Bliski Wschód zarówno w XX w., jak i w dwóch pierwszych dekadach XXI w. zaliczany jest do najbardziej konfliktogennych, a w ostatnich latach również do najbardziej zde-stabilizowanych obszarów w skali globalnej. Taki stan rzeczy jest między innymi impli-kacją tego, że region bliskowschodni stanowi jedno z wiodących pól oddziaływania i żywotnego zainteresowania mocarstw, które realizują w tej części świata swoje intere-sy polityczne, gospodarcze i militarne, a także strategiczne cele w polityce zagranicznej.
Niezwykle zasadna wydaje się zatem przede wszystkim próba udzielenia odpowie-dzi na pytanie, które mocarstwa regionalne i globalne efektywnie rywalizują w obsza-rze bliskowschodnim na początku XXI w. Odnosząc się do tak postawionej kwestii, należy jeszcze raz podkreślić, iż Bliski Wschód permanentnie pozostaje obszarem zainteresowania wielu państw, w tym mocarstw globalnych. W zależności jednak od ewolucji środowiska międzynarodowego i zmieniających się porządków międzynaro-dowych4 pewnym przewartościowaniom i zmianom ulegała również rola poszczegól-nych mocarstw w bliskowschodnim układzie sił. Od wiodących w tej części świata na początku XX w. wpływów brytyjskich i francuskich, poprzez zimnowojenną rywali-zację dwóch supermocarstw – USA i ZSRR o dominację i wpływy w regionie, budowa-nie sojuszy i tworzebudowa-nie sieci powiązań polityczno-militarnych (jak np. Pakt Bagdadzki, a później Organizacja Paktu Centralnego5), a także wyparcie wpływów zachodnioeuro-pejskich w latach 50. i 60. XX w. na korzyść Stanów Zjednoczonych (zgodnie z doktryną Dwighta Eisenhowera z 1957 r.6) oraz poprzez dominację wpływów jednego supermo-carstwa w okresie pozimnowojennym7, a w końcu pojawienie się również oddziaływań, zwłaszcza ekonomicznych, innych aktorów areny międzynarodowej, jak chociażby Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL)8 porzucającej nieformalny status państwa
neu-4 A. Bógdał-Brzezinska: Ład międzynarodowy w perspektywie historycznej. Od XVIII do XX w. – próba rekapitulacji. W: Tendencje i procesy rozwojowe współczesnych stosunków międzynarodowych. Red. M.F. Gaw-rycki et al. Warszawa 2016, s. 639–650.
5 H.W. Brands: Into the Labirynth. The United States and the Middle East 1945–1993. New York 1994, s. 53.
6 R. Ovendale: Britain, the United States, and the Transfer of Power in the Middle East, 1945–1962. Lon-don–New York 1996, s. 182.
7 S.P. Huntington: The lonely superpower. “Foreign Affairs” 1999, March/April, vol. 78, no. 2. Źródło:
https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/1999–03–01/lonely-superpower (dostęp: 23.06.2017).
8 Autorzy raportu twierdzą, że wzrost zainteresowania chińskich władz regionem Bliskiego Wschodu na początku drugiej dekady XXI w. wynikał z dwóch przesłanek. Po pierwsze, była to odpowiedź na
stra-tralnego wobec wydarzeń na Bliskim Wschodzie9 czy Indii10. Państwa te zintensyfiko-wały bowiem przede wszystkim ekspansję gospodarczą w subregionie Zatoki Perskiej, ale również wpływy polityczne, co daje podstawy do stopniowego postawania nowej osi geostrategicznej w regionie11.
W XXI w. rywalizacja mocarstw w obszarze Bliskiego Wschodu ulegała stopniowej intensyfikacji. Determinanty wewnątrzregionalne, które sprawiały, że zainteresowanie USA, państw Europy Zachodniej (zwłaszcza Francji i Wielkiej Brytanii) czy Federa-cji Rosyjskiej tą częścią świata było ogromne, pozostawały niezmienne12. Wśród sze-regu tradycyjnych uwarunkowań wewnątrzregionalnych, które determinują fakt, że Bliski Wschód stał się jednym z kluczowych obszarów rywalizacji o wpływy i ściera-nia się interesów wielu państw, należy wymienić trzy wiodące.
Pierwsze z nich to uwarunkowania geopolityczne, co wynika z geograficznego usytuowania Bliskiego Wschodu na styku Europy, Azji i Afryki. Co prawda wśród badaczy nie ma jednoznacznego stanowiska co do granic regionu i grupy państw, któ-re można wliczyć w jego skład (podejście węższe i szersze), jednak nie ma wątpliwo-ści co do tego, że obejmuje on swym zasięgiem strategiczne, dla dostaw surowców oraz swobodnego przepływu statków i okrętów, obszary Kanału Sueskiego oraz Cie-śnin Bosfor i Dardanele. Stanowi również połączenie ze sobą Morza Śródziemnego,
tegię ogłoszoną przez prezydenta USA Baracka Obamę w 2012 r. – równoważenia wpływów w Azji. Po dru-gie zaś, z permanentnie wzrastającego znaczenia gospodarczego Bliskiego Wschodu w skali globalnej. Dla ChRL szczególnie istotnym polem oddziaływania są dwa państwa – Arabia Saudyjska i Islamska Republika Iranu. Niemniej jednak Pekin nigdy nie wyartykułował konkretnej strategii wobec Bliskiego Wschodu, co wynika z chęci podtrzymywania dobrych relacji ze wszystkimi państwami w regionie, utrzymania statusu mocarstwa zewnętrznego, które nie antagonizuje relacji wewnatrzregionalnych; A. Scobell, A. Nader: Chi-na in the Middle East. The Wary Drago. RAND Corporation, Santa Monica, Calif 2016. Źródło: https://www.
rand.org/content/ dam/rand/pubs/research_reports/RR1200/RR1229/RAND_RR1229.pdf (dostęp: 22.05.2017).
9 K. Brown: China: the limits of neutrality, Geopolitics and Democracy in the Middle East. Ed. K. Kausch.
Madrid 2015. Źródło: http://fride.org/download/geopolitics_and_democracy_in_the_middle_east.pdf (dostęp:
23.05.2017).
10 Należy podkreślić, iż przez wiele dekad rola Indii na Bliskim Wschodzie była mocno ograniczona i sprowadzała się do roli mocarstwa zewnętrznego, nie angażującego się w rozwiązywanie regionalnych pro-blemów, a skupionego na dwóch celach: imporcie ropy naftowej i utrzymaniu możliwości swobodnego podej-mowania pracy w państwach bliskowschodnich przez obywateli Indii. W ostatnich latach Delhi postrzegają Bliski Wschód znacznie szerzej i w nowych kategoriach. Dominujące jest nie tylko uzależnienie od bliskow-schodnich dostaw ropy, które są wykorzystywane do rozwoju sektora militarnego, ale również strategia uczynienia z Indii światowego mocarstwa, a to oznacza konieczność zaangażowania w różnych regionach, w tym na niezbyt odległym geopolitycznie Bliskim Wschodzie; K. Pethiyagoda: India’s shifting role in the Middle East. Źródło: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2017/04/28/indias-shifting-role-in- the-middle-east/ (dostęp: 22.05.2017).
11 Arab Revolutions, Geostrategic Balances and Interactions. Arab Center for Research and Policy Studies, Doha. Źródło: http://english.dohainstitute.org/file/get/6792747f-2955–439c-9c5e-2906bb186758.pdf (dostęp:
22.05.2017).
12 M. Shabbir: Emerging Middle East: Interplay of the New Power Centers. “ISSRA Papers” 2013. Źródło:
http://www.ndu.edu.pk/issra/issra_pub/articles/issra-paper/ISSRA_Papers_Vol5_IssueI_2013/02-EMERGING- MIDDLE-EAST-Mr-Shabbir.pdf (dostęp: 22.05.2017).
Morza Czerwonego i Morza Arabskiego. Tym samym Bliski Wschód pełni rolę istot-nego i bardzo dogodistot-nego węzła komunikacji lądowej, morskiej i powietrznej, a także najkrótszą drogę z Ameryki Północnej i Europy do Azji i Australii, jak również stra-tegiczny punkt do kontrolowania i oddziaływania na inne obszary globu13.
Po wtóre, o zainteresowaniu mocarstw regionem Bliskiego Wschodu w równie dużym stopniu decydują uwarunkowania ekonomiczne. Bliski Wschód, mimo swojej niestabilności, postrzegany jest przez pryzmat ulokowanych na obszarach poszcze-gólnych państw bogatych złóż surowców naturalnych i energetycznych – zwłaszcza ropy naftowej (w 2016 r. do największych producentów w regionie należały: Arabia Saudyjska, Irak, Iran, ZEA, Kuwejt)14 oraz gazu ziemnego (w 2017 r. do największych producentów w regionie zaliczały się: Iran, Katar, Arabia Saudyjska, ZEA)15. Bliski Wschód percypowany jest jako ogromny rynek zbytu towarów i usług, miejsce eks-portu kapitałów oraz lokowania inwestycji długoterminowych, w tym także w naj-bardziej technologicznie zaawansowanych sektorach16. Dla wielu państw (zwłaszcza azjatyckich i afrykańskich) jest to również obszar migracyjny taniej siły roboczej17 i minimalizowania problemu bezrobocia we własnych państwach18.
W końcu o strategiczności Bliskiego Wschodu w polityce mocarstw decydują uwa-runkowania kulturowo-religijne oraz etniczne. Bliski Wschód to bowiem obszar sku-piający wyznawców trzech wielkich religii: islamu sunnickiego i szyickiego (wraz z ich licznymi odłamami), chrześcijaństwa oraz judaizmu19, a także Żydów, Arabów i Per-sów. Taka mozaika wyznaniowo-etniczna implikuje stan permanentnych niepokojów polityczno-społecznych, kryzysów, a także wielopoziomowych i wielopłaszczyznowych konfliktów zbrojnych o podłożu odmienności i zróżnicowań, by tylko wskazać przykład konfliktu bliskowschodniego (żydowsko-arabskiego, izraelsko-palestyńskiego),
rywa-13 O.N. Özalp: Where is the Middle East? The Definition and Classification Problem of the Middle East as a Regional Subsystem in International Relations. “Turkish Journal of Politics” 2011, Winter, vol. 2, no. 2. Źró-dło: http://www.tau.edu.tr/img/files/A1.pdf (dostęp: 23.05.2017).
14 World’s top oil producers. Źródło: http://money.cnn.com/interactive/news/economy/worlds-biggest- oil-producers/ index.html (dostęp: 23.05.2017).
15 Top 10 Largest Gas Producing Countries. Źródło: http://www.worldstopmost.com/2017–2018–2019–2020/
news/ largest-gas-producing-countries-world-best-top-10-list/ (dostęp: 23.05.2017).
16 Jako jeden z ostatnich przykładów można wskazać, iż w lutym 2017 r. Roads and Transport Authority (RTA) we współpracy z chińską firmą EHANG przeprowadzili pierwszy test pojazdu lotniczego (AAV) zdol-nego do przewozu człowieka (EHANG 184). Tak zwane „drony-taksówki”, które od lipca 2017 r. mają być testo-wane w ZEA, wcześniej przechodziły testy również przy współpracy z USA na Pustyni Nevada; Watch: Dubai tests first manned ‚drone’. Źródło: http://gulfnews.com/news/uae/transport/watch-dubai-tests-first-manned--drone-1.1977905 (dostęp: 23.05.2017); S. Gibbs: World’s first passenger drone cleared for testing in Nevada.
Źródło: https://www.theguardian.com/technology/2016/jun/08/worlds-first-passenger-drone-testing-ehang-nevada (dostęp: 4.05.2017).
17 Discrimination at Work in the Middle East and North Africa. Źródło: http://www.ilo.org/ wcmsp5/gro-ups/public/---ed_norm/---declaration/documents/publication/wcms_decl_fs_92_en.pdf (dostęp: 22.05.2017).
18 The Middle East’s migrant Wolkers Forget about rights. Źródło: https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21583291-attempts-improve-lot-migrants-working-middle-east-are-unlikely (dostęp: 4.05.2017).
19 Zob.: Z. Landowski: Islam. Nurty, odłamy, sekty. Warszawa 2008.
lizacji sunnickiej (wahabickiej) Arabii Saudyjskiej z szyickim Iranem, syryjskich Ala-witów (szyitów) z większością sunnicką czy ponadto na tle etnicznym Persów (Iran) z monarchiami sunnickimi w subregionie Zatoki Perskiej20. W toczonych sporach i kon-fliktach, które stanowią pole zainteresowania podmiotów zewnętrznych, poszczególne strony wspierane są w imię realizacji partykularnych interesów przez mocarstwa global-ne, żywo zainteresowane zwycięstwem własnych client states w regionie.
Rys. 1. Podział sił na Bliskim Wschodzie w wymiarze religijno-etnicznym
Opracowanie: O. Lamrani: Iraq, the Center of a Regional Power Struggle. Źródło: https://worldview.stratfor.
com/article/iraq-center-regional-power-struggle (dostęp: 30.06.2017).
Przesłanki kulturowo-religijne zainteresowania mocarstw Bliskim Wschodem wiążą się również z umacnianiem się tendencji fundamentalistycznych w regionie (zjawiska fundamentalizmu islamskiego i dżihadyzmu czy też cyberdżihadyzmu), a także funkcjonowaniem licznych ugrupowań terrorystycznych (Hamas, Hezbol-lah, Al-Kaida, Bracia Muzułmanie, Palestyński Islamski Dżihad, Brygady Męczen-ników Jasera Arafata, tzw. Państwo Islamskie), które stanowią wyzwanie i zagroże-nie dla bezpieczeństwa międzynarodowego, a ich pokonai zagroże-nie nawet w perspektywie długoterminowej jest niemożliwe21.
20 W czerwcu 2014 r. prezydent Islamskiej Republiki Iranu Hasan Rouhani przemawiając w pobliżu granicy z Irakiem i wyrażając słowa wsparcia szyickiemu premierowi Iraku Nuri’emu al-Maliki, wypowiedział bardzo znamienne słowa potwierdzające wielopłaszczyznową rywalizację religijno-etniczną w regionie: „Dear Karba-la, dear Najaf, dear Kadhimiyah, and dear Samarra, we warn the great powers and their lackeys and the terrori-sts, the great Iranian people will do everything to protect them”; The Sunni-Shia Divide. Źródło: https://www.cfr.
org/peace-conflict-and-human-rights/sunni-shia-divide/p33176#!/ p33176 (dostęp: 12.06.2017).
21 I. Black: A guide to Middle East politics in 2014. Źródło: https://www.theguardian.com/world/2014/aug/
04/-sp-middle-east-politics-2014-egypt-syria-palestine-iraq-gaza (dostęp: 23.05.2017).
Co jednak szczególnie istotne, obok wskazanych trzech kluczowych determi-nant na przestrzeni ostatnich dwóch dekad w regionie Bliskiego Wschodu pojawiły się nowe determinanty, wyzwania czy też zagrożenia dla bezpieczeństwa regional-nego, a nawet międzynarodowego, które wywarły ogromny wpływ na zainteresowa-nie i ścierazainteresowa-nie się interesów mocarstw w tej części świata22.
W drugiej dekadzie XXI w. wydarzeniem, które stanowiło szczególne wyzwanie, tak dla państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, jak i dla podmiotów zewnętrznych, była Arabska Wiosna zapoczątkowana aktem samospalenia Muhammada Bouazizi’ego w Tunezji 17 grudnia 2010 r.23. Fala Arabskiej Wiosny, wbrew początkowemu zafascy-nowaniu i egzaltacji ze strony Zachodu i dosyć powszechnym, ale nieuzasadnionym stwierdzeniom, iż niesie za sobą potencjał demokratyzacji regionu i powstania społe-czeństw obywatelskich24, okazała się być jednym z najbardziej destabilizujących wyda-rzeń, do czego również przyczyniła się chybiona i bardzo krótkowzroczna polityka nie-których państw UE (zwłaszcza Francji i Wielkiej Brytanii) oraz Stanów Zjednoczonych (między innymi wobec rewolt w Libii i Syrii).
Arabska Wiosna w sposób zasadniczy wpłynęła zatem na kształt bliskowschod-niej sceny politycznej, układ relacji wewnątrzregionalnych, jak również na poli-tykę poszczególnych państw wobec Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej25. Do najważniejszych implikacji Arabskiej Wiosny, która w dużym stopniu zdetermi-nowała również rywalizację mocarstw regionalnych i globalnych, należy zaliczyć, po pierwsze, zmianę długoletnich reżimów autorytarnych w regionie, które jed-nak stanowiły gwarancję stabilizacji w tej części świata (reżimu Hosni’ego Mubara-ka w Egipcie, Ben Alego w Tunezji czy Mu’ammara Kaddafi’ego w Libii)26. W tym ostatnim przypadku jedną z implikacji Arabskiej Wiosny i interwencji Zachodu w tym państwie stała się całkowita destabilizacja Libii, jej fragmentaryzacja, jak również zwiększenie wpływów ugrupowań terrorystycznych w tym państwie, m.in.
Al-Kaidy, które stworzyły na terenie Libii obozy szkoleniowe27. Po wtóre, implika-cją Arabskiej Wiosny, niezwykle istotną z punktu widzenia rywalizacji mocarstw globalnych – w tym przypadku zwłaszcza USA i Federacji Rosyjskiej, a również mocarstw regionalnych – Arabii Saudyjskiej i Islamskiej Republiki Iranu, stała się
22 Geopolitics and Democracy in the Middle East Geopolitics and Democracy in the Middle East. Ed.
K. Kausch. Madrid 2015. Źródło: http://fride.org/download/geopolitics_and_democracy_in_the_middle_
east.pdf (dostęp: 23.05.2017).
23 I.A. El-Husari: Yet Another Version of the „Arab Spring”. Ramifications of the Syrian Armed Conflict for the Existing Arab Order and Beyond. “Central European Journal of International and Security Studies”
2014, no. 3, s. 130–145.
24 W polskiej prasie ukazywały się nawet artykuły przyrównujące wydarzenia Arabskiej Wiosny do jesie-ni narodów w Europie Środkowo-Wschodjesie-niej.
25 K. Bokhari, J.L. Shapiro: The Middle East Changes Shape. Źródło: https://geopoliticalfutures.com/
middle-east-changes-shape/ (dostęp: 12.06.2017).
26 Zob.: J. Zdanowski: Bliski Wschód 2011: bunt czy rewolucja?. Kraków 2011.
27 Global Terrorism Index 2016. Źródło: http://reliefweb.int/report/world/global-terrorism-index-2016 (dostęp: 22.06.2017).
trwająca od kilku lat wojna domowa w Syrii, umiędzynarodowiona poprzez zaan-gażowanie wielu różnych podmiotów zewnętrznych (państwowych i pozapaństwo-wych) w jej zakończenie. Po trzecie, nastąpiła niespotykana do tej pory intensyfika-cja tendencji fundamentalistycznych w poszczególnych państwach regionu, a także wzrost znaczenia i uwypuklenie działalności ugrupowań terrorystycznych, których ideologia opiera się na powrocie do źródeł islamu, konserwatywnym i radykalnym podejściu do zapisów Koranu. Przykładem takiego stanu rzeczy było powstanie tzw. Państwa Islamskiego28 – najgroźniejszej organizacji terrorystycznej w dru-giej dekadzie XXI w.29. Po czwarte, niezwykle istotną implikacją Arabskiej Wio-sny było nasilenie rywalizacji saudyjsko-irańskiej postrzeganej w kategoriach tarć interesów sunnicko-szyickich. W tym przypadku można mówić o proxy wars – wojnach zastępczych toczonych pomiędzy Arabią Saudyjską i Islamską Republiką Iranu. Co również ważne, nastąpiło zwiększenie roli hard power (czynnika siły) w polityce zagranicznej Arabii Saudyjskiej, co było szczególnie widoczne podczas saudyjskiej interwencji w Bahrajnie w 2011 r.30 oraz w Jemenie w 2015 r.31. A w koń-cu, w perspektywie średnioterminowej, implikacją Arabskiej Wiosny jest również kryzys migracyjno-uchodźczy, który stanowi jeden ze skutków błędnej polityki szeroko pojętego Zachodu wobec Bliskiego Wschodu (w tym agresji USA na Irak w 2003 r., interwencji NATO w Libii w 2011 r. oraz wojny domowej w Syrii i zaan-gażowania w nią wielu podmiotów zewnętrznych32). Kryzys migracyjno-uchodźczy objął w sposób niezwykle dotkliwy Europę, stając się jednym z najpoważniejszych wyzwań dla szeroko pojętego bezpieczeństwa kontynentu europejskiego w drugiej dekadzie XXI w.33. Państwem, które wykorzystało materię niekontrolowanej migra-cji do realizamigra-cji własnych interesów była Turcja34.
28 M. Griffin: Islamic State. Rewriting History. London 2016, s. 16–31.
29 A. Wejkszner: Państwo Islamskie. Narodziny nowego kalifatu? Warszawa 2016, s. 36–41.
30 W 2011 r. Arabia Saudyjska, przy pomocy ZEA, stłumiła rebelię szyickiej większości w Bahrajnie rzą-dzonym przez prosaudyjskich sunnitów, a która wybuchła na fali Arabskiej Wiosny i zagrażała stabilności roponośnej, zamieszkałej przez większość szyicką saudyjskiej Prowincji Wschodniej; S. Mabon: The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivarly. “Middle East Policy Council” 2012, Summer, vol. XIX, no. 2. Źródło: http://
www.mepc.org/journal/middle-east-policy-archives/battle-bahrain-iranian-saudi-rivalry (dostęp: 1.06.2017).
31 T. Ruys, L. Ferro: Weathering the Storm: Legality And Legal Implications of the Saudi-Led Mili-tary Intervention in Yemen. “International & Comparative Law Quarterly” 2016, January, vol. 65, issue 1, s. 61–98. Źródło: https://www.cambridge.org/core/journals/international-and-comparative-law-quarterly/
article/weathering-the-storm-legality-and-legal-implications-of-the-saudiled-military-intervention-in-yemen/8A63C1293723EC59 BD0FDA8BD709B25E (dostęp: 1.06.2017).
32 D.W. Lesch: Syria. The fall of the House of Assad. London 2013, s. 122–163.
33 J.L. Shapiro: The Myth of the Arab Spring. Źródło: https://geopoliticalfutures.com/myth-arab-spring/
(dostęp: 12.06.2017).
34 E. Collett: The Paradox of the EU-Turkey Refugee Deal. Źródło: http://www.migrationpolicy.org/news/
paradox-eu-turkey-refugee-deal (dostęp: 12.06.2017).