczy ń sk ieg o 1 pairu in n y c h . W c h o d z iły w gTę s e t k i lis tó w , z k tó r y c h n aiłeżaio w y ław ń ać s e c z e
-R ECE NZJE
679
g ó ły c e n n e , ja k o że p o u fn e , le c z rz a d k o k ie d y p o w ią z a n e w całość. T e w s z y s tk ie p lo tk i, z a k u lis o w e k o m e n ta rz e , p o s tro n n e d ą s y tr z e b a b y ło d o p ie ro z e sta w ia ć z d ru k o w a n y m i m a te r ia ła m i o ż y c iu T o w a r z y s tw a . A u to r p o s ia d ł w t e n sp o só b ' o w ie le ro z le g le js z ą , n iż k to k o lw ie k p r z e d n im , w ie d z ą o w e w n ę trz n y c h s p r a w a c h T o w a r z y s tw a i p o s ta n o w ił so b ie o p o w ied zie ć je — po s ta r e m u , w ie es e ig e n tlic h
g e w e s e n . ,
K o rz y s ta ć m ó g ł w y łą c z n ie z e z b io ró w k ra jo w y c h . W B ib lio te c e P o ls k ie j w P a r y ż u b y łb y z n a la z ł co n a jm n ie j d ru g ie ty l e e m ig r a c y jn e j k o re s p o n d e n c ji (k ied y ż n a s z e in s ty tu c je n a u k o w e z m ik ro film u ją te n z b ió r? ta ń s z e b y ło b y to , n iż w y s y ła n ie do P a r y ż a d z ie s ią tk ó w lu d z i d la o g lą d a n ia ty c h s a m y c h rę k o p isó w ...). N ie p r z e r a b ia ł ta k ż e , p o d k ą te m h is to rii T D P , a k t p o lic ji f r a n c u s k ie j, p r u s k ie j, a u s tr ia c k ie j, ro s y js k ie j. W a k ta c h w y p ła ty ż o łd u w p a r y s k ic h A rc h iv e s d e la G u e r r e ( m ik r o f il m y z n a jd u j ą się w P o lsc e ) z n a la z łb y a u to r d a n e o m ie js c u p r a c y i z a ro b k a c h p o sz c z e g ó ln y c h c z ło n k ó w T o w a rz y s tw a . S ło w em , ro z s z e rz e n ie k w e re n d y w z b o g a c i z a p e w n e je s z c z e n a s z ą .w iedzę o T D P . N ie p rz y p u s z c z a m , toy z m o d y fik o w a ło ją w sp o só b z a s a d n ic z y , w p o r ó w n a n iu do u s ta le ń S. K a l e m b k i . .
K s ią ż k a s k ła d a się z 5 ro z d z ia łó w ; śro d k o w y z n ic h p o św ię c o n o „ w ie lk ie m u M a n ife s to w i” z 1836 r., d y s k u s ji, ja k a się d o k o ła n ie g o to c z y ła i s to p n io w e m u k s z ta łto w a n iu się je g o te k s tu . D w a p ie rw s z e ro z d z ia ły d o ty c z ą w czesn eg o o k re s u d z ie jó w o rg a n iz a c ji: c zasó w „ b u rz y i n a p o r u ”, f e r m e n tó w id e o lo g ic z n y c h i sp o ró w 0 k ie r o w n ic tw o . D w a ro z d z ia ły o s ta tn ie m ó w ią o o k re s ie n a s tę p n y m : s ta b iliz a c ji 1 c e n tr a liz a c ji, g d y T o w a r z y s tw e m k ie r u je n ie w ie lk a g r u p a lu d zi, w o b e c k tó r e j m ilk n ie w e w n ę t r z n a o p o zy cja . T e n h a r m o n ijn y i p r z e jr z y s ty u k ła d d z ie ła d o b rz e u w y d a tn ia lin ię ro z w o jo w ą o rg a n iz a c ji. W p o c z ą tk u l a t tr z y d z ie s ty c h w T o w a r z y s tw ie to c z y się w a lk a , ś c ie r a ją s ię s k r a jn e p o g lą d y : od lib e ra ln o -s z la c h e c k ic h do u to p ijn o - s o c ja lis ty c z n y c h . W s e k c ja c h ' ro z s ia n y c h po F r a n c j i tęrtni d y s k u s ja p r o g ra m o w a n a d u rz ą d z e n ie m p rz y s z łe j P o ls k i, n a d śro d k a m i, k tó r e m a ją z a p e w n ić o d z y s k a n ie n ie p o d le g ło ś c i. Z w a lk i te j w y ch o d zi zw y c ię sk o g ru p a c e n tro w a , k tó r a e lim in u je s w o ic h p rz e c iw n ik ó w i sto p n io w o u jm u je w sw e rę c e w ła d z ę n ie k o n tro lo w a n ą .
N a s tę p n e la ta , p o c z ą w sz y od 1837 r. — to s ą d z ą c z p o z o ru , o k re s o k rz e p n ię c ia T o w a r z y s tw a , s k u p ie n ia o g ó łu c z ło n k ó w w o k ó ł o b o w ią z u ją c e g o p ro g r a m u , o k re s b u jn e g o ro z w o ju p u b lic y s ty k i d e m o k r a ty c z n e j, a ta k ż e p o lity c z n y c h ro b ó t C e n t r a liz a c ji w k r a j u . T a k -się t e s p r a w y ziw ykło u jm o w a ć w h is to rio g ra fii. S p o k o jn a , nie-, z a a n g a ż o w a n a k s ią ż k a K a le m b k i n a r z u c a n a m in n e w r a ż e n ie : sto p n io w e g o k o s t n ie n ia o rg a n iz a c ji, o b o ję tn ie n ia g ro n a , o p u szczo n eg o p rz e z „ n ie s p o k o jn e d u c h y ” , s to s u ją c e g o się do w s k a z a ń C e n tr a liz a c ji z c o ra z m n ie js z y m z a p a łe m . W ie lk a s z k o da, ż e a u to r n ie d a ł n a m w k s ią ż c e w y k r e s u o b ra z u ją c e g o ro z w ó j lic z e b n y T D P : c z ło n k ó w n o m in a ln y c h i c z ło n k ó w a k ty w n y c h (u c z e s tn ic z ą c y c h w g ło so w a n ia c h ). W 1836 r. liczy ło T o w a r z y s tw o 1134 czło n k ó w , w g ło s o w a n ia c h u c z e stn ic z y ło
7 0 0— 800. W la t a c h c z te rd z ie s ty c h lic z b a c z ło n k ó w s p a d a do ok. 800, p ła c iło s k ła d k i ok. 600 (s. 222), g ło so w a ło ok. 400. T o z ja w is k o o d s u w a n ia się s z e r o k ic h rz e s z w y c h o d ź s tw a od ż y c ia p o lity c z n e g o b y ło n a s tę p s tw e m p r z e d łu ż a n ia się tu ła c z k i, r o z p r a s z a n ia się p o ls k ic h s k u p is k , p o g o n i za c h le b e m . S p a d e k a k ty w n o ś c i o b s e r w u je m y w te d y n ie ty lk o w T D P , a le ta k ż e w G ro m a d a c h , w ^ je d n o c z e n iu , u to w ia ń - c-zyków. U d e m o k r a tó w z a s ta n a w ia o n ty m b a rd z ie j, że m ie li o n i o ty l e s p r a w n i e j szą o rg a n iz a c ję . T ru d n o po p r o s tu o p rz e ć się w ra ż e n iu , ż e w r a z z p o s tę p e m s c e n tr a liz o w a n ia T D P z o rg a n iz a c ji u le c ia ło życie.
B a r d z ie j p la s ty c z n y o b r a z ś r o d o w is k a T D P , ż y c ia p rz e c ię tn e j s e k c ji, u z y s k a lib y śm y , g d y b y a u to r s ię g n ą ł d o m e to d so c jo lo g iczn y ch b a d a n ia teg o ty p u z b io ro w ości. P r z e w a ż n ie je d n a k k o n c e n tr u je s ię n a sa m y c h w y d a rz e n ia c h ; d y s k u s je id e o lo g ic z n e stre s z c z a w sp o só b p rz e jrz y s ty , z m o ż liw ie z w ię z ły m k o m e n ta rz e m . N o
680
RECENZJEw y c h in f o rm a c ji, w p o r ó w n a n iu do s ta n u b a d a ń , je s t w k s ią ż c e d u ż o . T a k n p . z u p e łn ie in a c z e j, n iż 'to czy n io n o d o ty c h c z a s, p r z e d s ta w ia a u to r h is to rię p r z e ję c ia k ie r o w n ic tw a p rz e z S e k c ję P o it ie r s z r ą k „ K o m p le tu p a ry s k ie g o ” w 1834 r. Z w y k le s ię m ó w i, że b y ło to z w y c ię stw o k ie r u n k u u m ia rk o w a n e g o n a d ra d y k a ln y m . A u to r s tw ie r d z a (s. 61 n.), ż e r a d y k a łó w ju ż w te d y w „ K o m p le c ie p a r y s k im ” n ie było, że o p a n o w a li go w ę g la rz e , k tó r z y p rz e c iw n ie , o p o w ia d a li się za z je d n o c z e n ie m e m ig ra c ji, tj . za k ie r u n k ie m c e n tro w y m . B a rd z o in t e r e s u j ą c a je s t a n a liz a d y s k u s ji p ro w a d z o n e j w T o w a rz y s tw ie w la ta c h 1842—'1844 n a d p rz y s z ły m u s tr o je m p a ń s tw a p o ls k ie g o (s. 214 n.). W o c e n ie a k tu z a ło ż e n ia z 1832 r. a u to r id z ie za B a c z k ą (s. 17). B ez w y s ta r c z a ją c e g o u m o ty w o w a n ia o św ia d c z a (s. 231), że „ K a m ie ń s k i i jeg o d zieło o k a z a li s ię w p ra k ty c z n y c h k o n c e p c ja c h p o w s ta ń c z y c h b a r d z ie j u m ia r k o w a n i od o fic ja ln e j d o k tr y n y T D P ” . O s p o rz e w e w n ą tr z C e n tra liz a c ji w la ta c h 1844— 1845 n a te m a t te r m in u p o w s ta n ia i w o g ó le o p r z y g o to w a n ia c h p o w s ta ń c z y c h n ie d o w ia d u je m y się w ie le n o w e g o . A u to r d a rz y s y m p a tią J a n o w sk ieg o , H e ltm a n a , D a ra s z a . Z n a c z n ie s u r o w ie j o s ą d z a K rę p o w ie c k ie g o , w p o ró w n a n iu do o c en y Ł u k a s z e w ic z a s p rz e d la t k ilk u . O M ie ro s ła w s k im p is z e p o w ś c ią g liw ie , ja k g d y b y n ie c h c ia ł, b y p ó ź n ie js z e jeg o z a c h o w a n ie , z o k re s u p o 1848 r. rz u to w a ło n a w c z e ś n ie js z e la ta . W s u m ie k s i ą ż k a K a le m b k i j e s t d ro b ia z g o w ą , w y c z e rp u ją c ą r e l a c ją o w e w n ę trz n y c h d z ie ja c h T o w a r z y s tw a , o g lą d a n e g o p rz e z p r y z m a t je g o w ła s n y c h czło n k ó w , i to ty c h o r to d o k s y jn ie m y ś lą c y c h . P u n k t w id z e n ia n a p e w n o u ż y te c z n y d la b a d a c z a , ja k k o lw ie k z a p e w n e n ie je d y n y . „ B r a t S te c h ” w y m ie n io n y ze z n a k ie m z a p y ta n ia n a s. 206 i p o m in ię ty w in d e k sie, to o c zy w iście W a c ła w S te c h , to w ia ń c z y k n a ro d o w o ś c i czesk iej.
W d r u k u n ie d o p iln o w a n o n ie s te ty fr a n c u s k ie j p is o w n i im io n w ła s n y c h , b łę dy o rto g ra fic z n e s ą c z ę ste i ra ż ą c e .
S te fa n K ie n ie w ic z
P e t e r B u r i a n , D ie N a tio n a litä te n in C is le ith a n ie n u n d d a s W a h lr e c h t d e r M ä r z r e v o lu tio n 1848/49. Z u r P r o b le m a tik d e s P a r la m e n ta r is m u s im a lte n O e s te r r e ic h , „ V e rö ffe n tlic h u n g e n d e r A rb e its g e - . m e in s c h a f t O s t” t. I I , G ra z -K ö ln 1962, s. 239.
W p ro w a d z e n ie r z ą d ó w k o n s t y tu c y jn o - p a r la m e n ta m y c h d o p a ń s t w a H a b s b u r g ó w o tw ie r a ło n ie ty lk o p e rs p e k ty w y d a le k o id ą c e j d e m o k r a ty z a c ji s to s u n k ó w s p o łe c z n y c h , le c z s tw a r z a ło z a ra z e m m o ż liw o śc i z d o b y c ia p rz e z p o je d y n c z e g ru p y e tn ic z n o -ję z y k o w e p e łn e g o r ó w n o u p r a w n ie n ia n a ro d o w e g o . N ie m ie c k o - a u s tr ia c k i lib e ra liz m o k re s u p rz e d m a rc o w e g o o c e n ia ł p o ja w ia ją c e się n ie m ie c k ie ru ch y , n a ro d o w e ja k o n u r t y p o k r e w n e i so ju s z n ic z e ; ró w n o c z e ś n ie je d n a k ż e ś le d z ił j e z n a r a s ta ją c y m n ie p o k o je m i p o d e jrz liw o ś c ią , d o s trz e g a ją c w n ic h te n d e n c je o d ś ro d k o w e g o d z ą c e w c a ło ść p a ń s t w a n a d d u n a js k ie g o . W y jś c ie m z p o w y ższeg o dylem artu, k tó r e w o czach lib e r a łó w g w a ra n to w a ło u tr z y m a n ie je d n o ś c i m o n a r c h ii i d o ty c h czaso w eg o n a ro d o w e g o s ta tu s q u o , b y ły p o s tu la ty r o z w ija n ia a u s tria c k ie g o p o c z u c ia n a ro d o w e g o o r a z z a b e z p ie c z e n ia n ie m ie c k ie g o c h a r a k t e r u p a ń s tw a . T o o s ta tn ie ż ą d a n ie u z a s a d n ia n o a r g u m e n te m o m is ji d z ie jo w e j N ie m c ó w n a w sc h o d z ie w w a l ce z z a g ra ż a ją c y m E u ro p ie n ie b e z p ie c z e ń s tw e m d e s p o ty z m u c a rs k ie g o . W g rę w c h o d z iły d o d a tk o w o je s z c z e m o m e n ty k la s o w e . D la b u r ż u a z ji a u s t r ia c k o - n ie - m ie c k ie j ró w n o rz ę d n y m p a r t n e r e m w z m a g a n ia c h o n o w e o b licze u s tro jo w e p a ń s tw a m o g ła b y ć , je ś li ch o d z i o p o z o s ta łe g ru p y n a ro d o w e , je d y n ie p o d o b n a s iła s p o łe c z n a , o d g ry w a ją c a o d p o w ie d n ią ro lę i p o s ia d a ją c a o k re ś lo n ą w a g ę g a tu n k o w ą .
