Przedsi biorczo polskich prawników

(1)

* Dr Marek Gnusowski, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydzia Zarz dzania, Katedra Bada

Studia i Materia y, 2015 (19): 136– 147 ISSN 1733-9758, © Wydzia Zarz dzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2015.19.10

Przedsi biorczo polskich prawników

Marek Gnusowski

^*

Polski rynek us ug prawnych ulega w ostatnich latach znacz cym przekszta ceniom. Mo na zauwa y zmian charakteru i sposobu wykonywania zawodów adwokata i radcy prawnego.

Prawnicy s coraz powszechniej uwa ani za przedsi biorców i traktowani jak komercyjni us ugodawcy, a nie jak profesjonali ci, realizuj cy okre lon misj zawodow . W tym kon- tek cie oczekuje si od nich nie tylko wiedzy, do wiadczenia i umiej tno ci zawodowych, ale równie zdolno ci prowadzenia przedsi biorstwa i konkurowania na rynku. W arty- kule przedsi biorczo uj ta zostanie przez pryzmat teorii kompetencji, a co za tym idzie – zostanie wskazany zbiór cech i umiej tno ci stanowi cych form przedsi biorczych dzia a prawników.

S owa kluczowe: przedsi biorczo , us ugi prawne, kompetencje.

Nades any: 12.07.2015 | Zaakceptowany do druku: 28.09.2015

Entrepreneurship of Polish Lawyers

Polish legal services market is developing fast. The role of Polish lawyers has changed and they are often seen as entrepreneurs who need to compete for customers, not only as professio- nals. There is no substantial amount of literature covering this subject in the realities of legal services and the existing publications are fragmented and do not provide a comprehensive overview. The aim of the study is to formulate the list of factors of entrepreneurship of Polish lawyers, which contribute to their prosperity. A theory of entrepreneurial competences will be used.

Keywords: entrepreneurship, legal services, competences.

Submitted: 12.07.15 | Accepted: 28.09.2015

JEL: L26, L84

(2)

1. Wprowadzenie

Proces transformacji oraz cz ciowe otwarcie dost pu do zawodów prawniczych znacz co zmieni y ustrojow i zawodow pozycj prawników. Obserwuj c kierunki i intensywno zmian, nale y stwierdzi , e rynek us ug prawnych znajduje si w prze-

omowym momencie. Dostrzegalne s zw aszcza zjawiska przekszta cania rynku sprzedawcy w rynek nabywcy oraz fakt, e prawnicy s coraz cz ciej zmuszeni do konkurowania o klientów. Widoczna jest te zmiana charakteru i sposobu wykonywania zawodu adwokata i radcy prawnego.

Prawnicy s coraz powszechniej uwa ani za przedsi biorców i traktowani jak komercyjni us ugodawcy, a nie jak profesjonali ci, b d cy przedstawicielami wolnego zawodu, realizuj cy okre lon misj zawodow . Jako od przedsi biorców, oczekuje si od nich nie tylko wiedzy, do wiadczenia i umiej tno ci zawodowych, ale równie umiej tno ci prowadzenia przedsi biorstwa, konkurowania na rynku i porozumie- wania si z otoczeniem. Maj c na uwadze powy sze, celem autora artyku u, oprócz wykazania, e w obecnej sytuacji gospodarczej i prawnej prawników nale y uznawa za przedsi biorców, jest przede wszystkim wskazanie cech decyduj cych o przedsi - biorczo ci tej grupy zawodowej. Posiadanie tych cech pozwala z powodzeniem zdobywa i utrzymywa klientów na konkurencyjnym rynku us ug prawnych. Wobec faktu,

e autor dostrzega wieloznaczno poj cia

„przedsi biorca”, warto sprecyzowa , e w artykule przyjmowane b dzie rozumienie przedsi biorcy sensu largo, tzn. podmiotu cz cego funkcje w a ciciela i mened era.

Jednocze nie w publikacji przedstawione zostanie podej cie do przedsi biorczo ci, zgodnie z którym zostanie ona zdefinio- wana jako grupa kompetencji warunkuj - cych efektywne identyfikowanie i osi ganie celów organizacyjnych. Artyku ma z za o-

enia charakter przegl dowy, czyli zbiera w formie przegl du wnioski z wcze niej opublikowanych prac w celu usystematyzo- wania pewnego obszaru wiedzy.

2. Podmioty wiadcz ce us ugi prawne

W artykule dotycz cym przedsi biorczo ci prawników niezb dne jest wskazanie, jakie osoby mo na okre li mianem

„prawnika”. Przepisy prawa nie definiuj jednoznacznie tego poj cia, a uko czenie wy szych studiów prawniczych jest uzna- wane za zasadniczy, pierwszy, ale nie jedyny krok na drodze do uzyskania kwalifikacji zawodowych (Niewiadomski, 2008). Defi- nicji prawnika lub zawodu prawniczego nie zawieraj tak e przepisy prawa wspólnoto- wego Unii Europejskiej. Przepisy dyrektyw reguluj cych zasady wykonywania zawodów prawniczych pos uguj si wspóln kategori prawnika na okre lenie enumera tywnie wymienionych zawodów wykonywanych w pa stwach cz onkowskich odpowiadaj - cych zawodowi adwokata lub radcy prawnego (Niewiadomski, 2008).

W aktualnym stanie prawnym bra- kuje kompleksowej regulacji dotycz cej

wiadczenia us ug pomocy prawnej okre- laj cej, kto, kiedy, w jakim zakresie i na jakich warunkach mo e takie us ugi wiadczy . Przepisy prawa reguluj natomiast funkcjonowanie tzw. zawodów zaufania publicznego – zarówno prawniczych (adwokaci, radcowie prawni i notariusze), jak i pokrewnych (rzecznicy patentowi, doradcy podatkowi). W ustawach korporacyjnych nie ma wyra nego przepisu wskazuj - cego, e wykonywanie czynno ci z zakresu pomocy prawnej jest zastrze one wy cznie dla radców prawnych i adwokatów. Czym innym jest bowiem wykonywanie zawodów radcy prawnego i adwokata, a czym innym wykonywanie czynno ci zawodowych prawnika. Us ugi prawne mog zatem wiadczy zarówno prawnicy wykonuj cy prawnicze lub pokrewne zawody zaufania publicznego, jak i prawnicy niewykonuj cy zawodu zaufania publicznego, a teoretycznie rów- nie przedsi biorcy nieb d cy prawnikami (którzy powinni wówczas zatrudnia praw- ników). Prawnikami w takim rozumieniu s osoby, które uko czy y studia prawnicze w Polsce i uzyska y tytu magistra prawa.

W takich przypadkach zastosowanie maj przepisy ustawy o swobodzie dzia alno-

ci gospodarczej. Zgodnie z orzeczeniem Trybuna u Konstytucyjnego (Wyrok TK z 26.11.2003 r.) prawnicy wykonuj cy zawody zaufania publicznego nie maj wy czno ci na wiadczenie pomocy prawnej, a obowi zkiem ustawodawcy jest ustro- jowe uregulowanie kwestii wiadczenia tej pomocy przez inne osoby ni adwokaci czy radcowie prawni. Szczególnie istotne jest okre lenie zakresu wiadczenia takich us ug i wyra ne ich oddzielenie od pomocy

(3)

wiadczonej przez ww. zawody zaufania publicznego. W zakres powinny wchodzi us ugi prawnicze o mniej z o onym charakterze ni zakres us ug wykonywanych przez adwokatów i radców prawnych. Zasadne jest odró nienie us ug stricte prawnych, które mog wykonywa tylko prawnicy posiadaj cy specjalne uprawnienia zawodowe oraz kwalifikacje i wiedz prawnicz zdobyt przede wszystkim w toku aplika- cji i pracy zawodowej (adwokaci, radcowie prawni), od us ug o mniej z o onym charakterze (np. pisanie projektów poda , udzielanie prostych porad prawnych), dla których wystarczaj ce jest uko czenie stu- diów prawniczych. Dzi ki takiemu podzia- owi mo na wyró ni kilka zawodów prawniczych, w ramach których wiadczy si us ugi prawne. Zaliczaj si do nich zawody adwokata, radcy prawnego oraz doradcy prawnego. W zakres kwestii rozpatrywa- nych w niniejszym artykule wchodzi jedynie dzia alno adwokatów i radców prawnych.

Mo na wyró ni nast puj ce przyczyny dokonania takiego wyboru: adwokaci i radcowie prawni posiadaj bowiem najszerszy zakres uprawnie , s profesjonali- stami, funkcjonuj na rynku od wielu lat i do niedawna tylko oni wiadczyli us ugi prawne. Ponadto te dwie grupy zawodowe, jako zrzeszone w korporacjach, ciesz si wi kszym presti em. Doradcy prawni nie s zrzeszeni, jest ich mniej oraz spe niaj funkcje pomocnicze.

3. Istota przedsi biorczo ci

Przedsi biorczo jest kategori wielo- znaczn , wieloaspektow i z o on . Mo e by rozpatrywana w perspektywie ekonomii, nauk o zarz dzaniu, prawnej, socjologicz- nej, psychologicznej, czy wreszcie w perspektywie cz cej wszystkie wymienione dyscypliny naukowe (Moczyd owska, 2010, s. 133). Dlatego poj cie przedsi biorczo-

ci mo e by rozumiane w ró ny sposób.

Najcz ciej przyjmuje si podzia na dwa nurty: psychologiczny i ekonomiczny. Pierw- szy z nich czy przedsi biorczo z osob przedsi biorcy i opisuje j jako zbiór cech i umiej tno ci przedsi biorczych. Tak rozu- miana przedsi biorczo jest ci le zwi zana z inicjatyw , aktywno ci , innowacyjno ci , wyra aniem w asnej indywidualno ci oraz wiadomo ci w asnej kreatywno ci. Jest ujmowana jako gotowo i zdolno do podejmowania i rozwi zywania nowych

problemów, w sposób twórczy i nowatorski (Otoka i Wasilewska, 2007, s. 97).

Drugi nurt, charakterystyczny przede wszystkim dla nauk ekonomicznych (w tym zarz dzania), to traktowanie przedsi - biorczo ci jako procesu prowadz cego do powstawania przedsi biorstw i ich rozwoju (Moczyd owska, 2010, s. 137). Uj cie procesowe obejmuje przejawienie inicjatywy (indywidualnie lub grupowo), po czenie zasobów do utworzenia przedsi biorstwa, kontrolowanie funkcjonowania, swobod dzia ania, a tak e ponoszenie ryzyka (Pie- cuch, 2010, s. 42–44). W takim podej ciu bycie przedsi biorczym polega zatem na posiadaniu pomys u, rozpoznaniu mo - liwo ci jego realizacji, przewidywaniu wyniku i oceny szans powodzenia. Domi- nuje zatem prakseologiczne podej cie do przedsi biorcy jako tego, który stawia cele oraz troszczy si o ich sprawn i skuteczn realizacj (Ornarowicz, 2008, s. 132–133).

Podsumowuj c t cz , mo na stwierdzi , e pierwszy nurt wskazuje cechy, jakimi powinna charakteryzowa si osoba przedsi biorcza, a drugi wskazuje dzia ania, jakie musi ona podj , aby osi gn zamierzone cele (Piasecki, 1997, s. 33). W artykule przedstawione zostanie jednak inne, wielo- kontekstowe podej cie do przedsi biorczo- ci. Zostanie ona zdefiniowana jako grupa kompetencji, warunkuj cych efektywne identyfikowanie i osi ganie celów organizacyjnych. Takie ujmowanie przedsi biorczo ci pozwala przyj , i przedsi biorczy mo e by konkretny cz owiek, przedsi - biorczy mo e by zespó , a nawet przedsi biorcza mo e by ca a organizacja, je li jest zarz dzana przez przedsi biorczych mened erów stymuluj cych i wspieraj cych przedsi biorczo pracowników i wspó pra- cowników (Moczyd owska, 2010, s. 137).

Wcze niej jednak opisane zostan formalne aspekty przedsi biorczo ci prawników oraz charakterystyka us ug prawnych, jako profesjonalnych.

4. Prawnik jako przedsi biorca – uj cie formalne

Przedsi biorczo i osoba przedsi biorcy ci le si ze sob ci le powi zane, nale y zatem wyja ni , kim jest przedsi biorca. W wietle przepisów prawa cywilnego przedsi biorc jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹ § 1 k.c., prowadz ca we w asnym

(4)

imieniu dzia alno gospodarcz lub zawodow . Niemal identyczna definicja przedsi biorcy zosta a sformu owana w Ustawie o swobodzie dzia alno ci gospodarczej.

Przedsi biorca w tym rozumieniu jest zatem identyfikowany z w a cicielem (Klonowska- Matynia i Palinkiewicz, 2013). W literaturze ekonomicznej podkre la si jednak, e przedsi biorc jest tak e: mened er lub nadzorca, innowator, osoba zatrudniaj ca czynniki produkcji, koordynator zasobów produkcyjnych, osoba wykazuj ca cechy przedsi biorcze (Piecuch, 2010, s. 58). W a-

nie takie szerokie uj cie przedsi biorcy zostanie przyj te w tym opracowaniu.

Wyra nie odró nia si ono od koncepcji

„przedsi biorcy autentycznego” (Johanis- son i Lovstal 1996, s. 10). Zgodnie z przy- j tym podej ciem przedsi biorc mo e by za o yciel firmy, jej w a ciciel oraz mened er, a tak e osoba cz ca te funkcje (B awat, 2003, s. 28–37). Taka perspek- tywa jest szczególnie zalecana w ma ych i rednich przedsi biorstwach, a w takich w a nie formach najcz ciej wiadczone s us ugi prawne. Warto równie doda , e przedsi biorcy, w przeciwie stwie do osób w wielu innych zawodach albo zaj ciach, nie maj wyra nie okre lonych zakresów obowi zków, dzia alno ci i odpowiedzial- no ci (Ardichvili, Cardozo i Ray, 2003).

Najbardziej typowe dla przedsi biorców s nast puj ce dzia ania: generowanie pomy- s ów na nowe produkty lub us ugi, identyfikowanie okoliczno ci biznesowych odno- sz cych si do tych pomys ów, pozyskiwanie zasobów potrzebnych do opracowania tych pomys ów przez wprowadzanie na rynek nowego ryzykownego przedsi wzi cia (Turek, 2010, s. 183).

Historia uregulowania statusu radcy prawnego i adwokata jako przedsi bior- ców jest zwi zana z walk , jak toczy y oba samorz dy przeciwko próbom pod- porz dkowania ich re imowi prawnemu przewidzianemu dla wszystkich wykonuj - cych dzia alno gospodarcz (Dryk 2013).

I tak, w ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 roku o zmianie ustawy o dzia alno ci gospodarczej pomoc prawna wiadczona przez rad- ców prawnych i adwokatów uznana zosta a za dzia alno gospodarcz . W 1997 roku nast pi odwrót od tej tendencji. Wskutek zniesienia art. 24 wspomnianej ustawy radcowie i adwokaci przestali by traktowani jako przedsi biorcy, a do ich dzia alno ci odnosi y si jedynie przepisy szczegó owe

– reguluj ce wykonywanie ich profesji. Stan taki potwierdzi a jeszcze ustawa z dnia 19 listopada 1999 roku – Prawo dzia alno ci gospodarczej, która wprost stwierdza a:

„ wiadcz cy pomoc prawn nie jest przedsi biorc w rozumieniu przepisów niniej- szej ustawy”. Dopiero wprowadzenie obec- nie obowi zuj cej Ustawy o swobodzie dzia alno ci gospodarczej (art. 2) wyra nie kwalifikuje przedstawicieli zawodów prawnych jako przedsi biorców, a wykonywanie zawodów prawniczych jako dzia alno gospodarcz . Zakwalifikowanie radców prawnych i adwokatów jako przedsi bior- ców nak ada na nich okre lone obowi zki (Dryk, 2013). Po pierwsze w zale no ci od formy prowadzenia swojej dzia alno-

ci podlegaj oni obowi zkowi wpisu do w a ciwego rejestru: Centralnej Ewidencji Dzia alno ci Gospodarczej lub Krajowego Rejestru S dowego. Po drugie musz oni posiada Numer Identyfikacji Podatko- wej, którym pos uguj si w obrocie prawnym i gospodarczym Przedstawicieli obu zawodów mo na jednak uzna za przedsi biorców szczególnego rodzaju (Dryk, 2013). Zgodnie z przepisami bran owymi powinni oni prowadzi dzia alno na zasa- dach uczciwej konkurencji oraz podlegaj nie tylko kontroli przewidzianej przepisami ustawy o swobodzie dzia alno ci gospodarczej, ale równie kontroli korporacyjnej, a tak e nadzorowi sprawowanego przez ministra sprawiedliwo ci.

Przedsi biorc mo e by zatem sam prawnik lub te szczególna forma organizacji us ugowej, jak jest kancelaria prawna (w przypadku dzia alno ci spó - kach: jawnej, partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej przedsi biorc jest sama spó ka). Warto jednak zauwa y , e ze wzgl du na specyfik us ug prawnych do klasyfikacji kancelarii prawnych nie powinno si stosowa powszechnie przyj tego w gospodarce podzia u przedsi biorstw, opartego na kryterium ilo cio- wym, tj. liczbie zatrudnionych pracow- ników, wynikaj cego z art. 1 za cznika I do Rozporz dzenia Komisji Europejskiej (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 roku i potwierdzonego w Ustawie o swobodzie dzia alno ci gospodarczej. Zgodnie z tym podzia em w Polsce mo na wyró - ni nast puj ce kategorie przedsi biorstw:

mikroprzedsi biorstwa, przedsi biorstwa ma e, przedsi biorstwa rednie oraz przedsi biorstwa du e. Uwzgl dniaj c powy-

(5)

ej opisany podzia , nale y stwierdzi , i dominuj ca cz kancelarii prawnych w Polsce nale y do grupy mikro lub ma ych przedsi biorstw, a tylko kilka najwi kszych zalicza si do grupy przedsi biorstw rednich. Wobec tego nale y opracowa inny sposób systematyzacji kancelarii prawnych.

Na potrzeby artyku u przyj to nast pu- j ce kryteria rozró nienia kancelarii prawnych: liczba zatrudnianych prawników;

zasi g terytorialny; rodzaj obs ugiwanych klientów; sposób zarz dzania kancelari . Uwzgl dniaj c kryterium ilo ciowe, mo na wyró ni cztery grupy kancelarii:

a) jednoosobowe kancelarie adwokackie i radcowskie, obs uguj ce g ównie klien- tów indywidualnych i ma e przedsi biorstwa; jest ich najwi cej w ca ym kraju, b) ma e (zatrudniaj ce 2–5 prawników)

kancelarie adwokackie i radcowskie, obs uguj ce g ównie klientów indywidualnych oraz ma e i redniej wielko ci przedsi biorstwa,

c) redniej wielko ci (zatrudniaj ce 6–30 prawników) kancelarie nastawione na obs ug klientów instytucjonalnych, d) du e (zatrudniaj ce wi cej ni 30 praw-

ników) mi dzynarodowe kancelarie i najwi ksze polskie kancelarie obs u- guj ce zagranicznych inwestorów i naj-

wi ksze polskie podmioty; wyst puj tylko w Warszawie i w innych najwi k- szych miastach.

W tabeli 1 przedstawione zosta y wszystkie cztery podstawowe typy kancelarii z uwzgl dnieniem wy ej wymienionych kryteriów, czyli: liczby zatrudnionych prawników, zasi gu terytorialnego, rodzaju obs ugiwanych klientów oraz stosowanych sposobów zarz dzania.

W dalszej cz ci opisane zostan us ugi prawne jako us ugi profesjonalne oraz kluczowe kompetencje prawników, które decyduj o ich przedsi biorczo ci.

5. Us ugi prawne jako us ugi profesjonalne

Us ugi prawne s wiadczeniem o charakterze intelektualnym, dlatego o ich na le ytym wykonywaniu decyduj przede wszystkim inwencja, wiedza, wykszta cenie oraz najwy sze kwalifikacje osób je wykonuj cych. Przedsi biorczo w tych us ugach mog aby by zatem uto samiana z teori us ug profesjonalnych. Us uga profesjonalna jest wiadczeniem profesjonalisty, które dzi ki jego talentom umo liwia, w procesie interakcji z klientem, stworzenie unikalnej wi zki korzy ci, daj cej gwarancj

Tabela 1. Rozró nienie kancelarii prawnych ze wzgl du na liczb zatrudnionych prawników Grupa

kancelarii

Liczba prawników

Zasi g

terytorialny Rodzaj klientów Organizacja i zarz dzanie

A 1 Ca y kraj

Mali przedsi biorcy, osoby nieprowadz ce dzia alno ci gospodarczej, klienci indy- widualni

W asne mieszkanie lub wyna- j ty lokal, najcz ciej brak sekretariatu, czynno ci admi- nistracyjne prawnik wykonu- je samodzielnie

B 2–5 Ca y kraj

Mali przedsi biorcy, osoby nieprowadz ce dzia alno ci gospodarczej, klienci indy- widualni

Ma e biuro – sekretariat, niewielkie wsparcie admini- stracyjne

C 6–30 Du e

i rednie miasta

rednie i du e przedsi - biorstwa, klienci indywidu- alni w przypadku du ych i skomplikowanych spraw

rednie lub du e biuro, rozbudowana administracja, zarz dza prawnik lub mene- d er

D 30–100 lub wi cej

Warszawa i inne najwi ksze miasta

Najwi ksi klienci instytu- cjonalni

Du e biura, rozbudowana administracja i struktura organizacyjna, zarz dza grupa prawników

ród o: opracowanie w asne na podstawie raportu Prawnik dla ka dego. Czy nale y urz dowo ogra- nicza ceny us ug prawniczych (2007).

(6)

realizacji dzie a zgodnie z oczekiwaniami klienta (Ch odnicki, 2004). Us ugi profesjo- nalne opieraj si g ównie na osobowo ci profesjonalisty i jego indywidualno ci. Na istot profesjonalizmu sk ada si mistrzow- skie opanowanie sztuk oraz odpowiednia postawa moralna warunkuj ca dochodzenie do mistrzostwa (Rogozi ski, 2001, s. 16).

Podstaw profesjonalizmu jest posiadanie ugruntowanej i specjalistycznej wiedzy – takiej, której us ugobiorca nie posiada.

Wiedza specjalistyczna jest tylko jednym z budulców autorytetu profesjonalisty, natomiast to autorytet profesjonalisty prze- s dza o charakterze jego relacji z klientami.

Relacja ta opiera si na zaufaniu, jakim klient obdarza profesjonalist , oczekuj c w zamian z jego strony zaanga owania.

O profesjonalizmie wiadczeniodawcy decyduje zatem nie tylko jego wiedza i umiej tno jej przetwarzania, lecz tak e wiele innych czynników, takich jak: osobowo , umiej tno ci przekazywania informacji, dba o o klienta czy kultura osobista.

Profesjonalista powinien spe nia cztery nast puj ce warunki (Rogozi ski, 2009, s. 32–33):

– posiada odpowiednio wysokie kwalifikacje,

– dojrza a osobowo specjalisty powinna by uformowana stosownie do wymaga i oczekiwa dotycz cych osób zaufania publicznego,

– powinien przynale e do korporacji w formalny sposób,

– powinien mie wiadomo wspó odpo- wiedzialno ci za dobrostan wspólnoty powierzonej jego pieczy.

Na przedsi biorczo prawników wp yw ma te fakt, e zawody prawnicze adwokata oraz radcy prawnego, b d ce przedmio- tem zainteresowania niniejszego artyku u, zaliczane s do tzw. wolnych zawodów.

Wolny zawód oznacza osobiste i systema- tyczne wykonywanie wewn trznie spójnego zespo u czynno ci o charakterze intelektualnym, wymagaj cych wysokich kwalifikacji, w zamian za honorarium bezinteresownie ustalone, s u ce zapewnieniu wiadcze i us ug klientom oraz ochronie istotnych warto ci interesu ogólnego, zgodnie z obowi zuj cymi normami prawnymi i zasadami etycznymi (Jacyszyn, 2004, s. 21). Wed ug innej definicji (Antkowiak, 2010, s. 170) osoby wykonuj ce wolny zawód powinny mie wysokie kwalifikacje oraz przygoto- wanie, poniewa dzia ania podejmowane

przez przedstawicieli tych profesji s niezwykle z o one. Ponadto wolne zawody musz by wykonywane samodzielnie oraz w sposób nieskr powany. Samodzielno dzia ania powoduje powstanie szczególnej wi zi pomi dzy osob wykonuj c wolny zawód a odbiorc jej wiadcze i us ug, która to wi jest oparta na zaufaniu.

W adza publiczna nie powinna ingerowa w metody dzia a stosowane w obr bie wolnych zawodów. Ka dy wolny zawód powinien mie swój samorz d, zapewnia- j cy samodzielno i niezale no wobec administracji rz dowej.

6. Kompetencje przedsi biorczych prawników

Poszukuj c odpowiedzi na pytanie, jakie cechy powinien posiada przedsi biorca, coraz cz ciej mo na si spotka z odwo-

aniami do teorii kompetencji (B awat 2003, s. 91). W niniejszym opracowaniu przedstawione zostan przede wszystkim kompetencje prawników, czyli ich mo liwo ci wynikaj ce z osobowo ci, do wiadczenia i kwalifikacji oraz innych atrybutów osobowych. Oznacza to zatem przyj cie podej cia behawioralnego, nawi zuj cego do charakterystyki, a popularnego w ród takich badaczy jak np.: D.C. McClleland, T. Lau, D.G. Mitton czy E. Chell. W pewnym zakresie opisane zostan te warunki zewn trzne (np.: ekonomiczne, polityczne, kulturowe, spo eczne), które sprzyjaj ujawnianiu zachowa przedsi biorczych w ród prawników. Artyku zosta oparty na paradygmacie marketingowego zarz dzania organizacj wiadcz c us ugi profesjonalne. Zgodnie z jego za o eniami przedsi - biorczy prawnik powinien legitymowa si nie tylko specjalistycznymi, ale równie spe- cjalnymi „jako ciowymi” kompetencjami, uwzgl dniaj cymi oczekiwania klientów.

Dlatego wyst puje on w poczwórnej roli:

przedsi biorcy, us ugodawcy-wykonawcy, mened era zarz dzaj cego personelem zestrojonym z cyklem obs ugi us ugobiorcy oraz marketera (Rogozi ski, 2012).

Podstawowym komponentem us ugi profesjonalnej s zasoby organizacji us ugowej (Gummesson, 1979, s. 86). Termin „zasoby”

w literaturze angloj zycznej cz sto zast - powany jest okre leniem „kompetencje”

(competency). S one kategori obejmuj c wszystkie czynniki wp ywaj ce na zdolno do realizacji okre lonego wiadczenia.

(7)

Mog one by rozpatrywane na poziomie zarówno indywidualnym – dotycz osoby profesjonalisty, jak i na poziomie organi- zacyjnym – opisuj kompetencje kancelarii. Kompetencje, rozumiane jako wiedza, umiej tno ci i cechy niezb dne do efektywnego wykonywania zada (S ownik J zyka Polskiego, http) umo liwiaj sprawne zarz dzanie.

B. Nogalski za kompetencje uznaje kon- glomerat zdolno ci, wiedzy, wykszta cenia, do wiadczenia, innych predyspozycji i cech osobowo ci (Nogalski i niadecki, 2001).

Zdaniem G. Filipowicza poj cie „kompetencje” zawsze wyst puje w liczbie mnogiej.

Niezwykle trudno jest wyizolowa pojedyn- cz kompetencj i traktowa j jako w a- ciwo ca kowicie oderwan od innych kompetencji, niezale n (Filipowicz, 2004, s. 36–37). W literaturze naukowej mo na znale wiele definicji terminu „kompetencje”. Przyk adowo kompetencje s definio- wane jako:

– „zespó cech danej osoby, na który sk a- daj si charakterystyczne dla tej osoby elementy, takie jak motywacja, cechy osobowo ci, umiej tno ci, samoocena zwi zana z funkcjonowaniem w grupie oraz wiedza, któr ta o soba sobie przy- swoi a i któr si pos uguje” (Whidett i Hollyforde, 2003, s. 13);

– „poj cie szersze od kwalifikacji, obejmu- j ce ogó trwa ych w a ciwo ci cz owieka, tworz cych zwi zek przyczynowo-skut- kowy z osi ganymi przez niego wysokimi lub ponadprzeci tnymi efektami pracy, które maj wymiar uniwersalny”.

Bardzo ciekawe jest równie podej cie prezentowane przez M. Kossowsk i I.

So tysi sk (Kossowska i So tysi ska 2002, s. 14) zak ad aj ce, e podstaw kompetencji jest wiedza, która jest rozwa ana na trzech poziomach:

– wiedzy w potocznym rozumieniu (wiedza deklaratywna – wiem, co),

– umiej tno ci (wiedza proceduralna – wiem, jak i potrafi ),

– postawy (chc i jestem gotów wykorzy- sta swoj wiedz ).

W literaturze przedmiotu cz sto mo na spotka podzia kompetencji na podstawowe i wyró niaj ce. Zdaniem C.R. Sto- nera (Ch odnicki, 2004, s. 22) kompetencje podstawowe stanowi umiej tno ci i czynniki (materialne i niematerialne) pozwalaj ce na realizacj przez profesjonalist rdzenia produktu us ugowego i stanowi ce

o nazwie jego profesji. Kompetencje wyró - niaj ce okre lane s natomiast przez umie- j tno ci, czynno ci czy mo liwo ci, które pozwalaj firmie na dzia ania na poziomie okre lanym jako szczególnie wysoki w porównaniu do konkurencji. Mog by one rozpatrywane z pu apu indywidual- nego (kompetencje osoby) lub organiza- cyjnego (kompetencje organizacji). Inaczej opisywane zagadnienie uj A. Pocztow- ski, który równie wyró nia: kompeten- cje podstawowe (treshold competiences), maj ce zasadnicze znaczenie dla prawi- d owego wykonywania danej pracy oraz kompetencje wyró niaj ce (differentiating competiences) – kompetencje odró niaj ce pracownika efektywnego od pozosta ych (Pocztowski, 2003, s. 155).

Przyk adowy zestaw kompetencji kie- rowniczych, w zakresie kompetencji podsta- wowych to: wiedza fachowa, rozwi zywanie problemów, komunikowanie si , kszta - towanie relacji oraz korzystanie z us ug doradców. Do kompetencji wyró niaj - cych A. Pocztowski zaliczy umiej tno ci przywódcze, empati , gotowo uczenia si , tolerancj dla niejednoznaczno ci, nasta- wienie na kreatywno , orientacj na przy- sz o , wiadomo warto ci.

Omawiaj c kompetencje przedsi biorcze zwi zane z bezpo rednio z osob przedsi biorcy, warto od wo a si do modelu sformu owanego przez B. Glink i S. Gud- kov . Model ten powsta w wyniku ana- lizy bada zagranicznych autorów (przede wszystkim E. Boyatzisa) i sk ada si z pi ciu kluczowych kompetencji przedsi biorczych, tj. cech osobowo ci, poczucia w asnej sku- teczno ci, motywów dzia a przedsi biorczych, wiedzy ogólnej i specjalistycznej oraz mechanizmów poznawczych prowadz cych do za o enia, przetrwania oraz rozwoju przedsi biorstwa (Glinka i Gudova, 2011, s. 122). Z kolei B. Edvardson wyró ni 5 nast puj cych form kompetencji mene- d era profesjonalnej praktyki (Edvardson, 1994, s. 171):

1) kompetencje podstawowe – znajomo koncepcji i celów dzia ania kancelarii, 2) kompetencje profesjonalne – posiadanie

odpowiedniego wykszta cenia i do wiadczenia oraz „bycie profesjonalist ”, 3) kompetencje spo eczne – wp ywaj

zarówno na sposób obs ugi klienta, jak i na umiej tno wspó pracy w grupie, 4) kompetencje kryzysowe – umiej tno

post powania w sprawach trudnych, np.:

(8)

post powanie z niezadowolonym klien- 5) kompetencje biznesowe – rozumienie tem,

ekonomicznych skutków swoich dzia a . Przy omawianiu zagadnienia przedsi biorczo ci prawników pomocny mo e si okaza podzia zaproponowany przez J. Sand berga (Sandberg, 1989), zgodnie z którym mo na wyró ni 5 elementów kompetencji mene- d erów organizacji us ugowych:

1) wiedza teoretyczna (theoretical know- ledge) – wiedza specjalistyczna, eks- percka, nabyta w wyniku studiów, z ksi -

ek, szkole itp.,

2) wiedza praktyczna (practical knowledge) – umiej tno ci i bieg o w dzia aniach;

na ogó wynika z do wiadczenia. T wiedz trudno jest przekaza . Mo na opisa lub pokaza , jak zachowa si w danej sytuacji, ale dopiero samodzielne rozwi zywanie problemów daje wiedz praktyczn ,

3) sztuka budowania sieci i funkcjonowania w nich (network) – polega na umiej t- no ci dost pu do sieci, czyli powi za , kontaktów osobistych mened era oraz dost pu do baz danych lub innych róde informacji – tzw. kapita relacji,

4) zdolno ci (capacity) – pewno siebie, poczucie w asnej warto ci, które udziela si pracownikom, odwaga do podejmowania dzia ania, ale tak e znajomo w asnych ogranicze i samokrytycyzm, 5) umiej tno postrzegania (conception)

– sposób, w jaki widzimy otaczaj cy nas wiat wp ywa na to, jak si zachowujemy.

Sposób postrzegania obowi zków przez pracowników wp ywa na to, jak wykonuj powierzone im zadania. Zale y to od osobowo ci, ale te od sposobu zde- finiowania i wyja nienia zleconych pracownikom zada .

W pewnym stopniu, przy opisie cech przedsi biorczego prawnika mo na zasto- sowa równie zestaw 10 cech i umie- j tno ci idealnego prawnika – partnera (mened era) wed ug Ryszarda Sowi - skiego (Sowi ski, 2011). Zgodnie z tym podzia em jest on: dojrza ym cz owiekiem, przywódc , efektywnym prawnikiem, osob godn zaufania, post puje zgodnie z cenio- nymi w firmie warto ciami, potrafi praco- wa w zespole, przyci ga nowych klientów i nowe zlecenia, jest mistrzem dla m od- szych prawników, przyjmuje odpowiedzial- no za siebie i swoje otoczenie oraz jest przedsi biorczy.

Podsumowuj c powy sze rozwa ania, mo na zaproponowa autorsk koncepcj kompetencji przedsi biorczego prawnika- mened era kancelarii prawnej, sk adaj c si z czterech p aszczyzn interpretacji:

1) kompetencje merytoryczne oparte na wiedzy profesjonalisty (Kw) – szeroka wiedza prawnicza sprawiaj ca, e jest on autorytetem dla innych,

2) kompetencje marketingowe (Km) – umiej tno rozmowy z klientem, auto- prezentacji, promocji itd.,

3) kompetencje z zakresu zarz dzania (Kz) – najszerszy zestaw kompetencji wynika- j cych z teorii marketingu relacyjnego – np.: cechy osobowo ciowe, przywództwo i kierowanie prawnikami, motywowanie, kapita relacji, zarz dzanie relacjami z klientem,

4) kompetencje w kontek cie aksjologicznym (Ka) – rozpatrywanie kompeten- cji w sensie aksjologicznym oznacza uznanie dzia ania prawnika nie tylko za u yteczne, sprawne i zyskowne dla kancelarii, ale przede wszystkim za przy- nosz ce dobro pracownikom i klientowi.

Etyczna koncepcja dobra wi e si rów- nie z dobrostanem rodowiska, st d te dobrze wykonana us uga prawna oddzia-

uje na zachowanie adu zarówno prawnego, jak i spo ecznego.

W tabeli 2 wymieniono szczególne cechy, które powinni posiada prawnicy, aby z powodzeniem zdobywa i utrzymywa klientów na konkurencyjnym rynku us ug prawnych.

Posiadanie wy ej wymienionych cech osobowych ma pozytywny wp yw na przedsi biorczo radców prawnych i adwoka- tów. Dzia alno przedsi biorcza praw- ników powinna by jednak stymulowana.

Pobudzanie do dzia a przedsi biorczych jest procesem wielowymiarowym, dyna- micznym, a ponadto zorganizowanym, ustrukturyzowanym i funkcjonalnym. Po pierwsze, obejmuje stymulowanie dzia a przedsi biorczych na poziomie jednostko- wym. W takim przypadku dzia ania przedsi biorcze podejmowane przez jednostki powinny by postrzegane przez nie jako szansa i pozytywnie odbierane przez spo-

ecze stwo (Kolasi ska, 2010, s. 164). Po drugie, procesowe dzia anie przedsi biorcze mo e mie wymiar polityczny, instytu- cjonalny lub spo eczny (Kolasi ska, 2010, s. 164). W przypadku prawników jest to zadanie szczególnie utrudnione, z uwagi

(9)

Tabela 2. Cechy przedsibiorczego prawnika Umiejtno podejmowa- nia decyzji Potrafi podejmowa szybkie itrafne decyzje adekwatne do sytuacji (take wwarunkach stresu), nie boi si decyzji ryzykownych. Prawnik jest odpowiedzialny za swoje dziaania. Innowacyjno itwórczoMa zdolnoci twórcze, pomysowo, wyobrani, Czerpie rado zwprowadzania nowatorskich rozwiza. Odporno na sytuacje trudnePosiada wysoki poziom odpornoci psychicznej, wysoki próg tolerancji stresu ifrustracji. Komunikacja zklientemCechuje go atwo nawizywania kontaktów zludmi, wzbudzania zaufania, konkretno irzeczowo wkomunikowaniu si. Waciwa komunikacja polega na uwanym wysuchiwaniu klientów imówieniu do nich zrozumiaym jzykiem. Jzyk powinien by prosty, bezporedni, jasny idostosowany do odbiorców. Sposób prezencjiIstotny jest profesjonalny wystrój kancelarii, panujcy wniej porzdek (np.: uoone akta), prawnicy ipersonel kancelarii powinni by dobrze ubrani ischludni, prawnicy powinni zachowywa si iwypowiada wformalny idostojny sposób. Wysoki poziom dojrzaoci emocjonalnejKonstruktywnie wyraa emocje, przejawia wysoki poziom zrównowaenia emocjonalnego isamokontroli, jest asertywny. Przywództwo iwspópracaPotrafi tworzy wizj rozwoju imotywowa wspópracowników do jej realizacji agodzi konflikty, rozwizuje je przez negocjacje imediacje, tworzy pozytywne relacje wzespole, trafnie diagnozuje potrzeby wspópracowników. Dba okultur wspópracy. Samowiadomo, pozy- tywna samoocenaZna siebie, motywy swojego dziaania. Posiada wysoki poziom motywacji do osigni zakorzeniony wsamoakceptacji ipozy- tywnej samoocenie. Przestrzega wysokich standardów etycznych, zwaszcza dotyczcych zachowania poufnoci przekazywanych informacji. MotywacjaPotrafi podtrzymywa wysok wewntrzn motywacj do osigni biznesowych. Wiedza merytorycznaPosiada niezbdn wiedz dotyczc rynku ifunkcjonowania przedsibiorstwa we wszystkich jego obszarach. Posiada kwalifikacje zawodowe dopasowane do charakteru, rodzaju iprzedmiotu sprawy oraz stopnia jej skomplikowania. Im sprawa bardziej prece- densowa, skomplikowana lub nietypowa, tym wysze s wymagane kwalifikacje. Kwalifikacje powinny by równie dostosowane do znaczenia sprawy dla klienta (im wiksze znaczenie ma sprawa, tym wysze winny by kwalifikacje) oraz do szczególnego statusu lub sytuacji klienta (np. znajomo jzyka obcego, gdy klient jest cudzoziemcem). Wród klientów istnieje przekonanie oduej dysproporcji wiedzy pomidzy prawnikami a„zwykymi miertelnikami”, którzy nie maj duego dowiadczenia prawnego. Taki stan rzeczy jest daleki od oczekiwa klientów, którzy chcieliby równie, by ich prawnik „odczarowa” przed nimi meandry wiata prawniczego.

(10)

Kwestie finansoweKlientom jest bardzo trudno oceni zasadno pobieranych przez prawników opat oraz bardzo trudno jest porównywa ceny poszczególnych kancelarii (uzyska informacj ocenach). Dlatego prawnik powinien jeszcze przed podjciem si sprawy lub najpóniej przed przystpieniem do wiadczenia usugi ustali zklientem nastpujce kwestie: ustalenie wysokoci, zasad kszta- towania oraz formy honorarium prawnika, zakres izasady zwrotu wydatków poniesionych przez prawnika wzwizku zprowa- dzeniem sprawy, zasady raportowania finansowego, np. przedstawiania rozlicze wykonanych czynnoci, nakadu pracy, kopii dokumentów opisujcych poniesione wydatki, rozlicze powierzonych rodków finansowych oraz zasad (rozbicie na raty, zaliczki itd.) iterminów patnoci. EmpatiaUmiejtno dokadnego wysuchania problemów klienta, ukrywania iniwelowania dysproporcji wiedzy, aco za tym idzie – imienne iindywidualne traktowanie klientów (jak czowieka, anie jak numer sprawy), zrozumienie wyjtkowej sytuacji, wktórej si znaleli iodniesienie si do niej. Bardzo le przyjmowany jest przez klientów brak znajomoci szczegóów dotyczcych ich sprawy lub sprawianie wraenia niezainteresowania ni. Prawnik powinien odbierany jako profesjonalista, traktujcy priorytetowo sprawy kadego klienta. Sprawno isolidno dziaaniaSprawne dziaanie przedsibiorczego prawnika polega m.in. na: prowadzeniu regularnej komunikacji zklientem, zarówno pro- aktywnej, jak ireaktywnej, za pomoc rónych narzdzi, takich jak: spotkania bezporednie, telefon, e-mail, poczta, bezzwocz- nym informowaniu klientów opostpach wich sprawie, odpowiednim reagowaniu na wystpujce przeszkody, rozwizywaniu problemów idotrzymywania terminów. Opracowanie wasne na podstawie Moczydowska (2010, s. 141), Quality in Legal Services (2010), Ciupa (2014).

(11)

na charakter zawodu, rozbudowane zakazy wynikaj ce z korporacyjnych zasad etyki zawodowej oraz zachowawcze podej cie organów samorz du zawodowego.

7. Zako czenie

Uznanie prawników za przedsi biorców pozwala spojrze na rynek us ug prawnych z nowej perspektywy. Co prawda, us ugi prawne, jako us ugi profesjonalne, s wiadczeniem o charakterze intelektualnym, dlatego o ich nale ytym wykonywaniu decyduj przede wszystkim inwencja, wiedza, wykszta cenie oraz najwy sze kwalifikacje osób je wykonuj cych. Jednocze nie jednak, wobec intensywnej konkurencji na rynku, od prawników wymaga si równie coraz cz ciej dzia a przedsi biorczych, w których oprócz wiedzy i umiej tno ci jej przetwarzania istotne s równie takie czynniki jak: osobowo , umiej tno ci przekazywania informacji dba o o klienta.

W artykule wskazano cechy przedsi biorczych prawników – ich posiadanie powinno zapewni sukces rynkowy. Szczególnie wa ne jest, by prawnicy byli otwarci na zmiany, odpowiedzialni i gotowi do pono- szenia ryzyka, a tak e by posiadali zdolno budowania sieci relacji spo ecznych.

Bibliografia

Antkowiak, P. (2010). Czy to koniec zawodów praw- niczych w Europie? – przypadek Polski, Refleksje.

Pismo naukowe studentów i doktorantów WNPiD UAM, 1.

Ardichvili, A., Cardozo, R. i Ray, S. (2003). A theory of entrepreneurial opportunity identification and development. Journal of Business Venturing, 18.

B awat, F. (2003), Przedsi biorca w teorii przedsi - biorczo ci i praktyce ma ych firm. Gda sk: Gda skie Towarzystwo Naukowe.

Ch odnicki, M. (2004). Us ugi profesjonalne przez jako do lojalno ci klientów. Pozna : Wydawnictwo AE w Poznaniu.

Ciupa, S., Jak okre la wymagania i oczekiwania wobec prawnika. Pozyskano z: http://www.kance- lariacsw.pl/index.php?option=com_content&vie- w=article&id=88&Itemid 53 (22.04.2014).

Dryk, P. (2013), Radca prawny i adwokat jako przedsi biorca. Pozyskano z: http://studentprawa.pl/

prawo-w-praktyce/item/941-radca-prawny-i-adwokat-jako-przedsiebiorca (25.08.2015).

Edvardson, B., Thomasson, B. i Ovretveit, J.

(1994). Quality of Service. Making it really work.

McGraw-Hill.

Filipowicz, G. (2004). Zarz dzanie kompetencjami zawodowymi. Warszawa: PWE.

Glinka, B. i Gudkova, S. (2011). Przedsi biorczo . Warszawa: Wolters Kluwer Polska

Gummesson, E. (1979). Models of Professional Serv- ices Marketing, za: K. Rogozi ski (2000). Us ugi ryn- kowe. Pozna : Wydawnictwo AE w Poznaniu.

Jacyszyn, J. (2004). Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce. Warszawa: LexisNexis.

Johannisson, B. i Lovstal, E. (1996). Contrasting Business Rationales in SME’s:Appropriate Bridg- ing Strategies, Piacenza, Rent X Conference Pro- ceedings. Cyt za: B awat, F. (2003). Przedsi biorca w teorii przedsi biorczo ci i praktyce ma ych firm.

Gda sk: Gda skie Towarzystwo Naukowe.

Kolasi ska, E. (2010). Stymulowanie dzia a przedsi biorczych, w: P. Kulawczuk i A. Poszewiecki (red.), Behawioralne determinanty rozwoju przedsi - biorczo ci w Polsce. Behawioralny wymiar przedsi - biorczo ci. Gda sk: Fundacja Rozwoju Uniwersy- tetu Gda skiego.

Klonowska-Matynia, M. i Palinkiewicz, J. (2013).

Przedsi biorczo w teorii ekonomicznej, Zeszyty Naukowe Politechniki Koszali skiej, 17.

Kossowska, M. i So tysi ska, I. (2002). Szkolenia pracowników a rozwój organizacji. Kraków: Oficyna Ekonomiczna.

Moczyd owska, J. (2010). Przedsi biorczo – per- spektywa behawioralna. W: P. Kulawczuk i Posze- wiecki A. (red.), Behawioralne determinanty rozwoju przedsi biorczo ci w Polsce. Behawioralny wymiar przedsi biorczo ci. Gda sk: Fundacja rozwoju Uni- wersytetu Gda skiego

Niewiadomski, T. (2008). wiadczenie us ug praw- niczych jako dzia alno gospodarcza, Edukacja Prawnicza, 5.

Nogalski, B. i niadecki, J. (2001), Umiej tno ci menad erskie w zarz dzaniu przedsi biorstwem. Byd- goszcz: OPO.

Ornarowicz, U. (2008). Mened er XXI wieku. War- szawa: Oficyna Wydawnicza SGH.

Piasecki, B. (1997). Przedsi biorczo i ma a firma.

ód : Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego.

Piecuch, T. (2010). Przedsi biorczo . Podstawy teo- retyczne. Warszawa: C.H. Beck.

Pocztowski, A. (2003). Zarz dzanie zasobami ludz- kimi. Strategie – procesy – metody. Warszawa: PWE.

Prawnik dla ka dego. Czy nale y urz dowo ogra- nicza ceny us ug prawniczych (2007). Warszawa:

Instytut Sobieskiego.

Quality in Legal Services (2010). Vanilla Research for the Legal Services Consumer Panel.

Rogozi ski, K. (2001). O profesjonalizmie kszta - tuj cym osobowo oraz jego wp ywie na kultur organizacji us ugowej. W: K. Rogozi ski (red.),

(12)

Materia y z konferencji pt. „Marketing us ug profe- sjonalnych. Kultura organizacji – osobowo profe- sjonalisty”. Pozna .

Rogozi ski, K. (2009). Zarz dzanie profesjonalna prak- tyk medyczn . Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Rogozi ski, K. (2012). Kompetencje mene- d era organizacji us ugowej. W: K. Rogozi ski i A. Pa nasiuk, Zarz dzanie organizacjami us ugo- wymi. Pozna : Wydawnictwo Uniwersytetu Ekono- micznego w Poznaniu.

Sandberg, J. (1989). Competence analysis as a stra- tegic tool, working paper Barcelona. Cyt. za: Edvard- son, B., Thomasson, B. i Ovretveit, J. (2004), Qual- ity of Service. Making it really work. McGraw-Hill.

S ownik J zyka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/

kompetencje (22 czerwca 2015 roku).

Sowi ski, R., 10 cech idealnego Partnera Kancelarii.

Pozyskano z: http://www.nowoczesnakancelaria.pl (28.06.2011).

Turek, M. (2010). Przedsi biorca jako podmiot dzia alno ci gospodarczej w aspekcie behawioral- nym i kognitywnym. W: P. Kulawczuk i A. Posze- wiecki (red.), Behawioralne determinanty rozwoju przedsi biorczo ci w Polsce. Behawioralny wymiar przedsi biorczo ci. Gda sk: Fundacja Rozwoju Uni- wersytetu Gda skiego.

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dzia alno ci gospodarczej, Dz.U. 2004 nr 173 poz. 1807.

Wasilewska, J. i Otoka, M. (2007), Przedsi bior- czo a ubóstwo. W: D. Per o (red.), Ekonomiczne i spo eczne aspekty ubóstwa w województwie podla- skim. Bia ystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Bia-

ymstoku.

Whiddett, S. i Hollyforde, S. (2003) Modele kompe- tencyjne w zarz dzaniu zasobami ludzkimi. Kraków:

Oficyna Ekonomiczna.

Wyrok Trybuna u Konstytucyjnego z 26.11.2003 r., SK 22/02, OTK-A Nr 9/2003, poz. 97.