Wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego pod koniec drugiej dekady XXI wieku

(1)

(2)

(3)

dla bezpieczeństwa

międzynarodowego i narodowego

pod koniec drugiej dekady XXI wieku

(4)

(5)

dla bezpieczeństwa

międzynarodowego i narodowego pod koniec drugiej dekady XXI wieku

Uniwersytet Śląski ◆ Katowice 2017

Redakcja naukowa Katarzyna Czornik

Monika Szynol

(6)

Marcin Lasoń

(7)

Wstęp 7

Część I. Wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego w wymiarze europejskim i globalnym

Mieczysław stolarczyk

Kierunki ewolucji europejskiego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego w drugiej

dekadzie XXI w. 15

toMasz kubin

Kryzysy w Unii Europejskiej jako wyzwanie i zagrożenie dla bezpieczeństwa europejskiego 63 Monika szynol

Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej w drugiej dekadzie XXI w. 87 toMasz okraska

Ewolucja unipolarnego systemu międzynarodowego i jej implikacje dla bezpieczeństwa

międzynarodowego 109

katarzyna czornik

Bliski Wschód jako region ścierania się interesów mocarstw regionalnych i globalnych.

Implikacje dla bezpieczeństwa międzynarodowego 135

Marcin DoMagała

Potencjał ogólny, znaczenie i wyzwania Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki

Zachodniej (ECOWAS) 159

eugeniusz Januła

Militarne aspekty pierwszego dwudziestolecia XXI w. 181

Miron lakoMy

Cyberdżihad w połowie drugiej dekady XXI w.: formy – metody – strategie dystrybucji 201

Część II. Wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Aspekty polskie

włoDziMierz wątor

Terroryzm CBRN – wyzwanie dla służb i administracji publicznej 219 toMasz kwiatkowski

Zagrożenie terroryzmem w kontekście międzynarodowej informacji realizowanej przez

Biuro Współpracy Międzynarodowej KGP 247

(8)

norbert wilczyński

Wpływ migracji na rozwój przestępczości zorganizowanej, ze szczególnym

uwzględnieniem przestępczości narkotykowej 281

Daniel buzDerewicz

Przestępczość narkotykowa na przykładzie województwa śląskiego – zagrożenia lokalne

i zewnętrzne – międzynarodowe 297

anna Jarosz

Polski system penitencjarny wobec kobiet w XXI w. 311

Noty o Autorach 341

Summary 343

Zusammenfassung 343

(9)

Bezpieczeństwo jest głównym celem (megacelem) zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej państw, a zarazem głównym kryterium oceny efektywności prowa- dzonej polityki w obu tych wymiarach. Bezpieczeństwo narodowe, rozumiane jako brak zagrożenia i poczucia zagrożenia podstawowych dla danego narodu wartości, to główny cel (motyw) polityki każdego państwa narodowego. Jednakże bardziej precyzyjne niż „bezpieczeństwo narodowe”, szczególnie w odniesieniu do państw wielonarodowych, wydaje się pojęcie „bezpieczeństwo państwa”, które w praktyce politycznej oznacza zdolność państwa i jego społeczeństwa do zapewnienia warun- ków jego istnienia (przetrwania oraz biologicznego przeżycia ludności) i rozwoju, a także zachowania integralności terytorialnej, niezależności politycznej, stabilności wewnętrznej oraz poprawy jakości życia. Bezpieczeństwo jest określane i definiowane w kontekście zagrożeń dla danego podmiotu (jednostki, grupy, narodu, społeczeń- stwa jako całości). Zagrożenie oznacza subiektywne lub rzeczywiste występowanie niebezpieczeństwa dla danego podmiotu, dla uznawanych przez niego wartości, inte- resów i celów. Bezpieczeństwo państwowe (narodowe) ma dwa wymiary: wewnętrz- ny (wewnątrzpaństwowy) i zewnętrzny (realizowany w bliższym i dalszym środo- wisku międzynarodowym).

Istotą polityki bezpieczeństwa zewnętrznego państwa jest rozpoznawanie zagro- żeń dla bezpieczeństwa państwa występujących w bliższym i dalszym środowisku międzynarodowym oraz podejmowanie – przez decydentów polityki zagranicznej i bezpieczeństwa państwa – działań, mających na celu eliminowanie tych zagrożeń lub tylko ich ograniczanie. Natomiast istotą polityki bezpieczeństwa wewnętrzne- go jest rozpoznawanie zagrożeń istotnych dla bezpieczeństwa państwa występują- cych wewnątrz niego oraz podejmowanie – przez instytucje państwowe i pozapań- stwowe – działań, mających na celu eliminowanie bądź przynajmniej ograniczanie zagrożeń występujących wewnątrz państwa, istotnych z punktu widzenia potrzeb i interesów społeczeństwa danego państwa jako całości, środowisk, grup społecz- nych, jak i poszczególnych jednostek. Podejmowanie działań na rzecz eliminowania zagrożeń bądź ich ograniczania to zatem istota polityki bezpieczeństwa międzyna- rodowego oraz narodowego realizowanej przez poszczególne państwa. Bezpieczeń- stwo zewnętrzne jest głównym komponentem polityki zagranicznej każdego pań- stwa, natomiast bezpieczeństwo wewnętrzne jest najważniejszym elementem polityki wewnętrznej danego kraju. Oczywiście, ze względu na postępujący proces umię- dzynarodowienia poszczególnych sfer aktywności ludzkiej, między polityką bezpie- czeństwa wewnętrznego i zewnętrznego występują coraz ściślejsze związki (np. walka z terroryzmem).

(10)

W realizowanej przez państwo polityce bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrz- nego niezwykle istotną rolę odgrywa jego aspekt subiektywny, przede wszystkim zaś percepcja zagrożeń przez decydentów polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w tym trafne (bądź nie) odczytywanie przez nich zagrożeń dla bezpieczeństwa danego państwa. Trafne rozpoznawanie zagrożeń, adekwatne do istniejących w rze- czywistości, jest podstawą do podejmowania skutecznych działań w realizowanej polityce bezpieczeństwa, w tym do stosowania odpowiednich środków zmierzają- cych do ich eliminowania, ograniczania, a także niedopuszczania do powstawania niektórych z nich.

Polityka bezpieczeństwa państwa jest uzależniona od wielu uwarunkowań (deter- minant), zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Ze względu na zróżnicowane uwarunkowania polityki bezpieczeństwa poszczególnych państw, w tym m.in. róż- nice w tzw. ich sile fizycznej (m.in. w potencjale ekonomicznym, technologicznym, militarnym, demograficznym), efektywności ich dyplomacji oraz stopniu trafności odczytywania przez grupy rządzące istniejących bądź potencjalnych zagrożeń, różny jest zakres zapewniania realnego bezpieczeństwa dla danego państwa. Bezpieczeń- stwo jest bowiem wartością stopniowalną, co oznacza, że państwo może być mniej lub bardziej bezpieczne. Większość uwarunkowań polityki bezpieczeństwa narodowego Polski, a także innych państw, ma charakter dynamiczny, podlega procesowi zmian. Zmieniają się także wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzyna- rodowego i narodowego. Dlatego też cele w polityce bezpieczeństwa nie są formu- łowane w sposób niezmienny. Wraz ze zmianą zagrożeń i wyzwań zmianie ulegają również priorytety w polityce bezpieczeństwa. Zmieniają się też decydenci, którzy stanowią centralne ogniwo polityki bezpieczeństwa państwowego.

Wśród wielu typologii zagrożeń dla bezpieczeństwa w okresie pozimnowojennym wyodrębnia się m.in.:

– zagrożenia tradycyjne, związane z groźbą lub użyciem siły między państwami lub przez strony wojujące w ramach jednego państwa;

– zagrożenia nietradycyjne (asymetryczne), związane z pojawieniem się w życiu międzynarodowym podmiotów niepaństwowych, takich jak grupy terrorystycz- ne czy przestępcze, których działalność uległa intensyfikacji w okresie pozimnowojennym;

– zagrożenia związane z rozwojem cywilizacyjnym, dotyczące m.in. środowiska naturalnego i cyberprzestrzeni;

– zagrożenia związane z pojawieniem się nowych kategorii bezpieczeństwa, w rodzaju bezpieczeństwa zdrowotnego, energetycznego, surowcowego, żywnościowego czy migracyjnego.

Nieco inny podział zagrożeń to podział na:

– zagrożenia militarne (np. zagrożenie napaścią zbrojną, wyścig zbrojeń, handel bro- nią, proliferacja broni masowego rażenia);

– nacjonalizmy i konflikty etniczne, w tym nacjonalizm i separatyzm;

– terroryzm, w tym terroryzm religijny i cyberterroryzm;

(11)

– transgraniczna przestępczość zorganizowana (np. przemyt narkotyków, przemyt nielegalnych imigrantów, handel kobietami, pranie brudnych pieniędzy);

– zagrożenia informatyczne, w tym cyberterroryzm;

– państwa upadłe1.

Znaczenie tychże zagrożeń dla polityki bezpieczeństwa poszczególnych państw jest różne (np. tzw. zagrożenia asymetryczne dotyczą przede wszystkim państw Zachodu). Różne jest też uwrażliwienie decydentów polityki bezpieczeństwa poszcze- gólnych państw na wymienione rodzaje zagrożeń. Występują często poważne różni- ce między państwami, nawet ściśle ze sobą współpracującymi, odnośnie do ważności poszczególnych zagrożeń (np. pojawia się niekiedy pytanie: co jest najważniejszym obecnie zagrożeniem dla państw członkowskich Unii Europejskiej – Rosja, tzw. Pań- stwo Islamskie czy zagrożenia migracyjno-uchodźcze?). Uzależnione jest to m.in. od geopolitycznego usytuowania, doświadczeń historycznych, potencjału, pozycji mię- dzynarodowej (np. supermocarstwo, mocarstwo, państwo średniej wielkości) i ról odgrywanych przez dane państwo. Jedną z tendencji realizowaną w ostatnich dzie- sięcioleciach przez poszczególne państwa polityki bezpieczeństwa jest poszerzanie zakresu treściowego bezpieczeństwa o aspekty pozawojskowe (pozamilitarne). Inna prawidłowość to coraz ściślejszy związek bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrzne- go oraz bezpieczeństwa państwowego i międzynarodowego. W wyniku stałego wzrostu współzależności i intensyfikacji procesów globalizacji bezpieczeństwo każdego państwa jest w coraz większym stopniu funkcją bezpieczeństwa międzynarodowego.

Celem niniejszej publikacji jest zdiagnozowanie najważniejszych zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego pod koniec drugiej dekady XXI w.

Akcent został postawiony na ukazanie głównych wyzwań i zagrożeń występujących w europejskim i światowym systemie międzynarodowym. Istotnym bowiem celem zbioru jest ukazanie ewolucji regionalnego, w tym europejskiego, jak i globalnego systemu międzynarodowego w drugiej dekadzie XXI w. oraz wskazanie na związane z tym wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego.

Ważne jest nie tylko zidentyfikowanie obecnych zagrożeń, ale też tych potencjalnych, którym już dzisiaj można by przeciwdziałać poprzez trafne „odczytywanie” ewolucji systemu międzynarodowego w poszczególnych regionach świata, jak i w skali globalnej. Jednym z celów zbioru jest ukazanie niektórych zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego Polski, szczególnie w kontekście wzrostu zagrożeń terroryzmem oraz nielegalnej migracji.

1 Szerzej zob. Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian. Zagraożenia – koncepcje – instytucje. Red.

R. Kuźniar, Z. Lachowski. Warszawa 2003; Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń. Red. J. Symonides.

Warszawa 2010; Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka. Red. K. Żukrowska, M. Grącik. War- szawa 2006; Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie. Red. R. Zięba. Warszawa 2008; P. Turczyń- ski: Bezpieczeństwo europejskie. Systemy, instytucje, funkcjonowanie. Wrocław 2011; Bezpieczeństwo w XXI wie- ku. Asymetryczny świat. Red. K. Liedel, P. Piasecka, T.R. Aleksandrowicz. Warszawa 2011; Bezpieczeństwo międzynarodowe. Red. R. Kuźniar et al. Warszawa 2012; Polska w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego.

Red. M. Pietraś, K.A. Wojtaszczyk. Warszawa 2016.

(12)

Publikacja zawiera czternaście artykułów, w których dokonana została analiza wybranych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego w drugiej dekadzie XXI w. Całość została podzielona na dwie części.

Część pierwsza, zatytułowana Wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa między- narodowego w wymiarze europejskim i globalnym, została opracowana przez bada- czy stosunków międzynarodowych. Autorami poszczególnych opracowań są przede wszystkim pracownicy Zakładu Stosunków Międzynarodowych Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W części tej zamieszczono osiem artykułów, poświęconych m.in. problematyce ewolucji systemu bezpieczeństwa, wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Bliskie- go Wschodu i Afryki czy zjawiska cyberdżihadu. Rozpoczyna ją artykuł Mieczysła- wa Stolarczyka pt. Kierunki ewolucji europejskiego systemu bezpieczeństwa międzyna- rodowego w drugiej dekadzie XXI w. Celem badawczym opracowania jest wskazanie głównych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w Europie, które doprowadziły w ostatnich latach do znacznego pogorszenia stanu bezpieczeństwa na kontynencie europejskim (zmniejszenia zarówno poczucia bezpie- czeństwa, jak i faktycznego, obiektywnego jego stanu), w tym także Polski. W kolej- nym artykule, zatytułowanym Kryzysy w Unii Europejskiej jako wyzwanie i zagrożenie dla bezpieczeństwa europejskiego, Tomasz Kubin identyfikuje najważniejsze proble- my Unii Europejskiej w kontekście wyzwań dla sfery bezpieczeństwa. Poświęca on uwagę m.in. kryzysowi uchodźczemu/migracyjnemu, wzrostowi zagrożenia terroryzmem na terenie państw UE, decyzji Wielkiej Brytanii dotyczącej opuszczenia unij- nych struktur, kryzysowi gospodarczemu i jego następstwom oraz konfliktowi na Ukrainie. Monika Szynol w artykule pt. Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej w drugiej dekadzie XXI w. charakteryzuje główne wyzwania i per- spektywy stojące przed polityką bezpieczeństwa i obrony UE, która w analizowanym okresie (także w porównaniu do dekad wcześniejszych) znajduje się w fazie wyraźnej stagnacji. W kolejnym artykule – Ewolucja unipolarnego systemu międzynarodowe- go i jej implikacje dla bezpieczeństwa międzynarodowego – Tomasz Okraska ukazuje najważniejsze aspekty ewolucji globalnego systemu międzynarodowego w pierwszej i drugiej dekadzie XXI w. oraz wskazuje ich implikacje dla bezpieczeństwa między- narodowego. Katarzyna Czornik w artykule pt. Bliski Wschód jako region ścierania się interesów mocarstw regionalnych i globalnych. Implikacje dla bezpieczeństwa mię- dzynarodowego koncentruje się na ukazaniu, w jakich kierunkach i na jakich płasz- czyznach przebiega rywalizacja międzymocarstwowa w regionie Bliskiego Wschodu.

Dokonuje również analizy wiodących tendencji oraz linii przebiegu ścierania się inte- resów mocarstw regionalnych i globalnych w tej części globu oraz wskazuje na ich główne implikacje dla szeroko pojętego bezpieczeństwa międzynarodowego. Celem kolejnego opracowania, przygotowanego przez Marcina Domagałę – Potencjał ogólny, znaczenie i wyzwania Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS), jest scharakteryzowanie kształtu instytucjonalnego ECOWAS oraz wskazanie realnego znaczenia i obecnej pozycji tej organizacji w ramach Unii Afrykańskiej. Z kolei

(13)

Eugeniusz Januła w tekście pt. Militarne aspekty pierwszego dwudziestolecia XXI w.

prowadzi rozważania na temat wyścigu zbrojeń i dążeń do uzyskania przez poszcze- gólne państwa przewagi militarnej, niezbędnej dla politycznej dominacji w począt- ku XXI w. W ostatnim artykule zamieszczonym w tej części zbioru, zatytułowanym Cyberdżihad w połowie drugiej dekady XXI w.: formy – metody – strategie dystrybucji, opracowanym przez Mirona Lakomego, autor wskazuje na główne cechy współcze- snego cyberdżihadu, przede wszystkim w odniesieniu do stosowanych form i metod propagandy online, jak również wykorzystywanych strategii dystrybucji, z perspek- tywy generowanych w ten sposób zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego i mię- dzynarodowego.

Z kolei część druga, zatytułowana Wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa naro- dowego i międzynarodowego. Aspekty polskie, została opracowana przez specjalistów reprezentujących instytucje zajmujące się zwalczaniem wyzwań i zagrożeń dla bez- pieczeństwa narodowego i międzynarodowego, m.in. pracowników Komendy Głów- nej Policji w Warszawie, Centrum Szkolenia Obrony Przed Bronią Masowego Rażenia Akademii Sztuki Wojennej, Komendy Wojewódzkiej Policji w Katowicach, Central- nego Biura Śledczego Policji oraz Fundacji Sprzymierzeni z GROM. Część tą, składa- jącą się z sześciu tekstów, rozpoczyna artykuł Włodzimierza Wątora pt. Terroryzm CBRN – wyzwanie dla służb i administracji publicznej. Główną oś rozważań w arty- kule stanowi analiza zagadnień związanych z celami i motywacjami terrorystów, ich programami i taktyką działania, możliwymi scenariuszami uderzenia, a także obo- wiązującymi rozwiązaniami prawnymi i organizacyjnymi w zakresie zapobiegania zja- wisku, ochrony i reagowania po zdarzeniu. Istotne jest określenie wzajemnych relacji pomiędzy nimi oraz wykazanie ich wpływu na model holistyczno-funkcjonalny systemu antyterrorystycznego w Polsce w przypadku zdarzeń CBRN. W kolejnym arty- kule – Zagrożenie terroryzmem w kontekście międzynarodowej informacji realizowanej przez Biuro Współpracy Międzynarodowej KGP – Tomasz Kwiatkowski systematyzuje i opisuje role poszczególnych komórek organizacyjnych BMWP KGP oraz wykorzystywanych w międzynarodowej wymianie informacji baz danych, w tym w sprawach zagrożenia życia i zdrowia ludzkiego. Natomiast Norbert Wilczyński w artykule zaty- tułowanym Wpływ migracji na rozwój zorganizowanej przestępczości narkotykowej zastanawia się nad tym, czy wpływ ten jest analogiczny wobec rozwoju każdego inne- go rodzaju przestępczości, czy jednak jest on szczególnie związany np. z zamożnością, kręgiem kulturowym czy przyczynami i kierunkami migracji. Grzegorz Wydrowski w opracowaniu pt. Bezpieczeństwo osobowe = osobiste przedstawia problemy związa- ne z zapewnieniem bezpieczeństwa osobowego funkcjonariuszy służb mundurowych, zarówno w trakcie trwania służby, jak i po jej zakończeniu. Daniel Buzderewicz w tek- ście pt. Przestępczość narkotykowa na przykładzie województwa śląskiego – zagroże- nia lokalne i zewnętrzne – międzynarodowe analizuje zwiększoną aktywność grup przestępczych oraz pojedynczych osób w zakresie szeroko rozumianej przestępczo- ści narkotykowej w odniesieniu do województwa śląskiego. Ostatni artykuł w zbiorze, zatytułowany Polski system penitencjarny wobec kobiet w XXI w., opracowała Anna

(14)

Jarosz, przedstawiając specyfikę funkcjonowania polskiego systemu penitencjarnego wobec kobiet, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji matek sprawujących opiekę nad dziećmi do lat trzech oraz więźniarek w ciąży.

Prezentowany zbiór jest kolejnym opracowaniem będącym efektem prowadzo- nych od wielu lat przez pracowników Zakładu Stosunków Międzynarodowych Insty- tutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach badań dotyczących różnych aspektów polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Polski realizowanej w środowisku międzynarodowym. Dotychczas ukazały się następujące pra- ce dotyczące wskazanych wyżej aspektów: Dylematy polityki zagranicznej Polski na początku XXI wieku. Red. K. Czornik, M. Lakomy, M. Stolarczyk. Katowice 2014;

Dylematy polityki bezpieczeństwa Polski na początku drugiej dekady XXI wieku. Red.

K. Czornik, M. Lakomy. Katowice 2014; Implikacje konfliktu ukraińskiego dla polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Polski. Aspekty polityczne, wojskowe, gospodarcze oraz społeczne. Red. K. Czornik, M. Lakomy, M. Stolarczyk. Katowice 2015; Stosunki Polski z mocarstwami w drugiej dekadzie XXI wieku. Red. K. Czornik, M. Lakomy, M. Sto- larczyk. Katowice 2016; M. Stolarczyk: Rosja w polityce zagranicznej Polski w latach 1992–2015. Katowice 2016.

Mieczysław Stolarczyk Katarzyna Czornik Monika Szynol

* * *

Redaktorzy publikacji pragną złożyć wyrazy podziękowania opiekunowi naukowe- mu Panu Profesorowi Mieczysławowi Stolarczykowi za okazane wsparcie oraz niezwy- kle cenne uwagi merytoryczne udzielane podczas opracowywania niniejszego zbioru.

Redaktorzy dziękują również Panu Profesorowi Marcinowi Lasoniowi z Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego za przygotowanie recenzji wydawniczej.

Redaktorzy zbioru

(15)

Wyzwania i zagrożenia

dla bezpieczeństwa międzynarodowego

w wymiarze europejskim i globalnym

(16)

(17)

Kierunki ewolucji europejskiego systemu

bezpieczeństwa międzynarodowego w drugiej dekadzie XXI w.

Directions of Evolution of the European System for International Security in the Second Decade of the 21st Century

Abstract

The contemporary system of international relations in Europe and around the world is quickly transformed in the second decade of the 21st century. The European security system as the main element of international relations in Europe is subject to considerable changes. The research objective of this work is to indicate the main challenges and threats for national and international security in Europe, which have recently caused a considerable deterioration of national and international security in Europe (reduced feeling of security and actual, objective security), also for Poland, and to point to the actions aimed at eliminating or reducing the challenges and risks significant for European security. In this context, main tendencies have been out- lined related to the European security system in the second decade of the 21st century, such as reduced chances to build a cooperative security system in Europe, intensifying the arms race (militarisation of foreign policies of many states), increased threat of Islamic terrorism, over- lapping crises in the EU, stricter geopolitical rivalry for influence in the post-Soviet territories, weaker tendencies towards the westernisation and Europeanisation of Russia’s foreign policy, increased tendency to exaggerate the role of Germany from the EU leader to the position of a dominant state, new, unsettling tendencies in the foreign policy of the United States in the first half-year of Donald Trump’s administration.

Key words: international system, security, Europe

Wstęp

System bezpieczeństwa międzynarodowego jest rdzeniem, najważniejszą częścią systemu międzynarodowego, który występuje w poszczególnych płaszczyznach stosun- ków międzynarodowych (np. politycznych, ekonomicznych, kulturalnych i innych)1.

Wśród badaczy stosunków międzynarodowych istnieje duże zróżnicowanie stanowisk co do tego, jak definiować system międzynarodowy. Dla jednych system międzynaro-

1 Pojęcie „system międzynarodowy” często traktowane jest jako synonim pojęcia „porządek międzyna- rodowy” i „ład międzynarodowy”. Zob. K.N. Woltz: Struktura teorii stosunków międzynarodowych. Przeł.

R. Włoch. Warszawa 2010; T. Łoś-Nowak: Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy. Wrocław 2006, s. 134 i nast.; R. Kuźniar: Wstęp. W: Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku. Red. R. Kuźniar.

Warszawa 2005; W. Szymborski: Międzynarodowe stosunki polityczne. Bydgoszcz 2006, s. 131 i nast.

(18)

dowy to relacje pomiędzy tworzącymi go elementami, inni definiują go jako charakterystyczne wzorce działań i oddziaływań międzynarodowych2. Barry Buzan i Richard Little pisali, że mianem „systemu międzynarodowego (porządku międzynarodowe- go) określa się w telegraficznym skrócie układ aktorów i ich wzajemnych oddziaływań stanowiących przedmiot stosunków międzynarodowych”3. Zdaniem Dariusza Kon- drakiewicza „system międzynarodowy jest skomplikowaną siecią powiązań i relacji między uczestnikami stosunków międzynarodowych, wśród których podstawową rolę wciąż odgrywają państwa, charakteryzujący się rosnącym poziomem złożono- ści, wzajemnych zależności i hierarchicznego zróżnicowania”4. W ocenie Wojciecha Szymborskiego „za system międzynarodowy należy uznać przede wszystkim cało- kształt stosunków między państwami, opartych na pewnych zasadach i wzorach inte- rakcji, z których część jest sprecyzowana, a część nie. Określają one, kto jest uznany za członka systemu, jakie posiada prawa i zakres odpowiedzialności oraz jakie rodzaje działań i reakcji standardowo funkcjonują między państwami”5.

Elementami konstytuującymi każdy system międzynarodowy są państwa, przede wszystkim mocarstwa, i inne podmioty stosunków międzynarodowych oraz struktury systemu wchodzące w różne interakcje między sobą, charakteryzujące się współpracą i rywalizacją w poszczególnych płaszczyznach stosunków międzynarodowych, która wpływa na pozycje i role uczestników oraz na ciągłość i zmianę systemu6.

Zwolennicy podejścia realistycznego i jego kolejnych modyfikacji podkreśla- ją, że najważniejszą cechą każdego system międzynarodowego jest realnie istnieją- cy układ sił pomiędzy państwami, przede wszystkim mocarstwami, we wszystkich płaszczyznach stosunków międzynarodowych. Mimo bardzo intensywnych zmian zachodzących w ostatnich dziesięcioleciach w stosunkach międzynarodowych, w tym rosnącej roli uczestników pozapaństwowych (np. korporacji transnarodowych), sta- łym elementem rzeczywistości międzynarodowej jest prymat państw w kształtowa- niu każdego systemu międzynarodowego, w tym wiodący wpływ mocarstw na jego powstanie, ewolucję i zmianę. Kenneth N. Waltz pisał, że system międzynarodowy określają jego jednostki dominujące, niewielka grupa państw zaliczanych do potęg7.

System bezpieczeństwa międzynarodowego, jako najważniejsza część składowa systemu międzynarodowego, to sposób organizacji i funkcjonowania systemu mię- dzynarodowego w dziedzinie szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Jego istotą są

2 T. Łoś-Nowak: Stosunki międzynarodowe…, s. 134 i nast.

3 B. Buzan, R. Little: Systemy międzynarodowe w historii świata. Przeł. E. Brzozowska. Warszawa 2011, s. 20.

4 D. Kondrakiewicz: Między porządkiem a chaosem. Faza nierównowagi systemu międzynarodowego.

Lublin 2015, s. 25.

5 W. Szymborski: Międzynarodowe stosunki polityczne…, s. 132.

6 Szerzej zob. M. Stolarczyk: Teoretyczne i praktyczne aspekty mocarstwowości we współczesnych stosun- kach międzynarodowych. W: Stosunki Polski z mocarstwami w drugiej dekadzie XXI wieku. Red. K. Czornik, M. Lakomy, M. Stolarczyk. Katowice 2016.

7 K.N. Waltz: Struktura teorii stosunków międzynarodowych…

(19)

relacje pomiędzy państwami, przede wszystkim mocarstwami i innymi podmiotami stosunków międzynarodowych w poszczególnych płaszczyznach stosunków mię- dzynarodowych (politycznych, ekonomicznych, militarnych, kulturalnych i innych).

W każdej z tych płaszczyzn sceny międzynarodowej, ze względu na postępującą roz- ciągliwość bezpieczeństwa, kwestią zasadniczą jest percepcja zagrożeń przez decy- dentów polityki bezpieczeństwa poszczególnych państw, istotnych dla interesów reprezentowanych przez nich krajów w poszczególnych płaszczyznach stosunków międzynarodowych i podejmowanie działań zmierzających do ich ograniczania lub eliminowania8.

Dla bezpieczeństwa zewnętrznego Polski najbliższe i najważniejsze środowi- sko międzynarodowe (przestrzeń międzynarodowa) to środowisko subregionalne (sąsiedzkie) i regionalne (europejskie)9. Oczywiście na ewolucję środowiska między- narodowego, w tym systemu bezpieczeństwa międzynarodowego, niezwykle istotny wpływ wywierają zjawiska i procesy występujące zarówno w Europie, jak i w skali globalnej. Szczególnie znacząca w tym zakresie wydaje się być ewolucja supermocar- stwowej pozycji Stanów Zjednoczonych i związana z tym ewolucja systemu pozimnowojennego w stosunkach międzynarodowych, od amerykańskiego unipolaryzmu do amerykańsko-chińskiej dwubiegunowości10 czy wielobiegunowości.

Internacjolodzy zwracają uwagę na to, iż kończy się system międzynarodowy, jaki dotąd znaliśmy. Stawiają pytanie, jaki może być ten nowy. Zdaniem Romana Kuźniara weszliśmy już w pozachodni system międzynarodowy11. Powoli bowiem kończy się trwająca od XV w. dominacja Zachodu w światowym systemie. Stawia- ne jest pytanie, ile będzie Zachodu w pozachodnim systemie międzynarodowym.

W jakim zakresie Zachód może jeszcze sterować (zarządzać) jego ewolucją, by XXI w.

nie stał się, po pięciu wiekach, systemem antyzachodnim? Cytowany Roman Kuź- niar pisze, że system pozachodni nie musi być systemem antyzachodnim, ale może takim być. Zdaniem tego autora chodzi o to, aby pozostawić po sobie jak najwięcej

8 Szerzej na temat bezpieczeństwa międzynarodowego po zimnej wojnie zob. Bezpieczeństwo międzyna- rodowe po zimnej wojnie. Red. R. Zięba. Warszawa 2008; Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń. Red.

J. Symonides. Warszawa 2010; Bezpieczeństwo w XXI wieku. Asymetryczny świat. Red. K. Lidel, P. Piasecka, T.R. Aleksandrowicz. Warszawa 2011; Bezpieczeństwo międzynarodowe. Red. R. Kuźniar et al. Warszawa 2012; Neue Dimensionen internationaler Sicherheitspolitik. Hrsg. R. Meier-Walser, A. Wolf. München 2011.

9 Zob. M. Stolarczyk: Nowe wyzwania i zagrożenia dla polityki zagranicznej Polski w połowie drugiej dekady XXI wieku. W: Polityka zagraniczna Polski w zmieniającym się ładzie międzynarodowym. Wybrane problemy. Red. R. Zięba, T. Pawłuszko. Kielce 2016.

10 Edward Haliżak odwołując się do typologii biegunowości George’a Modelskiego, według której w systemie bipolarnym poziom koncentracji siły militarnej i gospodarczej w dwóch państwach tworzących układ bipolarny wynosi 50% światowego potencjału w tych płaszczyznach, wykazywał, że w 2015 r. poziom koncentracji siły militarnej w USA i Chinach wynosił 46,85%, a poziom koncentracji siły ekonomicznej w USA i Chinach 39,2%. E. Haliżak: Wyłaniająca się dwubiegunowość USA-Chiny w systemie międzynarodowym.

W: Tendencje i procesy rozwojowe współczesnych stosunków międzynarodowych. Red. M.F. Gawrycki et al.

Warszawa 2016, s. 590.

11 R. Kuźniar: Europa w porządku międzynarodowym. Warszawa 2016, s. 193 i nast.

(20)

Zachodu w porządku międzynarodowym, który staje się postzachodni, ale nie musi być antyzachodni12.

Jednym z najważniejszych wyzwań ewolucji systemu międzynarodowego w skali globalnej jest to, żeby kluczowa dla tej ewolucji rywalizacja amerykańsko-chińska przebiegała tak jak do tej pory, bez sięgania przez rywalizujące strony do instrumen- tów militarnych w stosunkach dwustronnych, czy też na pewnym etapie zaostrza- nia się tej rywalizacji dojdzie między tymi państwami do konfliktu zbrojnego (wojny hegemonicznej). Henry Kissinger w pracy Porządek międzynarodowy pisał, że USA są „uznanym mocarstwem”, a Chiny są „aspirantem” do tej roli. Jednocześnie pod- kreślał, że na 15 przypadków, kiedy uznane mocarstwo i „aspirant” oddziaływały na siebie, 10 zakończyło się wojną13.

Warto mieć na uwadze, że w nowożytnym systemie międzynarodowym i jego częściach składowych (systemie westfalskim, wiedeńskim, wersalskim, bipolarnym i pozimnowojennym) zasadnicza zmiana układu sił dokonała się w warunkach poko- jowych tylko raz, na przełomie lat 80. i 90. XX w., kiedy to rozpadł się system bipolarny (zimnowojenny). W tym kontekście zasadne jest pytanie, czy kolejna zasadnicza zmiana układu sił w skali globalnej dokona się też w sposób pokojowy. Faktem jest bowiem, że w drugiej dekadzie XXI w. znacznie zwiększyło się zagrożenie wybu- chem globalnego konfliktu zbrojnego (np. USA-ChRL, NATO-Rosja czy przerodze- nie się wojny w Syrii w konflikt globalny)14.

Zaczyna wyłaniać się nowy system międzynarodowy, którego kształtu jeszcze nie znamy. Nie wiadomo, czy powstanie na drodze pokojowej, jak system pozimnowo- jenny (unipolarny; amerykański), czy też wskutek wielkiej wojny (wojny hegemonicznej)15. Jeden ze scenariuszy ewolucji systemu międzynarodowego zakłada możliwość konfliktu USA-ChRL z osią na Morzu Południowochińskim i konfliktu Rosja-NATO z osią na Bałtyku i w Polsce. W kontekście prognozowanego scenariusza zakładają-

12 Ibidem.

13 H. Kissinger: Porządek światowy. Przeł. M. Antosiewiocz. Wołowiec 2016.

14 Jeffrey Sachs, amerykański ekonomista, który przygotował wstępny projekt programu transformacji polskiej gospodarki zwanej jako „Plan Balcerowicza”, mówił, że „tajna wojna USA w Syrii jest nielegalna zarówno w świetle amerykańskiej konstytucji (która przyznaje Kongresowi wyłączne prawo do wypowiedze- nia wojny), jak i Karty Narodów Zjednoczonych. Co więcej jest ona cynicznym i lekkomyślnym zagraniem hazardowym. Wysiłki zmierzające do obalenia Assada, którym przewodzą USA, nie służą ochronie syryj- skich cywilów, jak czasami sugerowali Obama i Clinton. Są wojną zastępczą prowadzoną przeciwko Iranowi i Rosji, a tak się złożyło, że Syria stała się jej polem. Stawka tej wojny jest znacznie wyższa i bardziej niebez- pieczna, niż wyobrażają to sobie jej amerykańscy rzecznicy. Kiedy Stany Zjednoczone wyprawiły się na wojnę z Assadem, Rosja ze swej strony zwiększyła wsparcie wojskowe dla jego rządu. Główne amerykańskie media traktują postępowanie Rosjan jako zniewagę: jak Kreml śmie powstrzymywać USA przed obaleniem syryj- skiej władzy? Efektem jest pogłębiający się konflikt dyplomatyczny z Rosją, który może eskalować i dopro- wadzić – choćby nie było to celowe – do konfliktu militarnego”. J. Sachs: Prawdziwe oblicze Amerykanów w Syrii. Źródło: http://opinie.wp.pl/jeffry-sachs-prawdziwe-oblicze-amerykanow-w-syrii-6032308169483393a (dostęp: 4.09.2016).

15 Zob. A. Gałganek: Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym. Supercykle i wojna hegemonicz- na. Poznań 1992.

(21)

cego konflikt Rosja-NATO należy postawić zasadnicze pytanie o to, jakie byłyby jego implikacje dla bezpieczeństwa Polski. Czy jego realizacja, przy bardzo prawdopodob- nym użyciu przez główne strony tego konfliktu broni atomowej, nie oznaczałaby uni- cestwienia Polski jako państwa i końca egzystencji narodu polskiego?

Inny scenariusz zakłada, że w obliczu narastających sporów USA-ChRL państwem kluczowym do rozstrzygnięcia rywalizacji amerykańsko-chińskiej staje się Rosja. Dla- tego USA i Zachód będą zmniejszać w najbliższych latach konfrontację i spory z Rosją16.

To by oznaczało konieczność zasadniczej zmiany dotychczasowej polityki bezpie- czeństwa zewnętrznego Polski, w której Rosja postrzegana jest jako główne zagroże- nie17. Pojawia się uzasadnione pytanie, czy polska dyplomacja jest przygotowana na taki rozwój wydarzeń.

Celem badawczym opracowania jest wskazanie na główne wyzwania i zagroże- nia dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w Europie, które doprowa- dziły w ostatnich latach do znacznego pogorszenia stanu bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w Europie (zmniejszenia zarówno poczucia bezpieczeństwa, jak i faktycznego, obiektywnego jego stanu), w tym także Polski18, oraz na działa- nia zmierzające do eliminowania bądź ograniczania wyzwań i zagrożeń istotnych dla bezpieczeństwa europejskiego. W tym kontekście zarysowane zostaną głów- ne tendencje występujące w europejskim systemie bezpieczeństwa w drugiej dekadzie XXI w.

Najważniejsze tendencje ewolucji europejskiego systemu bezpieczeństwa

Malejące szanse na zbudowanie w Europie kooperatywnego systemu bezpieczeństwa W pierwszej i drugiej dekadzie XXI w. znacznie osłabły, w porównaniu do ostat-

niej dekady XX w., tendencje sprzyjające budowie systemu kooperatywnego bezpie- czeństwa w Europie. W trwającej w okresie pozimnowojennym dyskusji nad pożą- danym modelem bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie z pełną akceptacją przedstawicieli państw obszaru OBWE spotykał się model kooperatywnego, czy kooperacyjnego, bezpieczeństwa, który stopniowo przekształcałby się w bardziej sformalizowany model bezpieczeństwa zbiorowego. Istotną częścią tego paradygma- tu bezpieczeństwa jest jego szeroki zakres przedmiotowy, znaczne poszerzenie tre- ści bezpieczeństwa o aspekty niewojskowe oraz akceptacja zasady wspólnego bez-

16 S. Gomułka: Mocarstwo według biznesmena. „Rzeczpospolita”, 14 XII 2016.

17 Szerzej zob. M. Stolarczyk: Rosja w polityce zagranicznej Polski w latach 1992–2015. Katowice 2015;

J. Zając: Poland’s Security Policy. The West, Russia, and the Changing International Order. Palgrave Macmil- lan 2016, s. 88 i nast.

18 Zob. M. Stolarczyk: Główne dylematy bezpieczeństwa zewnętrznego Polski w połowie drugiej dekady XXI wieku. W: Dylematy polityki bezpieczeństwa Polski na początku drugiej dekady XXI wieku. Red. K. Czor- nik, M. Lakomy. Katowice 2014.

(22)

pieczeństwa, czyli uznanie, że bezpieczeństwo każdego państwa jest nierozerwalnie związane z bezpieczeństwem wszystkich pozostałych. Wzrost bezpieczeństwa wła- snego bowiem wcale nie musi oznaczać pomniejszenia bezpieczeństwa innych, lecz powinien wynikać z harmonizacji uzasadnionych interesów wszystkich zaintereso- wanych państw. Istotą modelu kooperatywnego bezpieczeństwa jest odchodzenie od bezpieczeństwa międzynarodowego, opartego na mechanizmie równowagi sił, odstra- szaniu i rywalizujących ze sobą sojuszach, i akceptacja dla pozablokowego systemu bezpieczeństwa, w tym zaniku wyraźnie określonego wroga (istniejącego czy poten- cjalnego przeciwnika)19, oraz dążenie do uzyskania względnie jednakowego pozio- mu i niepodzielności bezpieczeństwa (bezpieczeństwo każdego państwa bądź grupy państw jest nierozerwalnie związane z bezpieczeństwem wszystkich pozostałych – wspólne bezpieczeństwo). W modelu kooperatywnego bezpieczeństwa akcent kła- dziony jest na wzrost współzależności między państwami i innymi podmiotami sto- sunków międzynarodowych oraz na umacnianie się świadomości wzrostu współza- leżności państw w dziedzinie bezpieczeństwa, w tym dostrzeganie coraz ściślejszego związku między bezpieczeństwem państwowym (narodowym) a międzynarodowym.

Zakłada on stopniowe tworzenie systemu współzależnych, współpracujących ze sobą i wzajemnie uzupełniających się instytucji, który doprowadzi do tak ścisłych powią- zań natury politycznej, ekonomicznej, prawnej, kulturalnej i w innych sferach życia społecznego, że użycie siły do realizacji celów polityki narodowej stanie się nieopła- calne i coraz mniej lub zupełnie nieprawdopodobne (umacnianie bezpieczeństwa przez współpracę, a nie konfrontację). Innym niezwykle ważnym założeniem modelu kooperatywnego bezpieczeństwa jest to, że żadna pojedyncza instytucja nie ma wystarczających środków do zajmowania się wszystkimi aspektami bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie, występuje więc potrzeba współdziałania komplemen- tarnych i wzajemnie uzupełniających się instytucji europejskich i euroatlantyckich (wspólne działanie na rzecz eliminowania zagrożeń). W modelu kooperatywnego bezpieczeństwa uznaje się występowanie ścisłego związku między utrzymywaniem pokoju a przestrzeganiem podstawowych praw człowieka. Zakłada on także, że rzą- dy poszczególnych państw dążących do realizacji takiego modelu bezpieczeństwa w swojej polityce bezpieczeństwa militarnego będą samoograniczały się i kierowały polityczną zasadą osiągnięcia strukturalnej niezdolności do ataku, czyli posiadania sił zbrojnych pozwalających na odparcie ewentualnej agresji, ale nie pozwalających na skuteczne działania ofensywne (na działania agresywne)20. Zasadne jest podkre-

19 Zapisy takie znalazły się m.in. w deklaracji przyjętej w czasie konferencji KBWE w Paryżu (19–21 listo- pada 1991 r.) z udziałem szefów państw lub rządów uczestniczących w KBWE oraz w nowych strategiach NATO przyjętych w 1991 r., 1999 r. oraz w 2010 r.

20 Szerzej zob. E.O. Czempiel: Die Neueordnung Europas. “Aus Politik und Zeitgeschichte” 1997, nr 1–2;

G. Evans: Współpraca dla pokoju. Warszawa 1994, s. 19–20; M. Stolarczyk: Podział i zjednoczenie Niemiec jako elementy ładów europejskich po drugiej wojnie światowej. Katowice 1995, s. 93 i nast.; J. Czaputowicz:

Teoretyczne założenia i elementy składowe kooperatwywnego systemu bezpieczeństwa. W: NATO w systemie bezpieczeństwa europejskiego. Red. E. Cziomer. Kraków 1999.

(23)

ślenie tego, że budowa modelu kooperatywnego bezpieczeństwa w Europie harmo- nizuje z działaniami na rzecz przezwyciężania podziału Europy i jej jednoczeniem, w tym rozwojem integracji europejskiej w ramach Unii Europejskiej21.

Do głównych czynników sprzyjających realizacji modelu bezpieczeństwa kooperatywnego w Europie należy zaliczyć:

– koncepcje i działania zmierzające do tzw. dużego zjednoczenia Europy, zwią- zanego z postrzeganiem Europy w jej geograficznych granicach (gaullistowska koncepcja Europy „od Atlantyku po Ural”), którą poprzez proces KBWE/OBWE rozszerzono, głównie w wymiarze bezpieczeństwa, na obszar „od Vancouver do Władywostoku”22. W stanowisku tym traktuje się Rosję jak bardzo istotny element systemu bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie. Aprobowana jest w nim formuła eksponowana m.in. w dotychczasowej polityce bezpieczeństwa RFN, że bezpieczeństwo europejskie nie może być trwałe bez Rosji, a tym bardziej budowane przeciw Rosji23. Stanowisko to zakłada, że w działaniach na rzecz budowy nowego systemu bezpieczeństwa w Europie należy unikać takich, któ- re mogą prowadzić do powstania nowych podziałów. Stąd krytycznie zwolennicy tego stanowiska oceniają koncepcję tzw. małego zjednoczenia Europy (Euro- py „od Portugalii do Polski” z ewentualnymi korektami na Europę Wschodnią, ale bez udziału Rosji);

– obecność militarną Stanów Zjednoczonych w Europie poprzez struktury NATO.

Obecność militarna USA w Europie oraz odgrywanie przez Stany Zjednoczone głównej roli w NATO (przywódcy tego sojuszu) sprawia, że USA spełniają funk- cję równoważenia potęg europejskich, głównie Rosji i Niemiec. Również w okresie po zakończeniu zimnej wojny amerykańska obecność militarna w Europie spełnia funkcje „podwójnego powstrzymywania”; już nie ZSRR i „starej RFN”, ale Fede- racji Rosyjskiej i zjednoczonych Niemiec;

– utrzymującą się tendencję do współdziałania, mimo wielu zastrzeżeń co do inten- sywności i efektywności tej współpracy, takich struktur europejskich i euroatlantyckich jak NATO, OBWE, UE, Rada Europy w zapobieganiu konfliktom, ich ogra- niczaniu i wygaszaniu;

– modyfikację strategii, zadań i struktur NATO sprzyjających stopniowej ewolucji NATO z sojuszu wojskowo-politycznego w organizację polityczno-obronną, a z czasem w kierunku europejskiej i euroatlantyckiej organizacji bezpieczeń- stwa zbiorowego;

21 M. Stolarczyk: Czynniki sprzyjające i utrudniające jednoczenie Europy w dziedzinie bezpieczeństwa.

W: Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy. Red. B. Fijałkowska, A. Żukowski. Warszawa 2002.

22 R. Zięba: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Warszawa 1999, s. 277 i nast.

23 Zob. M. Stolarczyk: Polska i Niemcy wobec kryzysu i konfliktu ukraińskiego. Zbieżność i różnice sta- nowisk. W: Implikacje konfliktu ukraińskiego dla polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Polski. Aspekty poli- tyczne, wojskowe, gospodarcze oraz społeczne. Red. K. Czornik, M. Lakomy, M. Stolarczyk. Katowice 2015, s. 378 i nast.

(24)

– rozszerzanie NATO w sposób jak najmniej konfrontacyjny z Rosją, przy uwzględ- nianiu uzasadnionych interesów bezpieczeństwa Rosji, czego przykładem było np. porozumienie NATO-Rosja z 27 maja 1997 r. Porozumienie to oznaczało mil- czącą zgodę Rosji na pierwsze pozimnowojenne rozszerzenie NATO (o Polskę, Cze- chy i Węgry). Było zarazem bardzo istotnym aktem włączającym Rosję w kształ- tujący się system bezpieczeństwa europejskiego, w którym uwzględniono niektóre z argumentów zgłaszanych wcześniej przez stronę rosyjską (np. na obszarze państw nowych członków NATO nie będzie broni nuklearnej; w czasie pokoju nie będą rozlokowane znaczące siły zbrojne sojuszu)24;

– rozwój procesu integracji europejskiej w ramach Unii Europejskiej, zarówno jej pogłębienie (wzmacnianie rozwiązań wspólnotowych), jak i poszerzenie (przyj- mowanie kolejnych państw do UE);

– występowanie w polityce zagranicznej Rosji stosunkowo silnych tendencji, mimo licznych przyhamowań i sporów w tym zakresie, do okcydentalizacji i europeiza- cji Rosji;

– utrzymanie przez zjednoczone Niemcy kierunku na „europejskie Niemcy”, a nie na „niemiecką Europę”25.

W drugiej dekadzie XXI w. niemal wszystkie z ww. czynników niezbędnych do budowy kooperatywnego systemu bezpieczeństwa w Europie uległy znacznemu osła- bieniu bądź istotnej zmianie o charakterze dysfunkcjonalnym wobec tego modelu bezpieczeństwa. Tym samym realizacja idei kooperatywnego bezpieczeństwa w Euro- pie, a tym bardziej bezpieczeństwa zbiorowego, znacznie została odsunięta w czasie.

Można mieć uzasadnione wątpliwości, czy te pożądane ze względu na wzmacnianie wartości pokoju modele bezpieczeństwa uda się kiedykolwiek zrealizować w praktyce międzynarodowej w Europie.

Występowanie kilku stref bezpieczeństwa w Europie

Mimo niemal powszechnej akceptacji w sferze deklaratywnej dla systemu kooperatywnego bezpieczeństwa, w tym dla zasady wspólnego bezpieczeństwa, w Europie od początku lat 90. XX w. systemu takiego nie udało się zbudować. Nie udało się zbudo- wać jednolitego, paneuropejskiego systemu bezpieczeństwa europejskiego z udziałem wszystkich państw europejskich (od Atlantyku po Ural) czy państw obszaru KBWE/

OBWE (od Vancouver po Władywostok)26. Jednym z głównych, nierozwiązanych problemów w stosunkach międzynarodowego okresu pozimnowojennego był brak po stronie Stanów Zjednoczonych i Zachodu (zwycięzców „zimnej wojny”) konse- kwentnie realizowanej wizji zbudowania systemu bezpieczeństwa międzynarodowe-

24 Akt Stanowiący o podstawach wzajemnych stosunków, współpracy i bezpieczeństwa pomiędzy Organi- zacją Paktu Północnoatlantyckiego i Federacją Rosyjską. W: Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów. Oprac. S. Bieleń. Warszawa 2004, s. 363–370.

25 Szerzej zob. M. Stolarczyk: Idea jedności europejskiej a bezpieczeństwo międzynarodowe w pozimno- wojennej Europie. „Sprawy Międzynarodowe” 1999, nr 2, s. 123–150.

26 Zob. J. Czaputowicz: System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku. Warszawa 1998.

(25)

go z udziałem w nim Rosji, a nie przeciwko Rosji. Stanisław Ciosek, ambasador Polski w ZSRR i Rosji w latach 1989–1996, w jednym z wywiadów stwierdził: „Bardzo żałuję, że Zachód nie wykorzystał czasu na budowę wspólnej z Rosją przestrzeni politycznej, gospodarczej i militarnej. To można było robić za późnego Gorbaczowa, przez dwie kadencje Jelcyna i za wczesnego Putina. Rosja była wówczas z plasteliny, w dodatku zafascynowana Zachodem. Chciała dołączyć do zachodniej cywilizacji, ale pokazano jej gest Kozakiewicza. Przynajmniej tak to odbierała. Byłem tego bezpośrednim świad- kiem. Zwyciężyła koncepcja odkrawania po plasterku dawnych republik radzieckich.

Na samą Rosję Europa wciąż nie ma pomysłu”27. Natomiast Jeffrey Sachs, amerykań- ski ekonomista, były doradca Solidarności i rządu Tadeusza Mazowieckiego, w jednym z wywiadów powiedział: „Sadzę, że zaostrzając podział między Rosją a Europą i Zachodem, popełniliśmy mnóstwo błędów przez ostatnich 20 lat. Z mojej obser- wacji wynika, że wykonaliśmy całe mnóstwo działań, które choć są szczerze traktowane jako obronne, to druga strona widzi je jako agresywne. Jestem przekonany, że w 1991 r. straciliśmy wielką historyczną szansę. Pamiętam początki mojego zaanga- żowania w Polsce i w Rosji, wtedy jeszcze istniał ZSRR, kiedy Gorbaczow przedstawił ideę strefy pokoju od Rotterdamu [chyba od Lizbony – M.S.] po Władywostok. I choć można to nazwać naiwnością, to według mnie był to właściwy kierunek. Po 1991 r.

amerykańscy neokonserwatyści widzieli jednak całą sytuację w kategoriach pokona- nia ZSRR, po którym musimy posprzątać”28.

Stanisław Bieleń pisał, że w okresie pozimnowojennym zabrakło odważnych i dale- kowzrocznych konceptualizacji ładu geopolitycznego w przestrzeni poradzieckiej przez pryzmat jej adaptacji, czy przynajmniej ograniczonej adaptacji, z systemem zachod- nim. „W dużej mierze pod wpływem amerykańskich pomysłów (niebagatelną rolę ode- grały w tym neokonserwatywne think tanki) przyjęto założenie, że osłabionej Rosji nie wolno pozwolić na powrót do stref jej tradycyjnego panowania. Lepiej będzie, jeśli tę przestrzeń wypełnią wpływy zachodnioeuropejskie i amerykańskie, oczywiście w imię wolności i demokracji, nie mówiąc o rzeczywistych interesach gospodarczych i wojskowych. To, że większości tych obszarów bliżej pod względem ustrojowym do Rosji, a nie do Zachodu, mało kogo obchodzi. Lekceważy się także inne czynniki o charakterze mentalnym, językowym, kulturowym czy ekonomicznym”29.

W trzeciej dekadzie po zakończeniu zimnej wojny w Europie funkcjonują róż- ne strefy bezpieczeństwa o podwyższonym bądź obniżonym poziomie zagrożenia.

Nadal występuje fragmentaryzacja europejskiego systemu bezpieczeństwa, na którą składają się strefy bezpieczeństwa występujące w różnych regionach Europy. Znacz- nie zmniejszyły się też szanse na zbudowanie efektywnego, ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa.

27 Pomysł na Rosję. Rozmowa ze Stanisławem Cioskiem. „Przegląd” 2014, nr 14.

28 Potrzebujemy granic. Rozmowa z Jeffrey Sachsem. „Polityka” 2017, nr 1.

29 S. Bieleń: Rewizjonizm geopolityczny w stosunkach międzynarodowych. „Opcja na Prawo” 2015, nr 3, s. 155.

(26)

Najważniejsze strefy bezpieczeństwa w Europie pod koniec drugiej dekady XXI w. to:

– strefa euroatlantyckiego bezpieczeństwa z wiodącą rolą USA i poszerzającym się NATO oraz strefa bezpieczeństwa na obszarze poradzieckim z wiodącą rolą Rosji i mało efektywnymi próbami władz Rosji do budowy zinstytucjonalizo- wanego systemu bezpieczeństwa na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP – państwa powstałe na obszarze byłego ZSRR bez Litwy, Łotwy i Estonii).

Od połowy lat 90. XX w. jedna z najważniejszych kwestii spornych w stosunkach rosyjsko-amerykańskich w dziedzinie bezpieczeństwa, jeśli nie najważniejsza, związana była z polityką kolejnych administracji USA do rozszerzania NATO, najpierw o państwa członkowskie byłego Układu Warszawskiego, a następnie także o państwa powstałe na obszarze poradzieckim. Efektem tego było przekonanie grup rządzących Rosji i znacznej części społeczeństwa rosyjskiego, że Sta- ny Zjednoczone nie są skłonne do respektowania uzasadnionych interesów Rosji w dziedzinie bezpieczeństwa, a proces rozszerzania NATO, szczególnie o państwa poradzieckie, traktowały jako znaczące pogorszenie geopolitycznego i geostrate- gicznego położenia Rosji i próbę „okrążania Rosji” przez USA i NATO. W wymiarze globalnym decydenci polityki zagranicznej i bezpieczeństwa USA dążyli do utrzymania przez Stany Zjednoczone pozycji jedynego supermocarstwa, a poli- tycy Rosji eksponowali koncepcję wielobiegunowości (świata wielobiegunowego);

– Białoruś, Ukraina i Mołdawia jako strefa buforowa rozdzielająca euroatalntyc- ką i poradziecką strefę bezpieczeństwa. Zarówno Rosja, jak i USA oraz pozosta- łe państwa członkowskie NATO traktowały państwa Europy Wschodniej jako swojego rodzaju bufor bezpieczeństwa. Jednakże występowała zasadnicza różni- ca między Rosją a państwami członkowskimi NATO i Unii Europejskiej, mimo występującego wśród nich zróżnicowania w tym zakresie, dotycząca wizji tego, jak ten bufor powinien być kształtowany. Grupy rządzące Stanów Zjednoczo- nych, Polski i wielu innych państw wzmocnienia bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego upatrywały we wzmocnieniu ukraińskiego, a z czasem tak- że białoruskiego bufora poprzez stowarzyszenie i członkostwo tych państw w UE, a w dalszej perspektywie, szczególnie w odniesieniu do Ukrainy, także w NATO.

Natomiast grupy rządzące Rosji postrzegały wzmocnienie własnego bezpieczeń- stwa poprzez białoruski i ukraiński bufor jako utrzymanie przez Ukrainę statu- su pozablokowego bądź jako włączenie tego państwa do systemu bezpieczeństwa budowanego pod egidą Rosji na obszarze WNP, tak jak to miało miejsce w przypadku Białorusi. Państwa Europy Wschodniej stały się „przestrzenią rywalizacji” między Rosją a Zachodem. W kolejnych latach okresu pozimnowojennego przybierała na sile „walka o wpływy” między Rosją a USA i UE. Była ona szcze- gólnie widoczna na Ukrainie30. Warto w tym miejscu nadmienić, że kolejne pol-

30 Szerzej zob. I. Topolski: Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw Europy Wschodniej. Lublin 2013, s. 215 i nast.

(27)

skie rządy z wielką determinacją angażowały się po stronie amerykańskiej w geo- polityczną rywalizację mocarstw na Ukrainie, występując w roli wyraziciela nie tylko swoich, ale i amerykańskich interesów oraz głównego „wojownika nowej zimnej wojny z Rosją”31;

– Bałkany, na obszarze których najbardziej zapalne miejsca to: Bośnia i Hercego- wina, Kosowo oraz Macedonia. Postępował proces poszerzania NATO o państwa powstałe na obszarze byłej Jugosławii. Członkostwo w NATO otrzymała Słowe- nia, Albania, Chorwacja, a w 2017 r. 29. członkiem NATO została Czarnogóra. Do członkostwa w tym sojuszu aspiruje także Kosowo. Niebawem w NATO może znaleźć się „Wielka Albania” (Albania i Kosowo), a z czasem może także Bośnia i Hercegowina. Mając na uwadze postępujący proces reislamizacji Turcji, będzie to oznaczało dalsze wzmocnienie bloku muzułmańskiego w NATO. Stany Zjed- noczone i Zachód dążąc pod koniec XX w. do wyeliminowania wpływów rosyj- skich na Bałkanach, które były jednym z istotnych motywów tzw. wojny o Koso- wo w 1999 r.32, wzmocniły w Europie islam, i to islam radykalny. Przykładem tego jest duża liczba dżihadystów z Kosowa, Albanii, Bośni i Hercegowiny walczących w szeregach armii tzw. Państwa Islamskiego. Stosunkowo dużym uznaniem cie- szy się opinia, że pokój na Bałkanach, w Europie i na świecie zależy od rezultatów wojny z terroryzmem. Dżihadyści zapowiadają utworzenie islamskiego kalifatu na Bałkanach. Jednym z kluczowych elementów tego procesu jest Arabia Saudyj- ska, gdzie wahabizm jest religią państwową33. Od wielu lat ma miejsce wspieranie przez wielu bogatych Saudyjczyków wahabickiego islamu wśród sunnitów na Bał- kanach i w regionach pozaeuropejskich, w tym także tzw. Państwa Islamskiego34.

Stany Zjednoczone jako lider promocji wartości zachodnich w świecie powinny, ze względu na feudalny reżim panujący w Arabii Saudyjskiej, przestać z nim współ- pracować. Czas na „kolorową rewolucję” czy „wiosnę arabską” w Arabii Saudyj- skiej. Ale czy jest to możliwe w dającej się przewidzieć perspektywie? W pierw- szych miesiącach prezydentury Donalda Trumpa Stany Zjednoczone zacieśniały, a nie osłabiały, współpracę z Arabią Saudyjską.

31 M. Leonard, N. Popescu: Rachunek sił w stosunkach Unia Europejska – Rosja. Londyn-Warszawa 2008, s. 10–11.

32 Zob. M. Waldenberg: Rozbicie Jugosławii od separacji Słowenii do wojny kosowskiej. Warszawa 2003;

K. Pawłowski: Kosowo konflikt i interwencja. Lublin 2008.

33 Charakterystyczne było, że prezydent Donald Trump pierwszą swoją wizytę zagraniczną w roli pre- zydenta USA złożył w Arabii Saudyjskiej, w czasie której podpisanych został szereg kontraktów, w tym opie- wający na ponad 100 mld dolarów kontrakt na sprzedaż przez amerykańskie koncerny zbrojeniowe broni dla reżimu Saudów.

34 Od początku lat 70. XX w. Saudyjczycy wybudowali na świecie, w tym także na Bałkanach, ok. 1,5 tys.

meczetów, 210 centrów islamskich oraz dziesiątki akademii i szkół religijnych.

(28)

Poszerzanie NATO oraz ewolucja funkcji i strategii tego sojuszu

Wśród ścierających się na początku lat 90. XX w. różnych sposobów zapewnienia bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie (paneuropejski – oparty na KBWE/

OBWE, europejski – oparty na strukturach Unii Europejskiej i euroatlantycki – oparty o NATO)35 od połowy lat 90. XX w. wyraźnie zaczęli przeważać zwolennicy opcji euroatlantyckiej. Katalizatorem tych zmian były kolejne fazy konfliktów bałkańskich i kolejne przejawy militarnego zaangażowania USA i NATO w jego rozwiązanie. Decy- denci polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, jak i większości państw europejskich, traktowali Sojusz Północnoatlantycki jako najważniejszy wie- lostronny środek bezpieczeństwa w pozimnowojennej Europie.

NATO w całym okresie pozimnowojennym podlegało stałej transformacji nie tylko ze względu na kolejne rozszerzenia36, ale także z powodu istotnych zmian jego funk- cji37. Państwa członkowskie NATO, pod presją USA, stopniowo odchodziły od li tylko funkcji obronnej tego sojuszu i nadawały coraz większe znaczenie akcjom ofensyw- nym poza obszarem wymienionym w art. 6 Traktatu Waszyngtońskiego (obszarem traktatowym). Tym samym zmieniał się charakter NATO z sojuszu typowo obronne- go w sojusz obronno-ofensywny. Znajdowało to swój wyraz zarówno w koncepcjach strategicznych NATO z 1999 r. i 2010 r., jak i w podejmowanych przez niego działa- niach typu out of area. Najbardziej wymownym tego przykładem była interwencja militarna lotnictwa NATO wobec Serbii w 1999 r., która była pierwszą, bez mandatu ONZ, zbrojną interwencją NATO poza obszarem państw członkowskich. Było to też pierwsze tak poważne odejście tego sojuszu od casus foederis Traktatu Waszyngtoń- skiego, który zawiera postanowienia o zbiorowej obronie przed napaścią na obszarze obejmującym terytorium państw członkowskich. Nie przewiduje natomiast akcji ofen- sywnych. Interwencja militarna NATO wobec Serbii znacznie zmniejszyła wiarygod- ność argumentacji, że NATO jest sojuszem defensywnym nikomu nie zagrażającym.

W kolejnych latach, m.in. za sprawą zaangażowania militarnego NATO w Afga- nistanie38, pojawiały się propozycje wzmocnienia globalnego zaangażowania NATO

35 J. Czaputowicz: System czy nieład?…, s. 77 i nast.

36 Wraz ze zjednoczeniem Niemiec w 1990 r. NATO poszerzyło się na obszar byłej NRD; 12 marca człon- kostwo w NATO uzyskały: Polska, Czech i Węgry; pod koniec marca 2004 r. do NATO przystąpiły: Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Rumunia, Słowacja i Słowenia; 1 kwietnia 2009 r. do NATO przystąpiła Albania i Chor- wacja; 5 czerwca 2017 r. 29. członkiem NATO została Czarnogóra.

37 Zob. W.J. Thies: Why NATO Endures. Washington 2009; Understanding NATO in the 21^st Century. Allian- ce Strategies and Global Governance. Eds. G.P. Herd, J. Kriendler. New York 2012; E. Lagadec: Transatlantic Relations in the 21^st Century: Europe, America and the Rise the Reset. “Washington” 2012, s 118–146.

38 Zaangażowanie militarne NATO w Afganistanie, najczęściej określane jako „misja NATO w Afgani- stanie”, było pierwszą w historii NATO zbrojną operacją tego sojuszu poza Europą. Stanisław Koziej pisał, że NATO znalazło się w Afganistanie w swoistej strategicznej pułapce. „Zauważmy bowiem, że sojusz znalazł się tam z misją reagowania kryzysowego (stabilizacyjną, wsparcia bezpieczeństwa), a tymczasem bardzo szybko przyszło mu prowadzić tam największą kampanię wojenną i to jeszcze w najtrudniejszym wydaniu – wojny przeciwpartyzanckiej”. S. Koziej: Główne wyzwania strategiczne wobec NATO. W: NATO w pozimnowojennym środowisku międzynarodowym. Red. M. Pietraś, J. Olchowski. Lublin 2011, s. 20.

(29)

w operacje zarządzania kryzysowego (misje ekspedycyjne NATO w skali globalnej).

Tym samym traciła na znaczeniu funkcja obronna sojuszu. Zarazem należy mieć na uwadze, że niepowodzenie misji afgańskiej NATO, misji ISAF (główne cele tej operacji stawiane w 2003 r. nie zostały zrealizowane), w tym kontrowersje wśród państw członkowskich NATO dotyczące celów operacji tego sojuszu w Afganistanie oraz na tle tzw. narodowych ograniczeń kontyngentów wojskowych wielu państw członkow- skich NATO (np. Niemiec), znacznie wpłynęły na zmniejszenie jego spoistości i efek- tywności, jako najpotężniejszego sojuszu okresu pozimnowojennego.

Przejawem wzrostu dystansu niektórych państw członkowskich NATO (np. Pol- ski, Niemiec) wobec misji ekspedycyjnych NATO był ich sceptycyzm wobec militarnego zaangażowania NATO w Libii w 2011 r.39. W praktyce interwencja zbrojna sił międzynarodowych w Libii, w której główną rolę odegrało lotnictwo Francji, Wiel- kiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, zdecydowanie naruszyła mandat interwencji w Libii wyznaczony przez rezolucję nr 1973, przyjętą przez Radę Bezpieczeństwa ONZ w dniu 17 marca 2011 r. Interwencja ta doprowadziła do zaangażowania sił zbrojnych NATO po jednej ze stron wojny domowej w Libii, do obalenia reżimu oraz do zabi- cia przywódcy reżimu rządzącego w Libii płk. Mu’ammara Kaddafiego. Sojusz Pół- nocnoatlantycki zaangażował się w obalenie Mu’ammara Kaddafiego oraz nie tyle chronił ludność cywilną, co nakazywała rezolucja nr 1973, ile raczej pomagał rebe- liantom w pokonaniu oddziałów Kaddafiego40. Interwencja NATO w Libii była kolejnym działaniem militarnym państw Zachodu, nawracania przy pomocy siły militarnej na demokrację, które wpłynęło na destabilizację Bliskiego Wschodu. Była jedną z przyczyn, która doprowadziła do powstania tzw. Państwa Islamskiego oraz do kryzysu uchodźczo-migracyjnego w Unii Europejskiej. Roman Kuźniar zwracał uwagę na to, iż w czasie interwencji NATO zarówno w Libii, jak i w Afganistanie doszło do porzucenia moralności na rzecz łatwej retoryki praw człowieka. W toku tych operacji NATO nabyło „nieznośnej lekkości zabijania”, dlatego gruntownego przemy- ślenia wymaga strategia angażowania się tego sojuszu poza własnymi granicami41.

Istotnym wyzwaniem dla państw członkowskich NATO, związanym z ewolucją funkcji i zadań NATO w okresie pozimnowojennym, była postępująca polityzacja tego sojuszu. Ewolucja funkcji NATO oraz kolejne fazy jego poszerzenia, zgodnie z reali- zowaną zasadą „otwartych drzwi”, prowadziły do rozwodnienia spójności obronnej tego sojuszu42. Wzmacniały natomiast jego polityczny charakter i prowadziły do

39 Interwencja NATO w Libii, zainicjowana przede wszystkim przez Francję, ukazała, podobnie jak zaan- gażowanie militarne tego sojuszu w Afganistanie, znaczące różnice stanowisk wśród państw członkowskich w kwestii ekspedycyjnych funkcji tego sojuszu. J. Kiwerska: Rozchodzenie się dwóch światów? Stany Zjedno- czone i relacje transatlantyckie 1989–2012. Poznań 2013, s. 366 i nast.

40 Zob. M. Lakomy: Międzynarodowe kontrowersje wokół interwencji NATO w Libii. W: Śląsk – Polska – Europa – Świat. Pamięci Profesora Jana Przewłockiego. Red. K. Miroszewski, M. Stolarczyk. Katowice 2013.

41 R. Kuźniar: Nieznośna lekkość zabijania. „Gazeta Wyborcza”, 9 XI 2011.

42 Zob. J.M. Nowak: NATO: główne dylematy i pytania o przyszłość. W: Dokąd zmierza świat?. Red.

A.D. Rotfeld. Warszawa 2008, s. 272.

(30)

sytuacji, w której jego gwarancje obronne (jako całości) stawały się coraz mniej wiarygodne. W coraz liczniejszym sojuszu, w obliczu zróżnicowanych percepcji zagro- żeń przez grupy rządzące poszczególnych państw członkowskich NATO, związanych m.in. z ich odmiennym geopolitycznym usytuowaniem i doświadczeniami historycz- nymi w stosunkach z sąsiadami43, coraz trudniej było znaleźć wspólny mianownik w polityce bezpieczeństwa. Wydaje się, że każde kolejne rozszerzenie NATO będzie ten proces wzmacniać. Należy uznać trafność argumentacji, że organizacje takie jak NATO słabną w miarę rozszerzania się44. W tym kontekście zasadne było pytanie, od jakiej liczby państw członkowskich sojusze wielostronne, takie jak NATO, tracą swo- ją spoistość i sterowalność. Od jakiej liczby państw członkowskich sojusze wielostronne ewoluują coraz bardziej od sojuszu wojskowego w kierunku swoistego „klubu politycznego” skupionego wobec mocarstwa przywódczego, czy raczej w przypadku USA – mocarstwa hegemonicznego?

Utrzymywała się też tendencja do zróżnicowanego stopnia powiązań dwustronnych w dziedzinie bezpieczeństwa poszczególnych państw członkowskich NATO ze Stanami Zjednoczonymi. Jak wspomniano wyżej, wzmacnianie politycznego charak- teru sojuszu prowadziło do sytuacji, w której jego gwarancje obronne stawały się (jako całości) coraz mniej wiarygodne. Z tego m.in. względu decydenci polityki bezpieczeń- stwa Polski zabiegali o wzmocnienie dwustronnych stosunków polsko-amerykańskich w dziedzinie militarnej, m.in. poprzez zwiększenie obecności wojskowej USA w Pol- sce oraz do podniesienia stosunków z tym państwem do rangi partnerstwa strategicz- nego. Kwestią kluczową było przekonanie polskiej klasy politycznej, że w sytuacjach zagrożenia Polski pochodzącego z zewnątrz, utożsamianego z ewentualną agresją ze strony Rosji, na realną pomoc wojskową Polska może liczyć nie tyle ze strony całe- go NATO, co przede wszystkim ze strony Stanów Zjednoczonych. W polskich elitach politycznych i intelektualnych dominowała postawa niemal nieograniczonego zaufa- nia co do gwarancji bezpieczeństwa ze strony USA dla Polski.

Niektóre z wymienionych dylematów bezpieczeństwa państw członkowskich NATO i bezpieczeństwa międzynarodowego wywarły wpływ na treść koncepcji strategicznej NATO, którą przyjęto na szczycie tego sojuszu w listopadzie 2010 r. w Lizbo- nie. W koncepcji tej uznano równomierne traktowanie kolektywnej obrony i operacji ekspedycyjnych poza granicami państw członkowskich. Znajdują się również w niej zapisy mówiące o tym, że w nowym środowisku bezpieczeństwa sojusz będzie spełniał trzy zadania: zbiorowej obrony, kryzysowego zarządzania i kooperatywnego

43 Wśród państw członkowskich NATO występowało zróżnicowanie stanowisk w kwestii głównych zagro- żeń dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Dla przykładu Polska i państwa nadbałtyckie eks- ponowały przede wszystkim zagrożenie ze strony Rosji. Dla wielu państw Europy Zachodniej o wiele poważ- niejsze były zagrożenia ze strony tzw. Państwa Islamskiego czy napływu w dużej skali migrantów i uchodźców z Bliskiego Wschodu.

44 Zasadne wydawały się głosy, że NATO może podzielić los wielkich imperiów, które zwiększając ponad możliwość swoje terytorium, upadały. Zob. J. Czaputowicz: System czy nieład?…, s. 54–57.