542 R E C E N Z J E
szych fragm entów tej historii, które będą uwzględniać również strukturę aparatu władzy i jego społeczne uwarunkowanie. Jako zachętę trzeba traktować słuszną opinię K. Bosla: Das Grossmährische Reich ... ist eine historische Grundtatsache
Ostmitteleuropas und seiner slawischen Stämme und Völker, die erste >slawische Grossherrschaftsbildung im vollen Lichte geschichtlicher Quellen (s. 32— 33).
Jan Sieklicki
Bernhard T ö p f e r , Das Kom mende Reich des Friedens. Zur
Entwicklung chiliastischer Zukunftshoffnungen im Hochmittelalter,
Akadem ie — Verlag, Berlin 1964, s. 341.
Bernard T ö p f e r , przedstawiciel dość licznego środowiska historyków NRD zajm ujących się dziejami ideologii średniowiecznej, p od jął temat bynajm niej nie now y we współczesnej historiografii europejskiej. Bardzo kontrowersyjna książka N. С o h n a („The Pursuit o f the M illenium ” , London 1957) oraz wcześniejsze jesz cze prace H. G r u n d m a n n a o Joachimie z Fiore, to najobszerniejsze chyba p o zycje dotyczące problem atyki średniowiecznego chiliazmu. W pracach o tematyce ogólniejszej, wiele miejsca pośw ięcili chiliazmowi zarówno historycy krajów so cjalistycznych, jak zachodnioeuropejskich. Ukazał się także szereg artykułów p o św ięconych różnym aspektom tego nurtu, którego korzenie sięgały wczesnego
średniowiecza. Idea tysiącletniej epoki sprawiedliwości i pokoju, która nastać
miała na ziemi, rozw ijała się bowiem w różnych postaciach przez wiele wieków. Autor recenzowanej pracy postawił sobie za zadanie prześledzenie rozw oju idei chiłiastycznych w X II—X III wieku, a w ięc w wiekach, gdy chiliazm był ideą prze żywającą sw ój rozkwit. Z faktu, że autor nie potraktow ał zbyt rygorystycznie przy jętych przez siebie granic chronologicznych, trudno byłoby czynić zarzut. P ozw o liło mu to bow iem zająć się początkami chiliazmu w e wczesnym średniowieczu, a także poczynić ciekawe porównania z chiliazmem taboryckim w początkach X V wieku.
B. Töpfer wyróżnił kilka zasadniczych etapów w roawoju chiliazmu w inte resującym go okresie: czasy przed wystąpieniem słynnego w izjonera i historiozo- fa, Joachima z Fiore, następnie okres jego działalności i twórczości, w pływ y i roz przestrzenianie się idei Joachima w zakonie franciszkańskim, oczekiwanie p rzyjś cia „ostatniego cesarza” , chiliazm wśród odłamu franciszkanów zwanych spiry-
tuałami, wreszcie jako osobny problem wyodrębnił autor rolę idei chiłiastycznych w średniow iecznych ruchach heretyckich.
Rozdział wstępny, dotyczący historii wiary w nadejście królestwa pokoju na ziemi w okresie przed wystąpieniem Joachima z Fiore, należy uznać za bardzo udany. A utor podjął się trudnego zadania — przy m ałej ilości opracowań synte tycznych, starał się na podstawie źródeł prześledzić elem enty chiliastyczne w li teraturze patrystycznej, u autorów kręgu cyw ilizacji zachodnioeuropejskiej i bi zantyjskiej. Słusznie podkreśla, że nadzieje na nastanie królestwa pokoju na zie mi i oczekiwanie przyjścia „ostatniego w ładcy” nie zawierały wówczas jeszcze postulatów zasadniczych przemian, mieściły się całkow icie w ramach kościelnych. Zgodzić się także można z kreśloną przez Töpfera sylwetką kalab'ryjskiego opata Joachima z Fiore. Zbędne jednak w ydają się uwagi polem iczne z dawno już nie
aktualnymi poglądami, stawiającym i Joachima w szeregu chłopsko-plebejskich
heretyków. To przecież oczywiste, że Joachim z Fiore ideologiem biedoty nie był, choć stworzony przezeń system historiozoficzny w yw arł w pływ n a wFele radykal nie nastawionych jednostek reform atorskich (aż po Tomasza Müntzera). Dokona ny przez Joachima podział dziejów ludzkości na trzy ery, odpowiadające osobom
H E C E N Z J E 543
T rójcy św. — panowania ludzi świeckich, kleru i m nichów ■— nie zawierał sam w sobie elem entów radykalizmu społecznego, ale stał się wzorem dla innych, zde cydowanie antykościelnych jednostek, które nadzieje na nastanie ostatniej epoki wiązały z treściami kościelno-reform atorskim i i społecznymi. Ten właśnie p ro blem, w jaki sposób rozw ijały się pojęcia chiliastyczne w kierunku radykalizmu społecznego, najbardziej interesuje autora. W ielkie różnice ideow e dzielą kalabryj- skiego m nicha od przyw ódcy Braci Apostolskich, Dolcina, który pod w pływ em proroctw Joachima podzielił dzieje ludzkości na cztery okresy. W teoriach D olci- na nie ma jednak miejsoa na joachimidką epokę panowania m nichów. Okres ostatni, trw ający aż do końca świata, rozpocząć się m iał generalnym wygubieniem kleru. Słusznie autor zwraca uwagę, że chiliazm w ujęciu Dolcina nabrał aktual nego charakteru, były w nim nadzieje na wyginięcie aktualnej istniejącej hierar chii kościelnej i usunięcie w ładzy swieökiej w osobie Fryderyka II.
W książce T öpfera warto zw rócić uwagę na stosunkowo m ało znane zagadnie nie, jakim jest rozprzestrzenianie się w X III w. pseudojoachim ickich komentarzy o charakterze apokaliptycznym. Literaturę tę autor dokładnie przestudiował i daje 0 niej wiele cennych inform acji. Jest to piśm iennictw o szczególnie interesujące, daje ono obraz w pływ u joachim izm u na różne środowiska, w których ulegał on różnym przekształceniom.
W ydaje się, że zajm ując się tak obszernie w pływ em pism Joachima z Fiore 1 jego historiozofii, autor nie docenia niektórych m om entów psychologicznych. Z a raza szalejąca w północnych p row incjach W łoch w 1259 r. niewątpliwie pozostaje w większym, niż się w ydaje, związiku z szerzeniem się idei chiłiastycznych. Strach był elementem, który zarówno rodził wiarę w bliski koniec świata, jak i sprzyjał rozw ojow i poglądów krańcow ych i fanatycznych. Töpfer stara się w yjaśn ić m e chanizm przenikania poglądów chiłiastycznych do mas. Podkreśla, że kolebką chi liazmu były nie heretyckie ruchy ludowe, ale um iarkowane ruchy klasztorne. U grupowania heretyckie odgrywały rolę propagatorów chiliazmu, który w ich u ję ciu zyskiwał radykalną społecznie i antykościelną treść. B yć może, większą by tu trzeba przypisać rolę kaznodziejom referm atorskim, zwłaszcza wędrownym , nie koniecznie związanym z Braćmi Apostolskim i.
•Szczególnie wart uwagi w ydaje się być k ońcow y rozdział pracy, dotyczący roli chiliazmu wśród ugrupowań heretyckich. K olejno omawia autor zjaw isko w ystę powania elem entów chiłiastycznych wśród katarów, waldensów, Tanchelma i jego zwolenników, Amalryka z Bènes i jego uczniów, Ortlieba ze Strasburga, Braci A postolskich i ich przyw ódców Segarellego i Dolcina. W ystrzega się zbyt pospiesz nych uogólnień. Podkreśla różnice zachodzące w charakterze i podłożu społecz nym poszczególnych nurtów heretyckich. Zwraca uwagę ,na złożoność zjawiska w y stępowania poglądów chiłiastycznych wśród sekt. W pew nych wypadkach widzi treść chiliazmu związaną z krytyką instytucji kościelnej, bez sprecyzowanej treści społecznej, w linnych — np. u Braci A postolskich, nadzieje na nastanie przyszłej epoki związane są z postulatami pewnego egalitaryzmu społecznego. Zatrzymać się też warto nad jeszcze jednym .problemem: związków idei chiłiastycznych z nurta mi o charakterze panteistycznym. Autor dość szeroko zajm uje się wyznawcam i p o glądów paryskiego teologa A m alryka z Bènes (zm. Γ206 r.), tw órcy panteistycznych poglądów, które — jalk się w ydaje — miały duży w pływ na niektóre późniejsze nurty heretyckie. P ow staje tu problem wzajem nego przenikania herezji „u czon ej” , intelektualnej (bo taką niew ątpliw ie była doktryna A m alryka i jego uczniów), do herezji ludowych, w których idee te, w form ie przekształconej znajdywały odbicie.
Trudno się oprzeć wrażeniu pew nych niedom ów ień w recenzowanej pracy. Am alrycjanizm był, jak stwierdziliśm y, hereziją o wąskim i elitarnym zakresie, z drugiej strony jednak szybko znalazł odbicie w nurtach heretyckich reprezen tow anych przez dość szerokie kręgi społeczne. Jalko ideow ych spadkobierców
544 B E C E N Z J E
am alrycjanizm u przyjm uje się (choć problem bezpośrednich w p ły w ów jest zawsze kontrowersyjny) nurty pariteistyczne znane pod mianem herezji W olnego Ducha. Czy były wśród w yznaw ców doktryny W olnego Ducha w p ływ y chiliastyczne? A utor nie udziela na to pytanie odpowiedzi. A w ydaje się, że b y ć musiały, «k oro jeszcze w X IV i na początku X V wieku chiliazm w ystępuje w środowiskach owładniętych herezją W olnego Ducha niem ieckich begardów i ich brabanckiej od m iany zwanych homines intelligentiae. W ohiłiazmie reprezentowanym przez D olcino i Braci A postolskich nie m ogło powstać nowoczesne pojęcie rew olu cji -- stwierdza Töpfer. D ecydujący przełom w dziejach chiliastycznyoh oczekiwań przy szłości nastąpił dopiero u taborytów, którzy chiliazm pojm ow ali jako oczekiwanie p eł nego, egalitarnego porządku i wezwanie do rew olucyjnych poczynań. Trudno przejść bezkrytycznie w obec tych stwierdzeń. Jest rzeczą oczywistą, że chiliazm w u ję ciu Braci A postolskich nie miał w sobie nic rew olucyjnego w „now oczesnym ” sen sie, ale czyż nie spotykamy się tu ze zbytnią „radykalizacją” taborytyzm u? Bez wątpienia, taborytyzm stanowił szczytową na ówczesne czasy ideologię protestu społecznego, ale do „now oczesn ych ” p ojęć rew olu cyjn ych było jeszcze daleko. Trudno m ów ić o realnym, sprecyzowanym programie społeczno-politycznym tabo rytów . Chiliastyczne marzenia o królestwie bożym na ziemi, bez w ładców i w ła dzy, bez pracy i własności były niew ątpliw ą utopią. Słusznie natomiast podkreśla autor inną, zasadniczą różnicę: teoretycy i w yznaw cy chiliazmu X II i X III w ieku zarówno heretycy, jak i nie w ykraczający poza ram y ortodoksji kościelnej, wiążą nadejście przyszłej epoki p ok oju i sprawiedliwości z interwencją boską łub w każ
dym razie sił nadprzyrodzonych. Ich chiliazm jest oczekiwaniem. Taboryci,
w dniach ich szczytow ej potęgi sami walczą o urzeczwistnienie tej epoki, choć oczywiście ich ideologia jest nierozerwalnie związana z pojęciam i religijnym i.
B ogactwo problem atyki zgromadzonej w książce B. Töpfera nie wynika jedy nie z istoty pasjonującego tematu, jest w w ielkim stopniu zasługą autora, który dał studium wszechstronne i w yczerpujące. Różne zagadnienia szczegółowe mogą w ydać się kontrow ersyjne i pobudzać do dyskusji (budzi zastrzeżenia zbyt naduży wane podkreślanie braku „rew olu cyjn ości” w postawie poszczególnych nurtów chiliazmu), nie zmienia to jednak ogólnej oceny książki, którą pod wielom a w zglę dami uznać należy za nowatorską i wartościową. Z satysfakcją powitać należy tak obszerną syntezę zagadnienia, które interesować winno każdego historyka ideologii średniowiecznej. Na zakończenie podkreślam y jeszcze im ponujące w y k o rzystanie źródeł i opracowań (łącznie z literaturą najnowszą). Szkoda tylko, że w bogatym zestawieniu bibliograficznym nie dokonano podziału na część źródło wą i opracowania; stanowi to pew ne utrudnienie dla historyka korzystającego z tej interesującej i w artościow ej pracy.
Stanisław Bylina
A. I. C z i с z e r o w , Ekonom iczeskoje razwitie Indii piered anglij-
skim zawojewaniem (Remiesło i torgow lia w X V I— X V III ww.), M o
skwa 1905, s. 27'9.
A. I. С z i с z e r o w należy do nowego pokolenia radzieckiej indiologii, k tó ra ostatnio rozw ija się coraz żyw iej. Uczeń R e i s n e r a i G o l d b e r g a prow a dził od kilku lat badania nad problem atyką rzemiosła w Indiach X V I— X V III wieku. Omawiana praca stanowi ich podsumowanie, a zarazem i rozw inięcie p o glądów sygnalizowanych w ogłoszonych wcześniej artykułach. A utor zajął się prześledzeniem postępów społecznego podziału pracy i gospodarczą organizacją rzemiosła i handlu. Na tej drodze dążył do ustalenia poziom u rozw oju
