SWIflT
W fiL K fi O BUTONOMJĘ.
Kazimierz Bartoszewicz, jak wia
domo z dziennników, ukończył obszerną pracę o początkach ery konstytucyjno- autonomicznej w Galicyi. Uproszony przez red. „Świata", dał nam — zanim dzieło ukaże się w druku—treściwy za
rys walki o autonomię za kordonem.
oczątki swej autonomii zawdzięcza Galicya przedewszystkiem Napo
leonowi III. Gdyby nie wojna włoska w r. 1859, gdyby nie klęs
ki austryackie pod Magenta i Solferino, nie odczu- toby zapewne w „najwyższych sferach" potrzeby nadania państwu konstytucyi, a krajom autonomii.
Ale kiedy potęga państwowa została złamaną na polach lombardzkich, .zrozumiano, że należy odwołać się do patryotyzmu ludów, na nich oprzeć nadzieję odzyskania straconego uroku...
Na szczęście w tej wielkiej, przełomowej chwili umiał cesarz Franciszek Józef dobrać sobie doradców, wśród których rozumem, doświadcze
niem, trzeźwością sądu i energią odznaczał się minister spraw wewnętrznych Agenor Gołucho- wski. Jemu też przypadło zadanie wykonywać wolę monarchy i wpływ na nią wywierać.
Jeszcze przed ogłoszeniem konstytucyi otrzy
mała Galicya z ręki Gołuchowskiego pewne ustęp
stwa językowe w szkole, sądzie i administracyi.
Odstąpiono od zasady przewagi języka niemieckie
go w wyższych klasach gimnazyalnych, pozwolono w językach polskim i ruskim składać podania, zeznania i t. d. zawiadomiono „poufnie" prezesów sądów, że prokuratorzy i obrońcy w sprawach kar
nych z oskarżonymi narodowości polskiej lub ru
skiej mogą używać języków krajowych, wreszcie 4 lipca 1860 nakazał Gołuchowski wszystkim wła
dzom galicyjskim, aby zatrzymując język niemie
cki w służbie wewnętrznej i w stosunkach z inne- mi władzami, porozumiewały się ze stronami w ich własnym języku.
Tymczasem obradująca w Wiedniu Rada pań
stwa, którą wzmocniono powołaniem reprezentan
tów wszystkich krajów koronnych, 59 głosami przeciw 29 oświadczyła się za kierunkiem autono
micznym. Monarcha przyobiecał w mowie tronowej, że „weźmie opinię Rady niezwłocznie pod uwagę i w najbliższym czasie ogłosi swe postanowienie".
Postanowienie to, wydane 20 października 1860 roku w formie manifestu i dyplomu cesarskiego nazywa się w dziejach Austryi dyplomem paździer
nikowym lub konstytueyą Gołuchowskiego. Dyplom postanawiał między innemi jako nieodwołalną za
sadę prawną: wykonywanie prawa ustawodawczego przez cesarza tylko przy współudziale sejmów krajo
wych, a względnie Rady państwa, do której sejmy mają wysyłać oznaczoną liczbę członków.
Jednocześnie tegoż samego dnia mianował cesarz inicyatora dyplomu Gołuchowskiego mini
strem stanu, oraz kierownikiem ministerstw spraw wewnętrznych, oświaty i wyznań, polecając mu w pismach odręcznych przedłożyć projekty statu
tów krajowych i przedstawić wnioski co do języka wykładowego na uniwersytecie lwowskim i w gi- mnazyach galicyjskich, a to na podstawie opinii wypowiedzianej przez wezwanych w tym celu znawców i „mężów zawodu" obu narodowości.
Niestety, nie danem było Gołuchowskiemu do
kończyć 'rozpoczętego dzieła. Obaliły go intrygi biurokracyi i wpływy zewnętrzne. Następcą jego został Schmerling. Naprzód była to tylko zmiana osób, Schmerlingowi bowiem, liberałowi „pierwszej wody" polecił monarcha szczegółowe opracowanie reform konstytucyjnych na podstawie dyplomu pa
ździernikowego. Okólnik jego do namiestników, w którym oświadczył chęć „przyjmowania objawów prawnych opinii publicznej", uważając otwartość za pierwszą cechę męskiego charakteru"—wywołał prawie entuzyazm. Wybrała się też do niego tłu
mna delegacya z Galicyi, wioząc ze sobą adres, wyrażający życzenia kraju, streszczające się w sło
wie: autonomia. Delegacyę na stacyach przyjmo
wano owacyjnie — Wiedeń był zachwycony nowym dla siebie widokiem kontuszów i karabeli, a „fede- ratka" weszła na pewien czas do jego gwary.
26 lutego 1861 patent cesarski ogłosił konsty- tucyę schmerlingowską. Rozczarowanie było wiel-
M 23 — 9 czerw ca 1906 r. 1
kię. Schmerling wbrew zasadzie Gołuchowskiego, skoncentrował całą władzę ustawodawczą yv Radzie Państwa, zostawiając krajom cień autonomii. „Kon
stytucja lutowa — mówił potem na sejmie Leszek Borkowski—przyznała nam prawo do łatania dziur w mostach i zaopatrywania chorych po szpitalach".
Była ona wolnomyślną, demokratyczną, ale nie za
bezpieczała praw narodowości. „Człowiek — pisał Tarnowski—mógł żyć pod tern prawem jako tako,
ale polakowi, czechowi, węgrowi było pod niem duszno i ciasno..." Co większa Schmerling tak dowcipnie ułożył ordynacye wyborcze, że w parla
mencie mógł być pewnym większości. Połowę man
datów sejmowych galicyjskich oddano w ręce ludu ciemnego, nieuświadomionego narodowo, słuchają
cego ślepo we wschodniej części kraju księży świę- tojurców, wrogów polskości, w zachodniej zaś urzę
dników cesarskich. A okropny rok 1846 był tak niedawną przeszłością!
Na szczęście zawiódł się nieco rząd na wybo
rach, ale pierwszy sejm zwołany na dni dziesięć (15—26 kwietnia 1861) nie miał czasu, obradować nad sprawami kraju. Poruszył zaledwie sprawę służebności, upomniał się o prawa języka, o rewi- zyę statutu krajowego i t. d., odsyłając te sprawy do Wydziału krajowego, aby na przyszłym sejmie przyszedł z wnioskami.
Rada państwa okazała się nawskroś centrali
styczną, po części z winy węgrów, siedmiogrodzian, Chorwatów, włochów, którzy się w niej nie stawili.
Do liberałów-centralistów marki schmerlingowskiej przyłączyli się i. rusini. Pomijam szczegóły — za
znaczę tylko, że system^centralizacyjny tryumfował na całej linii, a biurokracya wyprawiała formalne orgie. Rozwiązano kilka sejmów, zaprowadzono stany wojenne i sądy wojskowe. „Biurokracya pod
niosła rewolucyę przeciw konstytucyi" — pisał w kilka lat później Zyblikiewicz. O samowoli jej
w Galicyi możnaby napisać rozprawę tomową.
Sejm zwołany w styczniu r. 1863 (w r. 1862 całkiem go nie zwoływano) dowiedział się, że rząd drwił sobie poprostu z praw przyznanych sejmowi statutem, gdyż ani nie oddał Wydziałowi krajowe
mu zarządu autonomicznemi majątkami, fundusza
mi i zakładami, ani też nie wprowadził w życie zastrzeżonej sejmowi władzy decydowania samo
istnego w sprawach kultury krajowej, budowli pu
blicznych, oświaty i t. d. Sejm ten zresztą trwał krótko, gdyż zamknięto go z powodu wybuchu po
wstania w Królestwie Polskiem.
Z zamknięciem sejmu zamknął się dla Gali
cyi i pierwszy jej krótki okres życia .konstytucyj
nego i autonomicznego. Nastąpiła przerwa dwu
letnia. Rok 1865 uszczęśliwił Galicyę stanem oblę
żenia. Sejm nie był zwoływany, Rada państwa obradowała w Wiedniu bez udziału polaków. Ale bezprawia Schmerlinga, które doszły aż do odbie
rania mandatów nieposłusznym członkom Rady pań
stwa, zwróciły nareszcie uwagę korony i odsunęły od niego nawet wierną mu większość. Zaczęto się domagać odpowiedzialności ministrów, gdyż sami centraliści ujrzeli, że konstytucya stała się zabawką w rękach ministra. Gwałtowna opozycya węgrów dokonała reszty — Schmerling musiał się podać do dymisyi. Następcą jego został (26 lipca 1865) hr.
Ryszard Belcredi, autonomista. ,
Od tej chwili rozpoczął się dla Galicyi drugi, poińyślniejszy okres walki o autonomię.
Właściwie nie była to walka o autonomię, bo ta z góry dyplomem Gołuchowskiego została przy
znana, bo zresztą sam sejm był wyrazem jej istnie
nia, ale była to walka o rozszerzenie autonomii, o powrócenie do zasad wypowiedzianych przez dyplom październikowy. Autonomia w zasadzie istniała, ale była ciasna, spaczona, przytem zawie
szana i gwałcona na każdym kroku.
V * * * . \ K v
Belcredi powołał do czynności 17 sejmów, a jednocześnie „manifest wrześniowy" zapowiadał wolną drogę (frei ist die Bahn) do porozumienia z ludami i zawieszał Radę państwa aż do czasu przeprowadzenia ugody z Węgrami. Krok ten prze
noszący na razie punkt ciężkości do sejmów krajo
wych, powitano w Galicyi z zapałem i od tej chwili datuje sie zwrot Galicyi ku koronie, ku szukaniu poro- zumienia z rządem austryackim. „Odtąd (pisał w rok
później Ziemiałkowski) kraj monarsze szczerej lo
jalności niewymuszone daje dowody", a jednocze
śnie Stanisław Tarnowski stwierdzał, że w r. 1865 obudziła się w Galicyi „niekłamana życzliwość dla rządu austriackiego" i „szczere pragnienie z jej strony przyjaźni i zgody".
Sejm galicyjski zebrał się w listopadzie 1865.
Zasiadł w nim jaku nowo wybrany poseł Agenor Gołuchowrski; wybrał go „czerwony" Lwów, który go nie tak dawno nienawidził i za „swarcgelbera"
uważał, a tym, co najwięcej .do jego wyboru się przyczynił, był „czerwony" redaktor „Gazety Na- radowej" Jan Dobrzański. Była to demonstracyana rzecz dyplomu październikowego, a zarazem było odczucie potrzeby powołania do życia politycznego człowieka, który dawał rękojmię, że myśl kompro
misu zdoła wprowadzić na drogi praktyczne...
Sejm wystosował do monarchy dwa adresy dziękczynne: pierwszy za „otwarcie drogi44, drugi za amnestyę udzieloną skazanym za udział w po
wstaniu i jego organizacyi—poczem uchwalił pier-’
wszy budżet samorządny i cały szereg ustaw orga
nizujących samorząd gminny i powiatowy. Walkę z rusinami o język urzędowy sejmu załagodził
Gołuchowrski wnioskiem kompromisowym.
Tymczasem znów chmury zawisłynad Austryą—
musiała walczyć na dwa fronty z Prusami i Wło
chami, a następstwem przegranej pod Kónigratzem, było wystąpienie jej z Rzeszy niemieckiej i utrata Wenecyi. Porozumienie się z ludami zostało jedyną deską ratunku. Jak Napoleon III był pośrednim twórcą konstytucyi austryackiej, tak obecnie Bis
marck mimowoli poparł sprawę autonomii.
W miesiąc po zawarciu pokoju (20 września 1866 r.) cesarz mianował Gołuchowskiego powtór
nie namiestnikiem Galicyi. Był to fakt pierwszo
rzędnego znaczenia — ugoda miała stać się ciałem, pomost do niej rzucono.
Gołuchowrski zgodził się przyjąć urząd namie
stnika pod warunkiem, że «) wolno mu będzie prze
prowadzić puryfikacyę w biurokracyi galicyjskiej, przez usunięcie wrogich krajowi urzędników, b) że zorganizowane zostaną gimnązya polskie, ć) że nie
miecki uniwersytet lwowski zostanie spolszczony, rf) że język polski zostanie zaprowadzony w całej
administracyi i t. d. i t. d. Belcredi na warunki te się zgodził, żądał tylko, aby zmiana języka w administracyi odbywała się powoli, nieznacznie,
dla niewrzbudzenia apetytu u czechów i innych na
rodowości.
Wiadomość o nominacyi Gołuchowskiego przy
jęła Galicy a z radością, wprost z entuzyazmem.
Czyniono mu owacye „jakby był Kościuszką lub Sobieskim" (Koźmian. Przegląd Polski, 1869). Nato
miast nominacya ta wywołała istną kampanię
2
w urzędowych i pólurzędowych pismach rosyjskich.
Nietylko pisma, wychodzące w Moskwie i Peters
burgu, ale wszystkie dzienniki zagraniczne, będące na usługach rządu rosyjskiego, widziały w tej no- minacyi zapowiedź przyszłych „rządów polskich"
w Austryi i zagrożenie pokojowi europejskiemu.
Wywołało to polemikę całej prasy europejskiej — żadna wewnętrzna sprawa austryacka (stwierdzały to pisma wiedeńskie) nie wywołała takiej wrzawy, takiego hałasu w Europie.
Sejm galicyjski zwołany 19 listopada był po raz pierwszy otwarty przez namiestnika cesarskie
go mową wygłoszoną w języku polskim. W uchwa
lonym adresie do tronu brzmiał ton wdzięczności za pierwsze zadatki prawdziwej autonomii, za san- kcyę ustaw sejmowych, za wybór na pierwszy urząd kraju „męża wzrosłego w kraju i znającego jego stosunki i potrzeby". Następnie-adres wyrażał na
dzieję, że „Austrya w wewnętrznym swym ustroju będzie najmocniejszym wyrazem poszanowanej wol
ności, a na zewnątrz tarczą cywilizacyi Zachodu, praw narodowości, ludzkości i sprawiedliwości".
Z tego powodu sejmujący „bez obawy odstępstwa od myśli narodowej" z głębi serca oświadczają:
„Przy tobie N, Panie stoimy i stać clicemy*. Cesarz
wręczającej mu adres deputacyi odpowiedział w sło
wach serdecznych, wyrażając krajowi i jego repre
zentantom „najgorętsze dzięki za ich doświadczoną wierność i przywiązanie."
Adres ten był poniekąd programem politycz
nym, przyjętym przez ogół polskich posłów sejmo
wych. Nie wyszedł on z łona żadnego stronnictwa, bo stronnictw wówczas w sejmie nie było. Były różnice zdań, ale wszyscy jednoczyli się w tej myśli, że trzeba iść razem, zgodnie, aby wywalczyć szeroki samorząd i prawa narodowe. Na stronni
ctwa będzie czas, kiedy się już znajdzie grunt pod nogami.
Sejm oprócz wielu spraw pomniejszych uzu
pełnił dzieło organizacyi kraju, uchwalając statut Rady szkolnej krajowej, mającej być dalszym cią
giem wiekopomnej Komisyi Edukacyjnej, oraz pro
jekt ustawy o języku wykładowym tak w szkołach średnich, jak. ludowych. W obradach sejmowych brał udział Ziemialkowski, wypuszczony z więzie
nia wskutek amnestyi. Ten „czerwony" trzykrotny więzień stanu, ułaskawiony niegdyś od kary śmier
ci, był drugim obok Gołuchowskiego twórcą „ugody", więc mu się słusznie ta wzmianka należy.
Tymczasem Belcrediego podkopywali centra- liści, a na horyzoncie austryackim ukazała się no
wa gwiazda Beusta,, ministra spraw zewnętrznych.
Wziął on w swe ręce ugodę z Węgrami i prowa
dził ją tak szczęśliwie, że się stał panem poło
żenia.
Belcredi rozwiązał sejmy, aby utworzyć nową Radę Państwa. Delegacye pozwalał wybierać we
dług kurji sejmowych, jak było dotychczas, lub z całego sejmu, co było koncesją dla autonomistów.
Krok ten wywołał gwałtowne oburzenie wśród cen- tralistów, z czego skorzystał Beust popierany przez partyę Deaka i objął po Belcredim prezydenturę gabinetu i tekę ministra spraw wewnętrznych i po- licyi (4 lutego 1867).
Węgrzy otrzymali odrębność państwową.
Układ z nimi miała załatwić Rada Państwa. Niem
cy cieszyli się z odrębności Węgier, albowiem sta
nowią większość w austrayackim parlamencie, po
grzebią zatem wszelkie dążenfa autonomiczne i fede- ralistyczne. Czesi i Morawianie postanowili nie obsy- łać Rady Państwa i żądali od Polaków, aby poszli
z nimi ręka w rękę, zaprzeczając Radzie Państwa prawa przyjmowania ugody węgierskiej. -
Chwila była krytyczna—po raz pierwszy po
wstały i starły się w sejmie galicyjskim dwa kie
runki przy rozprawie nad tern: czy wysłać dele- gacyę. Część posłów, zwłaszcza ze zachodniej Gali- cyi („panowie krakowscy" jak ich nazywano) uznała, że należy zająć stanowisko opozycyjne i nie wysy
łać delegacyi, aby zmusić rząd do wejścia na drogę autonomii, a nawet federalizmu. Druga część po
słów sądziła, że opozycya jest niebezpieczną, że może skończyć się jeszcze większym tryumfem cen- tralistów, a w każdym razie przyniesie szkodę dla kraju, który zaledwie po długoletniem zaniedbaniu i zamęcie przystąpił do spokojnej pracy nad sobą;
prócz tego sądziła ona, że czyniąc zadość żądaniu rządu będzie można wytargować od niego w za
mian poważne dla kraju koncesje. Gołuchowski wpływem swoim zaczął paraliżować opozycyę po
pieraną przez całą prawie prasę i „opinję", a Zie- miałkowski w świetnych mowach zwalczał jej argumenty. Z krakowskich posłów poparł go tyl
ko Zyblikiewicz. W głosowaniu 99 głosami prze
ciw 34 uchwalono wybrać delegacyę.
Uchwała ta zapadła dnia 2 marca — i dzień ten do dziś dnia pozostał historycznym, ponieważ sejm uroczyście niejako sankcyonował ugodowy kierunek, czyli, jak się wyraża Bobrzyński „prze
sądził o polityce kraju w następnych latach".
D. 8 marca 1867 r. odbyła się w Budapeszcie koronacya cesarza Franciszka Józefa.
Beustowi, który j uż był kanclerzem, szło o za
twierdzenie ugody węgierskiej w Radzie Państwa i o uchwalenie adresu, w którym znajdowało się votum zaufania dla jego działalności. Chcąc ska-
ptować Polaków wszedł z nimi w układy i, prze
zwyciężywszy trudności, wyjednał sankcyę ustawy o Radzie szkolnej i o języku wykładowym. Była to jedna ze znaczniejszych koncesyj zdobytych dla kraju—Bobrzyński nazywa ją nawet „najważniej
szym krokiem na polu samorządu narodowego".
Tymczasem Gołuchowski, który i w tych układach brał udział, trzebił na swój sposób niem
czyznę, a mianowicie przepędzał niemieckich i cze
skich urzędników i nauczycieli.
Dnia 21 grudnia 1867 r. ogłoszono tak zwaną konstytucyę grudniową (prawa zasadnicze), do dziś dnia obowiązującą w Austryi. Warowała ona ró
wność wszystkim w obliczu prawa, nietykalność mieszkania, tajemnicę listową, prawo petycyi, wol
ność myśli i prasy, wolność religijną, wolność na
uczania i t. d. Artykuł 19 zapewniał równoupraw
nienie wszystkim narodowościom. Była to lepsza konstytucya od schmerlingowskiej, ale w urządze
niu stosunków krajów austryackich przeniknięta duchem centralizmu, bo skupiała nici państwowe w centralnych władzach, zostawiając zbyt mały za
kres autonomii sejmom i władzom krajowym. Stąd też nowa konstytucya spotkała się w kraju z jedno
myślnym protestem, a posłowie polscy głosowali przeciw niej w Radzie Państwa.
Na czele opozycji przeciw konstytucyi gru
dniowej stanął Smolka. Ułatwiało mu rzecz po
stępowanie ministrów, którzy rozporządzeniami swe- mi ścieśniali atrybucye sejmowe, rady szkolnej, a nawet namiestnika. Zaraz przy otwarciu sesji sejmowej w r. 1868, Smolka postawił przyjęty oklaskami przez galeryę wniosek, aby cofnąć uchwa
łę z 2 marca 1867. Wniosek Smolki wprawdzie odrzucono, ale jednocześnie uchwalono tak zwaną
rezolucyę. ■ \ -
W rezolucyi poddano ostrej krytyce ustawy grudniowe, jako „nieodpowiadające nadziejom, ani
warunkom rozwoju narodowego", jako „ubliżające historyczno-narodowej indywidualności", a stąd ro
dzące „powszechne niezadowolenie i zwątpienie".
Rezolucya żądała, aby delegacye brały udział tylko w sprawach wspólnych monarchii. Do sejmu na
leżeć powinny: ustawodawstwo przemysłowe, banko
we, sanitarne, sprawy wychowania, organizacya władz sądowych i administracyjnych, ustawodaw
stwo w prawie karnem i cywilnem i t. d. Dobra kameralne powinny przejść na własność kraju; żup solnych nie wolno obciążać lub sprzedawać; w kra
ju powinien znajdować się najwyższy sąd kasacyj
ny; rząd krajowy ma być odpowiedzialny przed sejmem.
Rezolucya była postawieniem kwestyi na ostrzu miecza, tern więcej, że kraj lada dzień oczekiwał zapowiedzianego przybycia monarchy, które mogło mieć Wówczas wysoką doniosłość polityczną. Więc też Gołuchowski wszelkiemi siłami starał się rezo
lucję pogrzebać; — z ust jego padały tak patryo- tyczne słowa, jakich nigdy ani przedtem, ani póź
niej nie słyszał sejm od namiestnika cesarskiego.
Nic to jednak nie pomogło: rezolucya została uchwa
loną. Następstwem jej było natychmiastowe odwo
łanie przyjazdu pary monarszej do Galicyi—Gołu
chowski podał się do dymisyi.
Dalsze dzieje rezolucyi w obszerniejszej hi- storyi Galicyi zajęłyby setki kartek. Tułała się ona przez lat kilka po sejmach, Radach państwa i ga
binetach, które trzykrotnie się zmieniły. Ciągle ją stawiano na porządku dziennym i ciągle ją z nie
go spychano. Raz jej się sprzeciwiał rząd, drugi raz Rada państwa. Było jednak parę chwil ta
kich, że żądania rezolucyi, wprawdzie nieco obcię
te, miały się już stać ciałem, ale wtedy sama de- legacya grób im kopała, nie chcąc się zgodzić na postawione sobie warunki. Doszło do tego, że w r. 1871 i 1873 delegacya polska opuściła Radę państwa. „Bicz na siebie ukręciliśmy sami" pisał w kilka lat później St. Tarnowski.
Co więcej walka o rezolucyę tamowała powol
ny, lecz stały rozwój autonomiczny, gdyż opozycya sejmu wpływała na jego bezpłodność, a między innemi opóźniała akcyę na polu oświaty ludowej.
W każdym razie wśród tych kilku lat otrzy
mała Galicy a jeszcze koncesye. W chwili najwyż
szego rozgoryczenia kraju, rząd czynił ustępstwa.
Najważniejsze z nich zapadło na radzie gabineto
wej w 1869 r. odbytej pod prezydencyą cesarza.
Mimo opozycyi ówczesnego namiestnika galicyjskie
go, niemca Possingera, który osobiście ostrzegał na tern posiedzeniu przed ustępstwami dla Galicyi,
mimo, że go poparł Giskra, prezes gabinetu, więk
szość jednym głosem zdecydowała wprowadzić ję
zyk polski jako urzędowy do sądów i urzędów. Był to skutek prywatnych konferencyj Gołuchowskie- go, zabiegów Ziemiałkowskiego i nacisku kancle
rza Beusta, który potrzebował pomocy Polaków przy uchwaleniu budżetu wojskowego we wspól
nych delegacyach.
Za gabinetu Alfreda Potockiego (1870) zapro
wadzono język polski jako wykładowy do wszyst
kich przedmiotów na uniwersytecie krakowskim—
wreszcie w r. 1871 za ministeryum autonomisty Hohenwarta został Gołuchowski po raz trzeci mia
nowany namiestnikiem, a jednocześnie zniesiono wszelkie ograniczenia wykładów polskich i ruskich na uniwersytecie lwowskim.
Na tern zakończyły się ustępstwa, do których jeszcze zaliczyć można ustanowienie (na razie cza
sowe) osobnego ministerstwa dla Galicyi. Mini
strem tym był naprzód Grocholski% a po dłuższej przerwie od r. 1873 Ziemiałkowski.
W tym czasie, jak się wyraża Bobrzyński:
„Polacy pogodzili się z rzeczywistością". Duna
jewski oświadczył w Radzie państwa, że posłowie polscy „odkładając chwilowo na bok, co się stało i licząc się z faktycznymi stosunkami, zdecydowali się wspólnie z większością wziąć udział w pracy nad ekonomicznymi, duchowymi i moralnymi inte
resami wielkiego państwa".
> * * *
Jeżeli ktoś powie, że w latach 1865—1869, kie
dy otrzymała Galicya największe koncesye, można było na drodze opozycyi, reprezentowanej w sej
mie przez posłów krakowskich i przyszłych Stań
czyków, wywalczyć te same prawa, a może i więk
sze — trudno się temu sprzeciwiać. Ale historya liczy się z faktami, a faktem dowiedzionym jest, że Galicya prawie wszystko, co posiada, zawdzię
cza polityce kompromisowej, na której czele stali Gołuchowski i Ziemiałkowski.
Kazimierz Bartoszewicz.
Kaulbach. „C leo“ .
A
Ogrójcu. Z Sonetów biblijnych (*) Adama Szymańskiego.
...Pismo zaś głosi nam, o czem każdy już wie.
Ze tam ujrzał On ciężkie swe brzemię
I że „pot Jego był, jako krople tej krwie, Zbiegającej w Ogrójcu na ziemię16...
Bo rozżalon Sam Bóg Chrystusowi wszech męk Ogrom przed swe postawił ołtarze
I od strasznych tych czasz ludzki przeszedł Go lęk, Gdy się cierpień M u groza ukaże...
1 do słów świętych pism dodał nam ludów głos, Że Bóg-Syn, krwią swą będąc oblany,
Trzykroć zwał: „Ojcze mój, odwróć oby ten cios!11...
I.
Ale kielich..
Stoi w ciąż..
Za co dziś,
. goryczą... nalany...
. jakby zwie: „na okrutny patrz los, S yn u mój, w krwi swej będziesz nu
rżany!66..
I I .
O poziome pojęcie, pókiż będziesz nam kryć Ból nad bóle, krwią Boga perlisty?
Miarą cierpień Chrystusa nie powinien ju ż Ból cielesny— dla ludzi przejrzysty.—
być In n y szarpał. Go ból, in n y przeszył Go miecz,
— Te' okropne, i straszne widzenia,
Które Ojciec dlań sam, uchylając noc precz, W jasnych jawach z przyszłości' wy żenią:
Z poza mgieł, z poza chmur jawi się wieków dal, Wszystko w łuny i groby spowite... ■ ■.
Ziemia dźwiga ich moc... dźwiga każdy jej cal...
Miast prawd jasnych— znów fałsze obfite...
A najczystszym, ja k wprzód: szubienica, stos, pal...
Tylko... Jego imieniem..., okryte...—
•;V ..-v
I zamarła Mu pierś, i załzawił się wzrok, Ciemność jasne przesłoni M u oczy...
I ból. zaparł M u dech, opasując Go wkrąg, I krew świętą na ziemię zeń toczy...
0 A * % k ■ • ® ® ® «
I z ust, drżących by liść, kiedy miota nim wichr, Jeden tylko zaledwie słyszalny
'«) Z Sonetów tych, które pisać zacząłem przed 7 laty, druko
wane były tylko trzy p. t. Bóg w „Życiu* kralcowskiem 6 lat temu (przyp... autora).
Biegnie szept: „Ojcze mój, o, litościw mi bądź
„1 wysłuchaj mej prośby błagalnej:...
„Wszakżeż ci słabi są—skądże starczy im sił,
„Gdy ich przemoc, jak mnie, dziś skatuje66?...
I obumarł wszech świat, gdy szept jękiem się wił, Cisza wielka świat cały zasnuje,
Lecz nie ucichł ów jęk, gdy głos w górę ju ż bił:
...„ Wola Twoja niech, Ojcze, panuje66...
IV.
I rozrzewnił się Bóg... i potęgi swej moc Tchnął sam w czasze, goryczą nalane,
Aby męczon bez miar wciąż swą bożą moc miał, Kiedy będzie oprawcom wydany.
Aleć Syn zadrżał znów i błagalny znów szept Płynie jękiem do tronu Wszechpana:
„Ojcze, spraw, by ta moc, którą dajesz mi dziś,
„ W imię moje i „im11 była dana.—
„By i z niewiast ich tam, choćby dziecięcych lat,
„ Gdy więzienna otoczy je krata
„Niosła każda sioój znój... błogosławiąc mój ślad66...
n Choć je j ciało zbezcześci chuć kata...
„By widziała... żem z nią... że nie skala jej ,...Lecz ta hańba... z świętymi ją zbrata16...
jad..
V.
...Stały nieba na ścież... i w wierzejach Sam Bóg Wielki... jawi się..i Jasny by zorzal
1 oniemiał wszechświat, gwiazdy zwarły swój bieg...
Słuchem—stały się światów przestworza.
Nie drży liść, wypełzł gad, a we śnie śpiący człek Widzi sny, jeśli czysty, prorocze,
A we złym serce mrze, gnębi go złego stek I sumienie ju ż w nim się szamocze...
Ucichł fal morskich szum, a srebrzystych rzek sznur Spiesznie stłumił swe pieśni łabędzie,
Słychać dech wielkich wód... chylą się szczyty gór...
Naraz... zagrzmi... po światów krawędzie
Głos z jasności, by grom, wyrzucony z za chmur:
„... W wieki wsze... w Imię Twe... Synu mój... tak
• •
Kraków, w Marcu 1906 r.
5
ręcki prawdę powie
dział. Ci ludzie ze spiżu, ci „działacze", romansowali pomię
dzy sobą banalnie, jak garstka szwa
czek i subjektów po zamknięciu sklepu...
Przez mózg Leona przebiegło ostrze stali. 1 * . • .
Czyżby i praca Grzegorzew
skiego i jego bandy, praca pro
mienna patryotyzmem i huma- nitarnemi zasadami, była tylko...
sklepem, handlem, rzemiosłem?...
Leon gwałtownie, bezwiednie uderzył się pięściami w pierś i za
jęczał głucho.
Na ten jęk—robotnik\ wysu
nął się z poza węgła domu i by
stro w Leona wpatrywać się zaczął.
Lecz Leon nie zwracał na niego uwagi. Cały wpił się w pur
purowe okna wzrokiem i pobladł cały jak opłatek, a usta mu zsi
niały. Robił wrażenie gracza, któ
ry przegrywa w tej chwili wszyst
ko i czuje, jak pada karta, sta
nowiąca o jego zgubie.
Karta padnie, i pozostaje gra
czowi rozpacz i nędza dalszego istnienia.
Zaszemrałyjakieś drobne kro
ki i ciemna sylwetka mknąć za
częła wzdłuż kamienicy, zamiesz
kanej przez Wilhelminkę.
Postać zatrzymała się chwi
leczkę, obejrzała dokoła i weszła szybko do sieni, jasno oświetlonej
zwyczajem paryskim.
I w tej krótkiej chwili Leon poznał w czarnej postaci Mazię.
Dziewczyna wbiegła na scho
dy, a z nią poszło w ślady i ser
ce Leona.
Więc nie sam Grzegorzewski miał prawo znajdować się u Wil- helminki, więc to nie była scha
dzka... ’
A jeśli oni drzwi nie otwo
rzą—przeciwnie, jeżeli Mazia za
dzwoni i czekając napróżno wpu
szczenia — zejdzie...
Kilka minut oczekiwania wy
dały się Leonowi wiekiem.
Lecz Mazia nie zeszła, pozo
stała na górze. Co więcej, niedłu
go Leon dostrzegł cienie obu pa
nien na tiulu firanek.
I Mazia wydała mu się w tej chwili aniołem, który mu wrócił całą wiarę w Grzegorzewskiego, w Wilhelminkę, w sprawę, w ide.- a ły .. Znów dwóch mężczyzn we
szło do sieni i zniknęli w drabi
nie wschodniej. Byli pochyleni, mieli długie watowane palta, czap
ki barankowe, słowem przy siądź było można, że to są Polacy. Po nich nadeszła jeszcze smukła i ni
knąca literalnie w cieniu kobieta, w której Leon poznał, widzianą
w Geograficznej Sali, Jaskólską.
Teraz Leon zrozumiał zna
czenie wczorajszych słów Grze
gorzewskiego i Wilhelminki.
Było to oznaczenie—nie scha
dzki miłosnej, ale posiedzenia partyi.
I Leon uczuł straszny wstyd, ściskający mu serce.
Gdyby mógł, rzuciłby się na kolana przed tym domem i bła
gał o przebaczenie tych ludzi, którzy jak cienie wsuwali się w jasną przestrzeń i niknęli ta
jemniczo, pnąc się ku purpurze światła, która teraz Leonowi ju trznią pełną nadziei zdawać się
zaczynała. «
Lecz równocześnie z tern uczu
ciem zaczęło w sercu Leona bu
dzić się i inne.
Oni tam, .zeszli się razem i pracują dla dobra kraju, wy
mieniają promienne myśli, prze
kładają wzajem projekta — dzia
łają wreszcie.
On zaś, odosobniony, stoi tu na dole i może tylko patrzeć na zamknięte okna, może tylko czuć w swej wyobraźni obraz tego po
siedzenia, ich zamiary. ’ Wstyd go ogarnął, wstyd i uczucie stra
sznego poniżenia. '
Więc on mimo wszystkiego nie był godnym zasiąść tam mię
dzy nimi? Czyż on tak, jak oni, Polski nie umiłował? Czyż on w za
raniu swojego życia nie poświęcił się dla kraju tak, jak mógł i umiał.
A oni nie wierzą mu, odoso
bnili się, odgrodzili, wywyższyli nad niego i każą mu cierpieć, po
żądać i pragnąć.
I zdali mu się oni, tam w gó
rze, tak bardzo wywyższeni w pur
purze światła, ż'e wzbili się ponad
chmury, gęstą ławą zwisłe nad Paryżem.
I dusza jego poszybowała za nimi, lecz wstrzymała się u pro
gu butna i rozgoryczona.
Hardości w niej było tyle, że on sam się jej uląkł.
Lecz nie ulękła się jego wo
la, i usta jego wyszeptały:
— Ja z wami tam muszę być, i będę!
• • • • • • •
Jak długo przestał tak na trotuarze Leon, o tern on sam nie
wiedział.
v. Nie mógł odejść — patrzył wciąż w okna, w sień, na wscho
dy. Biegł po nich fantazyą, my
ślą, sercem całem.
Godziny jęczały w oddali.
Na rogu ulicy, przysunięty do muru, stał ciągle robotnik i żuł cygaro.
Wreszcie Leon go dostrzegł i fakt tej uporczywej obserwa-
cyi—zdziwił go poniekąd.
Zaczął chodzić tam i z po
wrotem i kilkakrotnie przeszedł koło robotnika.
Zauważył, że człowiek ten miał twarz bladą i dość delikatną. Przy-
tem bluza robotnicza włożona by
ła na czystą, krochmalną koszulę, podwiązaną pod szyją porządnym
krawatem.
Robotnik, widząc się obser
wowanym przez Leona, cofnął się z trójkąta światła, jakie padało z niedalekiej latarni. Cofnął się w głąb przecznicy, lecz natych
miast z niej wyjrzał. - . Jeszcze ktoś nadchodził, lecz—
po żwawym, nerwowym chodzie—
lekkiem palcie jasnem i cylindrze, łatwo było poznać w nadchodzą
cym Francuza.
Niemniej jednak człowiek ten, dochodząc do okien Wilhelminki, zwolnił kroku i widocznem było, że wpatrywał się uparcie w te oświetlone okna. Stanął nawet, i wtedy Leon w smudze światła
mógł dostrzedz .twarz sympatycz
ną i energiczną młodą, okoloną ciemną przystrzyżoną szpiczasto brodą. Francuz z pewną niecier
pliwością obejrzał się dokoła. Le
on mimowoli zaczął iść dalej. Ro
botnik cofnął się znów w cień.
Wówczas Francuz bardzo ła
dnym i sympatycznym barytonem zaczął śpiewać znaną starą, fran
cuską piosenkę:
— Bonsoir Ninon, ćest moi
qui passe! -
Był to śpiew od niechcenia, ot, jakby ktoś zabawiał się, prze
chodząc ulicą Glaciery. Lecz—je dno z okien purpurowych otwo
rzyło się jakby magicznie i smu
kła, ciemna sylwetka strojnej pan-
6
ny pojawiła się nagle na tle pło- miennem z taką gwałtownością, że Leon, który w tej chwili pa
trzył także w okna, doznał olśnie
nia.
Francuz śpiewając ciągle:
Ninon, la belle Ninon y
Cest tam our, ouvre la fe - netre...
oddalił się powoli, jakby z żalem, pozostawiając po sobie jakby smu
gę śpiewanej piosenki, i niewia
domo było, czy to głos jego umy
ślnie wywabił do okna ładną stu
dentkę, czy przypadek tak zrzą
dził, że Wilhelminka otworzyła okno właśnie w chwili, gdy śpie
wano:
Ninon, belle Ninon\
Całe to zdarzenie pozostawi
ło w sercu Leona niepokój i po
mieszanie.
Instynktem odczuł, że tędy przeszła—miłość.
I to dziwna miłość roman
tyczna, śpiewająca poezyę i mu
zykę XVIII stulecia: W Paryżu na Glacierze, pod oknem student
ki polskiej śpiewał szykowny Fran
cuz w jas’nem palcie wezwanie do Ninon...
Czy to był wypadek?
Lecz okno Wilhelminki pozo
stało już tak otwarte, choć ona sama znikła w głębi pokoju. Noc była ciepła i pomimo wilgoci dość ładna. Widocznie w niewielkim pokoju zebranym było duszno i dlatego nie zamykano raz ot
wartego ' okna.
Cisza dokoła była wielka i tu r
kot i hałas miasta ucichł zupeł
nie.
Leon posłyszał nagle kilka gło
sów, zmieszanych za sobą, potem pojedynczy głos Grzegorzewskie
go, wyraźny i donośny. Rozróżnił słowy, treść, zdania. Odpowiedzia
ła mu Mazia i jej głosik słychać było na ulicy dokładniej czysto.
Leon zrozumiał, że mówiono o wyborze emisaryusza do kraju i sprzeczano się nie żartem na tym punkcie.
Teraz, z zaułka, wysunął się raptem ów robotnik i podszedł prawie na środek ulicy. Widocz- nem było, iż chciał także słuchać głosów, które z taką naiwną nieostrożnością wydobywały się z uwięzi pokoju. Robotnik stanął, i zdawało się Leonowi, że nawet rękę w trąbkę zwiniętą do ucha przyłożył.
I w tej chwili Leon poznał w przebranym robotniku — poli
cyjnego agenta.
Nie ulegało wątpliwości: to był prosty, francuski, rządowy — szpieg.
Sztuka polska.
K. Sichulski. ,,Na wsi” . (Ze zbiorów p. A. Teodorowicza).
Lecz czego on słuchał? co chciał zrozumieć w tej lawinie p o ls k ic h słów, które płynęły z taką siłą
z góry w ciszę uliczną?
Jeżeli słuchał — musiał prze
cież rozumieć. A więc ten szpieg, ten agent... rozumiał mowę pol
ską, był... Polakiem!
Dojmujący ból przeszył ser
ce Leona na tę myśl, miał ocho
tę rzucić się ku stojącemu na środku ulicy agentowi i wołać:
— Dlaczego ty to robisz? Za pieniądze?—jeśli tak—weź wszy
stko, co mam przy sobie, weź to, co zarabiam w kantorzą... tylko nie rób tego! nie szpieguj swych braci!...
Egzaltacya porywała go. Jak obłąkany zwrócił się ku agento
wi. Lecz gdy doszedł do niego, gorączka go opuściła, Nie wie
dział, co ma mówić, a mimo to nie zmienił swej groźnej i wyzy
wającej postaci.
I agent z szybkością kocią rękę w zanadrze wsunął. Obrącz
ki kasteta zajaśniały na jego pal
cach. Przybrał postawę obronną, lękając się widocznie napaści.
I tak uzbrojony—czekał.
Ten kastet—ta broń w ręku szpiega, oprzytomniła Leona. Szyb
ko, gorączkowo zapytał:
— Pan—Polak?''
— Je ne comprends pas!.—
odmruknął agent.
— Pan—Polak, ja widzę... ja każę panu iść precz z tej ulicy, inaczej ja panu głowę roztłukę.
Ironiczny uśmiech przewinął się po ustach agenta.
— Fichez moi la paix! — wy- rzekł trywialnie, odwracając się tyłem do Leona. • . - .
Lecz Leon pociągnął go gwał
townie za rękaw bluzy, wołając:
— Idż stąd precz! idź stąd precz... rozumiesz?
Agent odepchnął od siebie Leona i zaczął wołać na agentów policyjnych.
— He!... les agents!
Lecz nikt nie pojawiał się na ulicy i to jeszcze więcej ośmieli
ło Leona.
— Idź precz! idź precz!... — powtarzał przez zaciśnięte zęby, podsuwając ściśniętą pięść pod twarz agenta.
Ten ostatni zawahał się chwi
lę. Zrobił ręką uzbrojoną w ka
stet ruch, jakby zabierał się do uderzenia, lecz wprędce się opa
miętał.
Wzruszył ramionami i odda
lił się w przecznicę, rzucając Le
onowi na pożegnanie:
— Nous nous rencontrerons encore!... — w formie groźby.
Leon pozostał teraz sam i zaczął chodzić tam i napowrót naprzeciw domu, w którym od
bywało się posiedzenie, jakby na straży. Radość przepełniła mu piersi.
On—ochronił ich od podsłu
chania ich planów przez agenta.
DCN
Z miłosnych pieśni ludowych japońskich
Miłość ma z swemi powaby I całym swoim urokiem — Jest jak giętki most i słaby Ponad jeziorem głębokiem.
Widzieć go — to mi rzecz słodka, Ale go przestąpić muszę,
By, gdy luby mię napotka, Oddać mu całą swą duszę.
Spolszczył A. LANGE..
7
Wystawa kolonialna w Marsylii.
W ystawa mieści się prawie za m ia
stem, w końcu pięknej, wysadzanej pla
tanami promenady „Prado".
Na dużym placu, przestrzeni 30 he
ktarów, wystawiono kilkanaście pawilo
nów i kilkadziesiąt kiosków.
Główny gmach: „Grand Palais de l ’Exportation“ w banalnym stylu i jesz
cze niewykończony. Wewnątrz setki wi
tryn z okazami produktów francuzkich wysyłanych do kolonii. Później mają stanąć modele różnych maszyn, ale to będzie w przyszłości dość dalekiej, kie
dy wystawabędzie skończo
ną. Tymczasem widać tylko owe witryny i małe modele statków różnych francu
skich towarzystw żeglugi.
Gdzieniegdzie prywatne kio
ski, w których nadobne, ale cokolwiek za nadto śmiałe Marsylianki sprzedają roz
maite nie egzotyczne wyro
by naprzykład: perfumy z pachem. alpejskich fijołków, lampki elektryczne (Madę in Germany), oraz wiele in
nych.
Na prawo od głównego pałacu Azy a, na lewo Afryka
Z Afrykańskich naj
bardziej gustownym i naj- orginalniejszym jestPayil- lon de la Cóte Ocaidentule d’Afrique, utrzymany w sty
lu Afryki podzwrotnikowej.
W środku bogate zbiory wyrobów krajowców Gwi
nei i Dahomeju.
Obok zagroda w tym samym stylu, z okazami bydła garbatego „zebu" i owiec.
W Pawilonie Madagaskaru bardzo ciekawy zbiór fotografii różnych obrzędów religijnych, typy i sceny z życia Mal- gaszów i t. d.
Kongo wystawiło olbrzymie kły sło
niowe, ważące po 70 kilo i wię
cej.
Biały pawilon A lg ie r u , w klasycznym maurytańskim stylu, z wysmukłym minaretem, przeładowano okazami produk
tów rolnych' tego bogatego kraju.
Specyalny kiosk poświęco
no lasom Algierskim; znajdują się w nim wypchane okazy fau
ny, bardzo podobuej do Euro
pejskiej: zające, dziki, ptactwo błotne i inne; tylko pary lam
Ogólny widok na dział azyatycki wystawy.
Pałac Algieru. Wielki pałac wystawy (Grand Palais d’ Exposition).
partów hyjen i szakali wskazują, że to Afry
ka (wiadomo ogólnie, że od czasu „Tarta- rin de Tarascon“ lwów niema w Algierze).
Tunis wystawił bardzo dobre modele sieci i przyrządów do rybołóstwa. W po
dwórzu tego pawilonu kilka sklepików arabskich ze wschodnią biżuturyą, dy
wanami, rahat-loukum, chałwą i innymi egzotycznymi smakołykami: Znajduje się tam także: restauracya, w której mo
żna spróbować oryginalnego kus-kus i ka
wiarnia, gdzie tańczą dwie niezbyt piękne arabki „danse du veńtre“, przy akompa
niamencie wschodnich instrumentów.
W dużym pałacn lndo-Chin okazy towarów importowanych i exportowa- nych do tych kolonii. W kilkunastu pa
wilonach, bardzo ładnych, we wschodnio- azyatyckim stylu, wysta
wiono wyroby rasy żółtej.
Najładniejszy p a w ilo n Kambodży, przedstawia- j ący pagodę w Ankor-W at, jeszcze pusty, tak że mo
żna jedynie zachwycać się piękną, fantastyczną
bndową tego pawilonu.
W innych: Annamu, Tonkinu, Kochinchiny i Laos śliczne rzeźby z ko
ści słoniowej i hebanu, oraz hafty na aksamicie i jedwabiu i cokolwiek za bardzo egzotyczne akwa
rele.
Znajduje się także specyalny dział Sztuki, ale nie można brać na seryo tych kilkudziesięciu płócien i rzeźb drugorzęd
nych mistrzów prowan-
Pawiion Kambodży. Salskich. Jedynie głowa Murzynki Maneta’a. oraz parę pejzażów i scen ha
remowych Girardot’a i Emilii Bernard zwracają na siebie uwagę.
W ogóle wystawa nie bardzo cieka- kawa; trzeba mieć bardzo dużo bujnej wyobraźni, by czuć się przeniesionym w egzotyczne krainy, jak o tym pisały niektóre pisma francuzkie.
Konkluzya ogólna że: Afryka przez długie jeszcze lata poważnej konkuren- cyi Europie nie będzie robiła; podczas gdy Azya już teraz wyprzedza białych w wielu kierunkach.
Marsylia w Maju 1906. A. M.
Polska zaoceanowa.
2
Szkolnictwo polskie.
Szkoła polska w Ameryce stworzona została przez ducho
wieństwo i dotąd znajduje się wy
łącznie pod jego kierownictwem, Jest to więc szkoła wyznaniowa.
Dom związku narodowego w Chicago.
„parafialna", w przeciwieństwie do „publicznej", utrzymywanej przez państwo i pozawyznaniowej.
Już w r. 1866 powstała pierwsza polska szkółka w osadzie Panna Marya w Texas. Dziś szkół tych jest tyle, ile parafii, czyli około pięciuset; pobiera w nich naukę 70,000 dzieci (z tego w samem Chicago 15,000), naucza około 1000 nauczycieli i nauczycielek, którym lud płaci rocznie 300,000 dolarów za naukę (oprócz podat
ku szkolnego na utrzymanie szkół rządowych), a wszystkie szkoły przedstawiają wartość około 6 mi
lionów dolarów. Pierwszy elemen
tarz polski, ułożony i drukowany w Ameryce, wyszedł w ’r. 1876;
najnowszymi* są: „Obrazkowy ele
mentarz polski", wydany w Chi
cago w r. 1899 przez J. Smulskie- go, oraz „Elementarz" wydany przez Spółkę wydawniczą polską
w Chicago. • '
Po fermach i mniejszych osa
dach szkoły bywają paroklasowe.
W dużych miastach, ja k Chica
go, Milwaukee, Buffalo, Detroit.
St. Louis, South Bend, Nowy-York,
8
Kollegium polskie Św. Stanisława w Chicago.
Ks. Michał Kruszka, senator stanu Wisconsin, wydawca
„Kuryera Polskiego” .
Baltimore szkoły miewają zwy
kle osiem klas, których program naukowy obejmuje naukę ele
mentarną, oraz niektóre przed
mioty, wykładane u nas w szko
łach średnich, tworzą atoli zam
kniętą w so
bie ’ całość.
O bszernie wykładaną tu bywa hi- storya, geo- grafja, lite
ratura i ję
zyk polski, w wyższych klasach pe
wne przed
mioty wy
kłada się po angielsku.
Planem na
uk dorówny
wają szkoły parafialne polskie w zupełności publicznym amery
kańskim. Kończący je wstępują bez trudu do wyższych klas szkół średnich.
Funkcye nauczycielskie speł
niają przeważnie siostry zakonne.
Najwięcej szkół znajduje się w rę
kach p o lsk ieg o zgromadzenia
Rynek w Stevens Point. W okolicy polskiej w dzień targowy.
sióstr Felicyanek,obok . nich. nauczają Fran
ciszkanki, Nazaretan
ki, Benedyktynki, Jó- zefinki, Zmartwych
wstanki, Urszulanki, i t. d. Męskich sił nau- czycielskich jest na ogół mniej. Zapotrze
bowanie na siły nau
czycielskie jest zawsze jeszcze duże. Dostar
cza ich stale, lecz w tempie zbyt wolnem, kilkanaście konwen
tów zakonnych żeń
skich, wśród których odznacza się zgroma
dzenie polskich sióstr szkolnych św. Józefa, które posiada od paru lat „akademię", wzniesioną nieda
leko miasta Stevens-Point, w oko
licy przeważnie polskiej, wśród lasu iglastego, w przepysznem, ro- mantycznem położeniu. Obok przy
gotowywania nauczycielek zakon
nych dla polskich szkół parafial
nych, zakład utrzymuje również wyższy pensyonat dla panien.
Oprócz „akademii" Felicyanek w Stevens Point istnieje kilka in
nych szkół wyższego typu, wszyst
kie pod kierunkiem duchowień
stwa. Są to: polskie seminaryum duchowne w Detroit, założone w r.
1887, głównie dzięki zabiegom i nie
zmordowanej pracy ks. Józefa Dą
browskiego, które posiada własny piękny gmach i wykształciło do
tąd przeszło 80 kapłanów; wyż
sza szkoła polska przy klasztorze Franciszkanów w miejscowości Pu
łaski w Wisconsinie, kształcąca młodzież do stanu zakonnego, ta- kiż zakład Franciszkanów pols
kich w Green Bay, „akademia"
zgromadzenia Nazaretanek w Chi
cago, będąca wyższym pensyona- tem żeńskim, także posiadająca własny okazały gmach, wyższa szkoła Zmartwychwstańców w Chi
cago pod nazwą kolegium św. Sta-
Pomnik Pułaskiego w Savannah.
nisława, odpowiadająca zupełnie typowi gimnazyów i wyższa szko
ła katolicka a n g ie lsk o -p o lsk a w Shamokin w Pensylwanii. Li
czny zastęp młodzieży polskiej zapełnia nadto publiczne zakła
dy naukowe amerykańskie: semi- narya, uniwersytety i szkoły tech
niczne.
(DN.) Jan Krzywda.
Pod wrażeniem.
Jeszcze mi się w oczach palą Twoje włosy, złote włosy,
Spadające miękką falą...
Jeszcze mi się w oczach palą, Jeszcze w oczach moich płoną
Barwą miedzi rozognioną...
Jeszcze złota ich kaskada Przed oczami memi spada
Na toczoną biel twych ramion —
Jeszcze wdziękiem twym omamion, ' . W zachwyceniu słodkiem stoję,
A przedemną włosy twoje — — Twoje włosy, złote włosy,
Spadające miękką falą,
Jeszcze mi się w oczach palą...
Zdzisław Dębicki,
9
Samoobrona.
Nóż jest strasznem narzędziem w ręku podstępnego na
pastnika. Ale pięść mocna i twarda, wtajemniczona w pra
ktyki box’u, jest również bronią niebezpieczną. Lewa ręka służy do osłony, prawa zadaje ciosy. Zaś ciosy te, trafnie i szybko wymierzone, oszałamiając napastnika, powalają go na ziemię. Cykl rysunków przedstawia właśnie krótką his tor yę takiej „samoobrony". Łotr, udający zaczytanego, śledzi z pod oka spokojnego przechodnia, zbliża się doń z tyłu i potrąca silnie, domagając się pieniędzy. W ręku błyska ostrze noża. Lecz przechodzeń lewą dłonią odbija uderzenie prawą, — wymierza silny cios w zęby i wnet po
prawia jeszcze mocniejszym w piersi. Niefortunny rabuś pada nieprzytomny.
— Bonne nuit, citoyen!
O malarstwie polskiem.
Dr. Emanuel Świeykowski. Pamiętnik To
warzystwa przyjaciół sztuk pięknych w Kra
kowie. 1854—1904. Wydanie drugie.
Kraków MCMV. Druk Anczyca i S-ki.
Nad wyraz ubogą literaturę, ma
larstwu polskiemu poświęconą, wzbo
gaciło wydawnictwo, podjęte przez dr.
Swieykowskiego pod powyżej przyto
czonym tytułem; przedstawia ono nie
zwykle cenny materyał do historyi rozwoju, nietylko omawianej instytu- cyi, lecz i całej Sztuki polskiej w osta
tnim jej okresie. Książka ta, w wy
twornej szacie wydawniczej, pełna portretów i innych ilustracyi, staje odrazu w pierwszym rzędzie, jako nieodzowny podręcznik dla każdego, któremu na sercu leży rozrost nasze
go malarstwa. Dotychczas posiadaliśmy kilka zaledwie w tym zakresie dzieł,
jak: „Słownik malarzów polskich" Ra- stawieckiego, „Katalog wystawy lwo
wskiej “Bołoz-Antoniewicza, oraz opartą na tej źródłowej pracy książkę Jerze
go hr. Mycielskiego p. t. „Sto lat ma
larstwa polskiego". Po za tern roczni
ki wydziału Sztuki krakowskiej aka
demii, poszukiwania archiwalne Ło
zińskiego i Lepszego, kilka pojedyn
czych monografii artystów, studya:
Witkiewicza, Sygietyńskiego, Gorzko- wskiego, Benedyktowicza i paru in
nych. Plon więc nie bogaty wobec znacze
nia, jakie Sztuka nasza współczesna w życiu narodu zajęła.
Powodem wyjścia na świat książ
ki dr. Swieykowskiego był obchód pięćdziesięcioletniego jubileuszu Kra
kowskiego Towarzystwa, tej, jak wia
domo, najstarszej w kraju instytucyi.
Mając pod ręką źródłowy materyał, autor czerpał z niego i hojną i umie
jętną ręką, dzięki czemu powstała pierwsza część książki, historyę To
warzystwa opisująca. Opierając się na kancelaryjnym materyale: katalo
gach, wykazach, sprawozdaniach, dr.
Świeykowski zużytkował go w taki sposób, że ta sucha napozór część jego pracy, staje się pełnym życia obrazem stopniowego wzrostu malar
stwa polskiego. Idąc jego śladem, wi
dzimy powstające coraz to nowe ta
lenty, napotykamy coraz to częściej zaregestrowane zwycięstwa artystów
naszych na niwie, przez tyle wieków odłogiem leżącej. Jest to więc, śmia
ło rzecz można, historya współczesnej Sztuki polskiej, okresu jaśniejącego nazwiskami najznakomitszych jej przed
stawicieli.
Drugą część'wydawnictwa stano
wią bądź autobiografie, bądź wiado
mości o życiu i pracach, bądź w re
szcie wzmianki o tych wszystkich artystach, którzy kiedykolwiek w Kra
kowie prace swe wystawiali. Dział ten niezwykle je s t zajmujący, podaje
1 A
