Świat : pismo tygodniowe ilustrowane poświęcone życiu społecznemu, literaturze i sztuce. R. 9 (1914), nr 23 (6 czerwca)

(1)

D o zw o lo n y p rz e z R a d ę M ed y czn ą. D la o d r ó ż n ia n ia od w ie lu le k ó w o z b li

żonej n azw ie, zw ra ca m y u w a g ę, że n a sz ś ro d e k le c z n ic z y z n a jd u je się w s p rz e d a ż y t y l k o w o p ł a t k a c h o p a trz o n y c h n a sz ą firm ą.

W a r s z . T o w . A k o . „ M O T O R ” M a r s z a ł k o w s k a 2 3 .

ODESH. ZAKŁAD LIMflNO-LECZNICZY

D - r a A M B R O Ż E W I C Z A

o tw a rty od 15-go M aja do W rz e ś n ia s t. st. P rz y le c zn ic y T E N S Y O N A T . P okój z u m e b lo w a n iem , e le k try c z n e m o ś w ie tle n ie m , u s łu g ą , c a łk o w ite w y k w in tn e u trz y m a n ie , w an n y b ło tn e , s o lan k o w e (ro p n e ), o p ie k a le k a rz a i d o z ó r, n ie ty lk o sam ego w ła śc ic ie la d o k to ra -a k u s z e ra , lecz i 2-ch sta ły c h le k a rz y ró ż n y c h s p e c y a ln o śc i — w y n o si od 35 r u b . ty g o d n io w o i w yżej, z a le ż n ie od w ie lk o śc i zajm o w an eg o p o k o ju , k o m fo rtu i o k re s u s ez o n u . L im a n o w sk ie le c z e n ie d a je b a rd z o d o b re r e z u lta ty : w c h o r o b a c h k o b i e c y c h , p r z y w y s i ę k a c h , c h r o n i c z n y c h z a p a l e n i a c h s t a w ó w i k o ś c i , o r a z g r u ź l i c y t y c h ż e , p o d a g r z e , r e u m a t y z m i e , s k r o f u ł a c h , n i e d o

k r w i s t o ś c i i t. p .

P r z y z a k ła d z ie w ła s n y p a rk (o k o ło 15 d z ie s ię c in ) i o g ró d ow o co w y . K o- m u n ik a c y a u d o g o d n io n a — w ła sn e p o w o z y i o m n ib u s sam ochodow y; te le fo n . P o czta i te le g r a f na m ie js c u . P r o s p e k ty w y sy łają s ię na ż ą d a n ie b e z p ła tn ie . L isty i d e p e s z e n a d sy ła ć m ożna w e d łu g a d re s u : O d e s s a : D r . A m b r o z e - w i c z . D la o so b iste g o p o ro z u m ie n ia się: N ie ż y ń s k a ja Ns 66, te le fo n 4-46

alb o te le fo n z a k ła d u 99-37.

Jtajtańsze oświetlenie

klatek schedowych, kuchen, korytarzy i t. p.

Palnik gazowy , MIKRO” o sile św iatła 16 świec zużywa na godzinę gazu za */, kop.

B C ena 75 k o p .

s 1915

Skład główny: E R Y W A Ń S K A Ne 3, tel. 87-99.

Kasy kontrolują Optima z sumowaczem.

Jedyne tylko wynalazku i wyrobu wyłącznie francuskiego.

4 0 , R u e C o n d o r c e t, P a r i s . T e le p h . 2 2 9 * 0 7

o 50°,.

T a ń s z e , n i ż w s z e l k i e i n n e .

N A J P R O S T S Z E . 94os N A J T R W A L S Z E .

W y p r ó b o w a n ie —b e z p ł a t n i e

b ez ja k ie g o k o lw ie k z o b o w i ą z a n i a ze s tro n y k u p u ją c e g o .

S p ła ta n a le ż n o ś c i w r a ta c h m ie sięc z n y ch Z a g o tó w k ę z 5% -ym u s tę p s tw e m .

M o d e l „ O T ” 5 2 5 f r .

P o s z u k u j e s i ę a g e n t ó w i s p r z e d a w  c ó w w e w s z y s t k i c h m ia s t a c h E u 

r o p y . L isty a d resow ać należy:

NI. TAREL, Paris, rue Condorcet 40.

Czy nie obawia się Pan

następstw siwizny włosów?

Zdolność Pana do pracy bywa niedocenianą, każdy uważa Pana za człowieka wyczerpanego i nie wierzy w wydajność pracy Pana, jakkolwiek starym nie czuje s.ę Pan zgoła.

farby Do włosów W. Seegera

przywracają natychmiast włosom Pana ich barwę pierwotną.

Jeśli Pan pragnie włosom swym przywrócić dawną ich barwę powoli, stopniowo, niepostrzeżenie dla otoczenia, zadanie to spełni znakomicie „ N U A N S IN ” W. S E E G E R A .

FARBY DO WŁOSÓW iW. SEEGERA barwią ZAWSZE NA KO

LOR NATURALNY.

Sposób zastosowania niezmiernie prosty.

Powszechnie znana specyalność firmy od lat ’30.

Nieszkodliwość wszystkich preparatów gwarantowana. Dostać można we wszystkich składach aptecznych i perfumeryjnych.

Skład główny dla Rosyi: W. S E E G E R , W a r s z a w a , Ż o r a w i a JVs 31.

Przy nabywaniu* należy zwracać uwagę na markę fabryczną

„Latająca rybka". 9301

MEBLE gięte, stolarskie. -S ś r:;

Bracia T H O H & Y

W a r s z a w a , M A R S Z A Ł K O W S K A N i >41. Tel. :0-29.

P rz e d

u ży ciem . Po

u ż y c iu .

Aparat regulator

z d ję c ie fo to g rafic zn e n o w e go „CELLO“ , m o d el Ks 16.

T e n g e n ia ln ie s k o n s tr u o

w any a p a r a t p o p ra w ia w sz e lk i k s z ta łt n o s a (z w y ją tk ie m b ra k ó w k o st- n y c h ). G o rąco p o le c a n y m ięd zy in n e m i p rz e z k ró l, ra d c ę d w o ru p ro f.

m ed. vo n E ck. C en a 2 rb . 70 kop.; z w y b o ro w y m re g u la to re m 5 rb , takiż

* k a u c z u k ie m 7 rb . W y sy ła się za z a lic z , p oczt. D o ty c h cz a s ro z e s ła n o 60,000 s z tu k . Z a m a w ia jąc , n a le ż y w sk a z a ć b ra k i, b e z p o ś re d n io s p e c y a liś c ie :

*-• M. Bagińskiemu w Rydze 40, R o m a n o w sk a 29. O d d z . w B e rlin ie i L o n d y n ie .

z T R Y P E R „

leczy szybko, radykalnie i bezboleśnie naukowo udoskonalony francuzki preparat

KAUANDSE D-™ REUNET^

CAVANOSE D-ra REU N ET został opracowany na podstawie naj nowszych naukowych sposobów leczenia rzeżącźki, starannie sprawdzony w rozległej praktyce klinicznej i uznany przez lekarzy—specjalistów jako wyłączny przeciwrzeżączkowy środek.

STO SO W A N IE CAVANOSE ZA PEW N IA Z U PEŁN E

W Y LECZEN IE OSTREJ I PR ZEW LEK ŁEJ RZEZĄCZKI.

W A ŻN E O ST R Z EŻ EN IE : w sprzedaży obiegają bezwartościowe naśladownictwa. Należy przeto żądać we wszystkich aptekach oraz kładach aptecznych prawdziwego PARYZSKIEGO preparatu Cavanose

R E U N ” '" 4ET w aluminiowem pudełku z plombą komory celnej.’ ' ’ " ’ ’ ’ SKŁAD GŁÓWNY:

Instytut D-ra CALVET, Warszawa, O rla 11. Oddz. 6- D-ra

Cena pudełka I rb. 65 k. ŁllIliiiiiiniiiUlIllHiill

NICI

T o w a r y N o r y m b e r g s k i e , G a l a n t e r y j n e , R o b o t y r ę c z n e ■

tówMIberł S p e rlic h , Jerozolimska 19, 1

długolenti współpracownik firmy H. LUDWIG, (ró g B rackiej), g

ję Brylanty

kwity lombard.

ienryk juwiler

Ś w ia t J>8 59. - I-sze p ię tro , kię biSuteryę i srebra okazyj- oM te.tnję «lę m sirm ry.k iem ,

Świat" Ns 23 z dnia 6 Czerwca 1914 roku. 1

(2)

ś* * 2 P 2 u n im 0 h, n «r

S * Ł 8 « _{1) ►}

a

_«

y 2 ^ S

" B*o oi K D S K

3 £ S - u <u

» ~ fi 6 o

£ o « 2a

® J * cł

J i s - o S S J S-O u *

i 3

. cł .94

! o c » . -m ta g ) 0 cł o) i f r * ’ 1 - N ~

* 8

" .S .”

i a o v

■ 2,-2 8

■>j> £,*-

= o -g . . - • 3 n

! K g t i y b -

° B .

U -S O E—1

ul ct3

Na co mi m o to r!., jeżeli używam OPONY

f r v h 1< iłłS T S s IW

LwBUJI ■ 1

RO K Z A Ł O Ż E N IA 186 6 .

F. WORONIECKI

WARSZAWA, CZYSTA Ns 2.

W y k w in tn e Z e g a r y i Z e g a r k i P r e c y z y jn e .

M otor KOBANA

jest ostatnim wyrazem techniki w motorach łodziowych.

J e s t to J e d y n y 2 -c y lin d ro w y m o

to r p rz e n o ś n y . P o b ija w sz e lk ą k o n k u re n c y ę . J e s t to r z e c z y w i s t e ź ró d ło s iły . P o tę ż n y i s z y b ki — c ich y i c h o d zą c y s p o k o jn ie . P o s ia d a pełn<‘ 3 k o n ie s iły i p o s ia d a zm ian ę k ie r u n k u b ie g u p o d

czas ru c h u .

M otor do łodzi wiosłowej.

M otor K o b a n a n ie w y w o łu je w ib ra c y i, je d y n e j p rz e s z k o d y w s to s o w a n iu m o to ró w p rz e n o śn y c h do ło d z i w io sło w y ch . J e s t on d o s k o n a le z ró w n o w a ż o n y i n ie tr z ę s i e łó d k ą . D o p a so w y w a s ię do k a żd e j ło d z i w io s ło w e j w 2 m in u ty , p o s ia d a n ie z a c h w a sz c z a ją c e s ię ś r ó b ę i s te r, ła tw y do p u s z c z e n ia w ru c h , p o z w a la s ta ro w a ć e d y m o

t o r sto i. K o n s tru k c y ą sw ą i o d d a w a n e m i u s łu gam i d a le k o p rz e w y ż s z a k a żd y in n y ty p m o to ru .

:__ ■■■ I lu s tr o w a n y o p is g r a tis . — ■ ■

W Y ŁĄ C ZN A SP R Z E D A Ż U U R O T E C H N I C Z -

I O - H A N D L O W

3-konny.

2-eylindrowy.

e

M DOMARADZKI, inż.

W a r s z a w a , Ż ó r a w i a AG 2 6 a . — T e le f o n 2 0 3 - 2 5 .

STACYA DR. Ż. W.-WIED.

POCZTA I TELEGRAF NA MIEJSCU.

TELEFON Z WARSZAWĄ.

8641

39 MINUT KOLEJĄ OD W A R S Z A W Y , 5 MINUT SZOSĄ OD STACYI.

ZAKŁAD LECZNICZY 3 a a Cały rok otwarty.

Ł a d n y p a rk , k a n a l iz a c ja , ś w ia tło e le k try c z n e , o g rz e w a n ie c e n tra ln e . K u c h n ia w ła sn a i d y e te ty c z n a . L e ż a ln ia i k ą p ie le sło n e c z n o -p o w ie trz n e . N o

w a in s ta la c y a h y d ro - te r a p e u ty c z n a . K ą p ie le ś w ie tln e , 4-ko m o ro w e, s in u s o id a ln e , g a zo w e z p ły n n e g o C O ,: n a try s k i z g o rą c e g o p o w ie trz a . M asaż r ę czny i w ib ra c y jn y . M e c h a n o te ra p ia . C en a od 4 ru b . d o 6 r u b . P r o s p e k t i c e n n ik i g ra tis i fran c o . K ie ro w n ik z a k ła d u D r. B r o n i s ł a w M a le w s k i.

z ń ś b lA LtCZM ICZF

DLA CIERPiąCYCH

we, g a rd ła , k is z e k , p rz e w o d ó w o d d e ch o w y c h , n e u r a s te n ię i astm ę p o le c a s ię P E N S Y O N A T PLANKENSTEIN i ROSENHEIM GLEICHENBERG koło GRACU.

W ła śc ic ie l: KAROL ŚWIDZIŃSKI N a s ta c y i k o le jo w e j F e ld b a c h są do d y sp o zy c y i p rz y każdym p o c ią g u d la w y g o d y g o ści sam o c h o

d y i p o w o z y z ak ład o w e .

EZPŁATNA NAUKA!

K ażd y n ab y w ca S a m o u c z k ó w p ed ag o g a P l . R e u s s n e r a , u z n an y c h ju ż od r.

1880 za n a jle p sz e , m oże się n au czy ć b e z p ł a t n i e , bo b e z n a u c z y c i e l a , sam czytać, p isa ć i ro zm aw iać b a rd z o łatw o , p r ę d ko i g ru n to w n ie po a n g i e l s k u , f r a n c u s k u , n i e m i e c k u i r o s y j s k u . Po w y sła n iu 1 m a rk i za 7 kop. n a o p ła tę p o czty do a u to ra (R e u s s n e r a ), u lica Z ło ta 6 w W a r s z a w ie , każdy o tr z y  m a z e s z y t I-sz y okazo w y S a m o u c z k a

b : z p ł a t n i e , 9429

Właściciel B.Z urkowski

W arszawa

A

leje

J

erozolimskie

4 3 .

Tef. 31.27.

U

(3)

PRENUMERATA: w W a r s z a w ie kwartalnie Rb. 2. Półrocznie Rb. 4. Rocznie Rb. 8. W K r ó l e s t w ie i C e s a r s t w i e : Kwartalnie Rb. 2.25. Półrocznie Rb.

4.50 Rocznie Rb. 9. Z a g r a n ic a : Kwartalnie Rb. 3. Półrocznie Rb. 6. Rocznie Rb. 12. M ie s ię c z n ie : w Warszawie, Królestwie i Cesarstwie kop. 75, w Aus*

tryl: Kwartalnie 6 Kor. Półrocznie 12 Kor. Rocznie 24 Kor. Na przesyłkę „Alb- S zt." dołącza 6ię 60 hal. Numer 50 hal- Adres: „ŚW IAT" Kraków, ulica Du

najewskiego Na 1. CENA OGŁOSZEŃ: Wiersz nonparelowy lub Jego mielsce na 1-ej stronie przy tekście lub w tekście R b -1. na 1-e] stronie okładki kop. 60 Na 2-ej I 4-eJ stronie okładki oraz przed tekstem kop. 30. 3-cia strona okładki

• ogłoszenia zwykłe kop. 25. Za tekstem na białel strome kop. 30 Kronika to

warzyska, Nekrologi I Nadesłane kop. 75 za wiersz nonparelowy. Marginesy:

na I-ej stronie 10 rb , przy nadesłanych 8 rb., na ostatniej 7 rb- wewnątrz 6 rb. Artykuły reklamowe z fotografiami 1 strona rb. 176. Załączniki po 10 rb.

od tysiąca.

Adres Redakcyl I Administracyi: WARSZAWA, Zgoda Na 1.

T e le fo n y : Redakcyl 73-12. Redaktora 68-75. Administracyi 73-22 I 80-75.

Drukarni 7-36. FILIA w ŁODZI, ulica Piotrkowska N2 81. Za odnoszenie do

domu dopłaca się 10 kop. kwartalnie.

Rok IX. Ne 23 z dnia 6 czerwiec 1914 r.

Wydawcy: Akc. Tow. Wydawnicze „ŚWIAT” . Warszawa, ulica Zgoda Ne 1.

Pod kierownictwem naczelnem Stefana Krzywoszewskiego.

R ed a k to r o d p o w ie d z ia ln y na G a licy ę: A n to n i C h o ło n ie w s k i, K raków , D u n a je w s k ie g o Ks 1.

,,Vita somnium breve”.

Rzecz o wystawie teatralnej w Krakowie.

„Krótkiem jest życie snów“...

tak wiele jednak trzeba, aby sen był pięknym. Snem jest wszelka sztuka, a zwłaszcza sztuka sceniczna. Mo

tyle jej istnienie liczy się zaledwie na parę godzin trwania. Niemniej, ten motyl, to wzlatująca Psyche... a ileż barw, ile krasy, ile twórczego trudu zużywa się na ten krótki ży

wot. Jak w znanym witrażu Me

hoffera, gdzie sztuki plastyczne, ja

ko czarowne kobiety, wiążą wzajem

nie dłonie, geniusz dźwięku rozwija nad niemi tęczę swych skrzydeł, - gdy u stóp legło życie tragicznie zdławione, a śmierć zdjęta jest grozą nad tern, co uczyniła. Tak wiąże się i plącze życie i zgon, piękno i fascy

nująca brzydota, tragedya i grotes

ka — w ramach scenicznego obrazu.

Tak, obrazu. Zdawkowe to o- kreślenie • nabrało w chwili obecnej wyrazistości i znaczenia. Ewolucya teatru dokonywa się po linii zdecy

dowanej. Dochodzimy do zupełnie nowego pojęcia sceniczności. W dzie

jach teatru do niedawna nad scena panowało słowo, a z niem ten, kto je wypowiadał: aktor. W słowie leża

ła przemożna sugestya, ona spowi

jała zmysły mgłą iluzyi. jej mocą stawało sic istotnem to, co nawet w najprymitywniejszym kształcie nie postało na deskach sceny. Szekspi

rowski Spodek i gromadka biednych rzemieślników, inscenizująca królew

skie przygody za pomocą prostej umowy: „Ty jesteś księżyc, a ja lew“ — w gruncie rzeczy nie są tak odlegli naszym czasom. Jeśli bo

wiem rozwinęły się zewnętrzne środ

ki sceniczne, to wzajem nasz zmysł spostrzegawczy i krytyczny wysub- telnił się w tym samym stosunku.

Coraz trudniej nam uledz złudzie, poddać się mocy naiwnego wzrusze

nia, jakkolwiekbyśmy tego pragnęli.

Grube szwy hecarskiej roboty stają się bez szkieł widoczne, nastrój dzie

ła, toń i głębia słowa przepada wśród

tysiącznych nieporozumień i niedo

ciągnięć zewnętrznego efektu.

Zwolna poczęło nurtować prze

konanie, że sztuka sceniczna przeży

wa się. Z drugiej strony, teatr stał się czynnikiem tak nieodzownym dla nerwu współczesnego życia - a ra czej był nim może po wszystkie cza

sy, pod wszelkiemi formami — że je

go nieobecność nie da się pomyśleć.

Zaczął się tedy szereg prób nad o- żywieniem kostniejącego o^^ uiizmn, przez transfuzye świeżej krwi. Po

mijam tutaj sama kwestyę literatury dramatycznej. Słowo, jeżeli w tej dziedzinie nie straciło swej władzy, to musi to być — nielada słowo! Na- razie jednak chodzi o co innego.

Człowiek współczesny uznaje rów

nouprawnienie wszystkich swych władz i zmysłów, wie, że „krew jest także duszą", i żąda, aby sen, o ile ma go ogarnąć—im krótszy, im bar

dziej znikomy- tern pełniej zawład

nął jego duszą i ciałem. Przycho

dzi do teatru, jak do palarni opium:

oczekuje, by urok wziął go całkowi

cie w posiadanie, aby omotał, jak pająk, całą jego istotę, aby go zwią

zanego i upojonego powlókł tam, gdzie chce — twórca. Wówczas za

danie uważa się za spełnione.

Jakże rzadko jednak to się dzie

je! I nic dziwnego. Wrażenie, któ

re siłą rzeczy składa się na karb au

tora, względnie aktora, zależy od mnóstwa czynników, działających poza nimi. Teatr jest syntezą, a ra czej nią być powinien, o ile ponad scena nie stoi jakaś potężna, rene

sansowa jednostka, co wszystko do swych wymagań nagiąć może i umie, o ile działać tu musi zespół artystów, orkiestra sił twórczych. Tylko wte

dy duch dzieła przemówi potężnie przez zmysły, a to jedyna droga wcielenia w dusze widzów i słucha

czy. Zaczęła się walka o odrodzenie iluzyi. Z pewnego osiągniętego po

ziomu patrzym y na szlaki przebyte

1

(4)

Na mnogich zakrętach widnieia słupy wytyczne z nazwiskami ekspery

mentatorów. które zdawna obijały się nam o uszy i zdążyły znudzić najpierw, nim zdołaliśmy wniknąć w istotę zamierzeń i osiągnięć. An- toine, Reinhardt, Craig, Fuchs, — to pionierzy; reszta, jak dotąd—konty

nuatorzy.

Archaizacya—oto pierwsza pró

ba oddziaływania na wyobraźnię. Za

początkował ją Antoine w Paryżu, grając Szekspira na estradzie wskrzeszonego teatru z XVI w. bez dekoracyi, z całym stylowym apara

tem ówczesnych środków, a Corneil- le‘a na scenie, oświetlonej łojowemi świeczkami, w asystencyi ukostyu- mowanych markizów i dworaków, zasiadających słomiane krzesła na deskach sceny. Reinhardt, podejmu

jąc ten sam system, idzie o krok da

lej : złudzenie ubiegłych czasów roz

ciąga na salę widzów, mieszaiac sty lizowane epizody w środowisko współczesne. Ale już w „Edypie"

Sofoklesa, odegranym na arenie cyr

kowej, idzie za innym prądem, tym samym, który wzniósł instytut neo- klasycznego tańca w Hellerau. Po

łączenie pierwiastków antyczpvch z nowożytną interpretacyą, której krańcowym wyrazem jest uprosz

czenie, znoszące scenę i dekoracyę na rzecz kilku słupów, sześcianów i stopni. Miedzy temi dwoma krań

cami okazało się niewyczerpane mnóstwo możliwości przekształceń sceny; oto anglik Craig. w miejsce archaizacyi stawia najdalej idącą modernizacyę; w miejsce archeolo

gicznej autentyczności — stawia syn

tezę kształtów i barw, syntezę, wy

dobytą z ducha dzieła, drogą kon- templacyi estetycznej. Uznaje on jedynie dekoracyę sty lizo w a ć. po

wstałą wskutek wyboru indywidual

nego niewielu rysów koniecznych, właściwą scenę usuwa w głąb i po

przedza proscenium, w miejsce k u lis zawiesza opony i kotary, rekwi- zyta znosi do minimum. Zespół barw odpowiada nastrojom psychicznym i panuje nietylko w dekoracyi, lecz w oświetleniu i kosbmmach. Aktor żywy staje się tern samem zarówno szczegółem w ogólnej komnozycyi, która w ramach sceny zbliża się już bardzo do uruchomionego obrazu.

Do podobnego rezultatu, acz zgoła inną drogą, pozytywno-praktycznym tokiem myśli, dochodzi inny refor

mator niemieckiej sceny. Georg Fuchs. Uznaie on również koniecz

ność stylu, ścisłego opanowania i nie

omylnego stosowania elementów sce

nicznych dla jednolitości wrażenia, co możliwem jest tylko przy zacho

waniu prawideł naiwiększego uprosz

czenia, najwyższej artystycznej pros

toty. Lecz jak odrębnym jest jego punkt wyjścia z trzeźwej zasady, że ogół można wszystkiego nauczyć i oduczyć, jeśli się ma po temu zdol

ność i energie, tak odrebnemi są sno«obv, za pomocą których osiąga swój cel. Mianowicie, zmienia on ca

łą technikę i architektonikę teatru.

wznosząc widownię amfiteatralnie i budując t. zw. płytką scenę, gdzie ginie ostatni ślad kulis: kotary, a powstaje stałe obramienie. Scena wygląda, jak wązka listwa, z jedno

lita tylną śćianą, jako tłem, dla re

liefu lub obrazu scenicznego.

I oto koło zamknięte. Jesteśmy świadkami zasadniczej przemiany—

wartości plastyczne, malarskie, stop

niowo opanowała scenę. Jest to w związku z ogólnemi prądami na polu sztuki. Malarstwo, którego pewne wyczerpanie daje się stwierdzić w jego właściwym zakresie, zwraca się do form daw nych: do fresku, ma

lowidła ściennego, i do form zupeł

nie now ych: operowania żywym ma- teryałem, m alarstwa w ruchu. Czyż

by futuryzm był krążeniem około istoty rzeczy?

Fakt pozostaie faktem, i nie można go zapoznawać. Źvwotność i ważność kwestyi, będących w sta- dyum ogniowej formacyi, stwier

dzają wystawy teatralne, z których i! nas pierwsza zorganizowała przed niespełna rokiem W arszaw a -- dru

ga została obecnie otwarta w Kra

kowie w Pałacu Spiskim. Ta ostat

nia, pomimo pewnej dorywczości w zestawieniu i bardzo wielu luk, pomi

mo braku możności porównania ze zdobyczami zagranicy—cieszy się rze- czywistem zainteresowaniem, świad- czącem, że podjęto zadanie na czasie.

W ystawa rozpada się na kilka dzia

łów. z których historyczny, reprezen

towany najpokaźniej, właściwie jest najmniej ciekawym, pomimo, że gro

madzi wręcz niepospolite dzieła sztu

ki. jak portrety artystów i artystek dramatycznych na przestrzeni stu lat.

od Bacciarellego po Matejkę, W ys

piańskiego i najmłodszych. Są to wy

borne portrety, z teatrem jednak, ja

ko takim, poza charakterystyką m a

ski, niewiele mają wspólnego. Nie będziemy się nad niemi zatrzym y

wali. Z naszego punktu widzenia in- teresującem jest przedewszystkiem pytanie, w jaki sposób w indywidu

alnościach naszych artystów zała

mały się promienie europejskich re

form scenicznych i o ile zdołaliśmy wnieść w tę dziedzinę coś własnego?

Na to odpowiedź dać nam mają pro

jekty dekoracyi, kostyumów i mo

dele plastyczne scen dla danych u- tworów dramatycznych. Tu w ystą

piło zaledwie kilku artystów, cho

ciaż wiadomo, że na tern polu za

czyna pracować już u nas cały za

stęp „urodzonych dekoratorów".

Między projektami inscenizacyi, obok efektownych i poprawnych technicznie lecz nie wnoszących nic nowego prac W ierciaka i Szpitziara.

zasługują na baczna uwagę projek

ty i szkice: Dobrodzickiego Adama pięć scen do „Bazalisy Teofanu";

proiekty dekoracyjne do „Judasza z Kariothu", pojęte w sposób zgoła odmienny przez A. i Z. Pronaszków, niż przez prof. Mehoffera; Masz- kowskiego Karola szkice i projekty kostymów do „Castusa Josepha", młodego artysty A. Grzybowskiego

pięć modeli plastycznych do „Nie

bieskiego Ptaka" i takież modele do melodramatu i komedyi przez grun

townego teoretyka sztuki scenicznej, Leona Schildenfeld - Szyllera i Fr.

Dudziaka. W szystkie te prace są wyrazem poszukiwania i rozwiązy

waniem bieżących problemów na własną rękę Świetnie dekoracyjnem w dawnem, dobrem znaczeniu jest Mehoffer, w swych kartonach biblij

nej sceneryi, będących same w so

bie każdy skończonym obrazem, nie zaś tylko tłem dla mającej roz

winąć się akcyi. Dyskretniejszym w tej mierze okazał się K. Maszkowski, w panoramicznych szkicach pejza

żu egipskiego do „Czystego Józefa".

Cały przepych rozwinął natomiast w projektach kostyumów, swobod

nie fantazyujących na tem at w szyst

kich motywów Wschodu. Jest to łan egzotycznych form i barw, jak dzi

wacznych kwiatów podzwrotniko

wych, coś przypominającego osza

łamiająco zmysłowe orgie kostyu- mologii słynnego Baxta. Na wprost przeciwnym krańcu, bo Craig‘ow- skich syntez, stają Pronaszkowie, których dekoracye do „Judasza"

stają się jedynie akompaniamentem pieśni. Modele sceniczne A. Grzy

bowskiego do „Niebieskiego Ptaka"

powstaja pod bezpośrednim wpły

wem Hellerau. jednak forma jest własna i szlachetna, a obrazy z „cha

tą dziadków", „cmentarzem" i „Kra

iną przyszłości" napowrót wiążą w ra

żenie malarskie z muzycznem, głów

nie przez wyzyskanie nowożytnych subtelności oświetlenia. Czemś zno

wu absolutnie rożnem, świadomie naiwnem i groteskowo - jaskrawem, to szereg scen do staroświeckiej melodramy z efektami czarodziej- sKiemi „Chłop milionowy", repre

zentowanej po raz pierwszy w Warszawie w roku 1829, wskrze

szających widomie ducha teatru tam tych czasów, kompozycyi Schil- denfeld-Schillera i Dudziaka. W resz

cie pięć scen do „Bazylisy Teofanu"

A. Dobrodzickiego uderza jako ze

spół eklektyczny różnych w^>"wów, użytych w sposób nowy i szczęśli

wy. Płytka scena zostaje ożywiona systemem stopni i tarasów, pozwa

lających na tworzenie pionowych, ornamentalnych grup. Bizantyńska sym etrya i sztywność utrzymuje J ę w charakterze, a rozszalała dekora

cyjność polichromii zdradza tempe

rament kolorysty i stopienie się z duchem utworu.

W szystko to jednak — dopiero yirtuozostwo. W tej dziedzinie tea

tru mamy dotąd jedno nazwisko dla przeciwstawienia zagranicy: W ys

piański. Jedno tylko, ale o całe nie

bo wyższe. Gdy tamci eksperym en

tatorzy i artyści ogarniają jedną tyl

ko stronę problemu teatru, — ten zawłada całością. To zupełny twór

ca. Sam sobie ciosa bale na chram sztuki, sam buduje scenę, rozmiesz

cza światła, komponuje kartony de

koracyjne, rysuje typy, ornamenty

i kostyum y i do stworzonego przez

2

(5)

się gmachu, kolorowego, jak tęcza, a prostego, jak stajenka betleemska, wprowadza własne dzieła, będące objawieniem dramatycznem Polski współczesnej, olbrzymie zwierciadła dusz, częstokrotnionych w duszy na

rodu. Wiemy to wszyscy. A wiedząc i patrząc na te drobne szczątki, któ

re kazano nam oglądać pod nazwą teatru Wyspiańskiego, niewymowny żal chwyta za serce. Więc tyle tylko zostaje z myśli i pracy tego, który był Jedynym? Nasuwa się tu przy

pomnienie, jak niestosunkowo mało pozostało po półbogu Odrodzenia, da Vinci‘m. Niedokończone pomysły, zawiłe arabeski, szkice, próby. I oto pojmujemy odwrotny sens senten- cyi: „Krótkiem jest życie snów“... — długą jest sztuka. Niczem jest życie zdławione, rozproszona twórczość, niedokończone dzieła. Niewyczerpa

ną jest moc odrodzeń... Ach, któ

ryż jestem żywy? Czy ten, co legł przykryty kirami i całunem... Czy ten, co mija szczyty i drogę tnie piorunem?..."

Teatr Wyspiańskiego, rozpadły w gruzy, zanim budowa dosięgła szczytu, jest dla nas jak antyczne rozkopalisko. Raz wraz podejmuje się z prochu odłamy cudnych kształ

tów, drzazgi żałosnej szopki, jakieś jasełkowe figurki, to znów czerepy głów i torsów greckiej piękności potrzaskane okruchy złotego rogu szczątki pisma o przebogatej a ser

decznej treści. Odszedł wielki siew

ca, ale żyje ziemia, co go porodziła, oddycha wiosennem upojeniem, tęt

ni warem mocy, płodna i wieczna., Przebudowa teatru polskiego nale

ży do twórców jutra.

Kraków. Ewa Łuskina

Salon londyński.

,,Na linii” i „nad linią” .

Dwie są w „Salonie" tegorocz

nym angielskiej Akademii Sztuk sen- sacye, będące przedmiotem podziwu i gorących rozpraw dla tłumu wi

dzów. O jednej trudno mówić bez ustrzelenia prawdziwie „irlandzkiego byka" (irish buli), jak anglicy nazy

wają wykolejenia pisarskie i orator- skie: każdy widzi ten obraz, bo go niema. Jest tylko rama, zasunięta szarem płótnem, z napisem „Tempo-w rarily remowed" — tymczasowo usu

nięty, po zbrojnym napadzie sufra- żystki w pierwszym dniu wystawy.

Drugi obraz, aż nadto widoczny, sam w oczy się rzuca: „Lukrecya Borgia w W atykanie pod nieobec

ność papieża Aleksandra VI". Ludzie dobrego smaku woleliby nie widzieć tej Lukrecyi, a zato widzieć w cało

ści posiekane przez panią Woods

dzieło Sargenta. Ale wówczas nie byłoby sensacyi, a więc tout Lon- dres po raz sto czterdziesty szósty spieszyłby do niej, bo to obowiązek towarzyski ludzi szanujących się;

tout Londres, zgodnie z krytyką, konstatowałby—po raz trzydziesty, czterdziesty czy pięćdziesiąty — ż e : w Salonie niema ani jednego dzieła wielkiej Sztuki. I tout Londres w y

chodziłby z Burlington House, jak się należy, bez emocyi, a z tym bó

lem głowy, zdawna nazywanym

„akademickim", który lekarze ob

jaśniają wykręcaniem karku i prze- tężeniem oczu. Ściany w Burlington House przepełnione do niemożliwo

ści pod sam pułap. Komitet w szyst

ko, co tylko zdała pachnie moderniz

mem, impresyonizmem, futuryzmem lub jakimkolwiek „izmem", wiesza

„ponad linią*".

„Sztuka ofieyalna" wszędzie jest taka, na jaką naród większością zdań własnych zasłużył. Nikt więc jeszcze nie zdołał umieścić 1999 obrazów, sztychów, planów architek

tonicznych „na linii" lub przy niej, choćby największej galeryi, a dla 246 rzeźb i dzieł pokrewnych cały pałac Akademii zamały; wtłoczono je więc do kilku sal i kurytarzy. „Na linii"

jest to, co Akademia sama uważa za najudatniejsze wcielenie ducha swe

go; „nad linią", co w drodze kompro

misów między dawnemi a nowemi laty dopuściła do tego przybytku sztuki.

2e portrety i krajobrazy naj- liczniei i stosunkowo najlepiej przed-

3

(6)

Lucy Kemp-W elch.~Przez wodę. . Laura Knight. Marcowa pogoda.

stawiają się w „Salonach11 londyń

skich, jest to tradycyjne od czasów założenia Akademii. Tylko że tym czasem urosło pokolenie, które na portrety i krajobrazy innemi patrzy oczami. John Sargent daje por

tret1 powieściopisarza - psychologa Henry Jam es‘a — właśnie ten obraz uszkodziła pani Woods. Jak za

znaczyłem, tego portretu nie wi

działem, ale pewna, że i Sargenta portret hrabiny Rocksavage i prawie wszystkie inne w Salonie roboty por

trecistów nie w ytrzym ałyby porów

nania z dziełami najlepszemi dwóch czy trzech mistrzów - fotografów europejskiej sławy. Doskonałość tech

niki malarskiej niezdolna zastąpić te

go przebłysku duszy, który w chwili szczęśliwej czasem pochwyci so

czewka. Cope w portrecie lorda Haldane‘a, Richmond w portrecie le

karza H arvey‘a, Laszlo w portrecie lady Wellesley, zmarły niedawno

Herkomer, malując aktora Bour- chiera, usiłowali zwyciężyć aparat fotograficzny. Lecz portret ofi- cyalny, ceremonialny, reprezen

tacyjny, donacyjny, który w An

glii „musi11 zawsze jeszcze być malowany przez akademika, nakłada na artystę ciężkie kajdany. Niedość, że musi być podobny, „niby żyw y11.

Akcesorya na nim zazwyczaj waż

niejsze, niż osoba. Więc też rok rocznie powstaia dla Akademii rze

czy takie, jak Cope‘a „Mundur kró

lewskiej Eskadry jachtów11, a w nim król Jerzy V; Jones‘a „Mundur feld

m arszałka na drewnianym koniu", a na koniu lord Roberts. I „repre- zentacyjność11 taka zewnętrzna roz

piera się po wszystkich pałacach klu

bowych, salach uniwersyteckich, wciska się do domów bogatego mie

szczaństwa, a co gorsza, odbija się na twórczości akademików, która za

bija. Tylko portrety dzieci jako-ta

ko ocaleć mogą. Jest ich w Burling

ton House dość wiele wcale dobrych.

Wiadomo, jak trudna jest rzeczą wy

razić na płótnie charakter i indywi

dualność dziecka. Pomimo to, kilku portrecistów wychodzi z zadania zu

pełnie zwycięsko.

„Lukrecya" Cowpera — to sfał

szowana doszczętnie ilustracya do fałszywej prawdopodobnie notatki w dzienniku papieskiego dygnitarza.

Zapisał John Burchard, biskup Orty, że papież Aleksander VI, wyjeżdża

jąc z Rzymu, oddał córce wszystkie spraw y i władzę otwierania listów.

Cowper namalował kolegium kardy

nalskie. w którem Lukrecya prezy- duje. Namalował z niezwykłym n a kładem wirtuozostwa. U dołu orgia prawdziwa kardynalskich szkarła

tów, galerya typów, od ascetycznej i ekstatycznej tw ary Sawonaroli, do czysto epikurejskiej kardynała-hum a- nisty, niedowiarka z czasów Odrodze-

4

(7)

nia. Scena w auDartamenio Borgia w W atykanie: dekoracya aparta

mentu, freski sławne Pinturicchia, oddane z niesłychana dokładnością, tak samo najdrobniejsze szczegóły szat, przyborów. całego splendoru.

Całość nadzwyczaj efektowna i nad

zwyczaj crude. Nikomu przecie w Anglii nie śni sic bronić Borgiów.

A jednak cała krytyka, bez wyjątku, zaprotestowała przeciw temu obra

zowi, jako treścią swą rozdraż

niającemu uczucia wpływowej mniej

sz o śc i w Anglii; przytem pod wzglę

dem artystycznym nie stoi znów tak wysoko, by dla tego treść można w y

baczyć. Żadne z pism ilustrowanych nie podało też podobizny tej „Lukre- cyi". Wobec takiej zgodności sądów, dziwna, iż kuratorowie Zapisu Chantrev‘a właśnie ten obraz dla Tatę Gallery kupili.

Z obrazów rodzajowych wymie

nić wypada Strang‘a „Przy kartach".

Wisi wysoko „nad linią". Akademia

■nie lubi jeszcze twardych, niczem nie złagodzonych kontrastów, jakie dają trzy jaskrawe suknie damskie na tern płótnie. Przytem pokierzy- stów zastanawia szczegół, że jeden z grających ma sześć kart w ręku, zamiast pięciu, i że podgląda partner

ce w karty. „Akademicką", nie prze

konywującą dla nikogo, jest „Klitem- nestra" Colliera; wpływy W atts‘a zdradza „Mors janua Vitae" Mantona;

za to wisi pod samym sufitem; rów

nież trochę Ruszczyca przypom inają

cy „Rycerz Znoju" Bairda. Nato

miast nawskroś angielskim jest por

tret w plein-air‘rze „Dzieci p. M urray- Guthrie" W hitinga; niby powtórze

nie obrazu tegoż artysty „Wiosna Życia" (Salon, 1913). znanego czytel

nikom „Świata" z reprodukcyi. , Or- chardsona „Zagadka dla całego świa

ta" nie usprawiedliwia tytułu; od twarzy niedobrej a pochmurnej, w lustrze odbitej, nie idzie ani strach, ani tajemniczość żadna, które są za

gadką Mony Lizy.

Zresztą, w Salonie angielskim niema zagadek, prócz jednej, a tą jest wieczna i niepokonana burżua- zyjność sztuki w tym kraju, w któ

rym przecie obecnie do największe

go szyku należy udawać — boMmę.

Londyn.

M. G -— r.

J A N SO K O LIC Z W R O C Z Y Ń S K L

N A ’ W ITRAŻU.

Kwitnących wiśni drży arkada;

księżyc aleje w cienie znaczy, na stary witraż blaskiem spada, w witrażu świętej twa-z majaczy. . 2 rozkwitłych krzewów białe puchy noc Jasna miękką dłonią strąca, spadają srebrnych gwiazd okruchy, o brzsg uderza fala drżąca...

Upalnej nocy baśń się snuje...

Królewna z paziem w parku gwarzy:

bat zwiewnel szaty haft całuje — iwarz świętej płonie wśród witraży...

stóo królewny wyznań słowa p, „ . 8k’ ada, płonąc, złotowłosy

„ ° n. w. starym parku drży liliowa na kwiatach błyszczą pereł rosy. .

zo czyły dwa płomienie...

' “■-tornych dzwonów płyną echa — n ^ e,cud.ną Parę krytą cienie;

p°sąg się Venus w dal uśmiecha...

Jeszcze „czterdzieści cztery”.

N iero zw ią za n a z a g a d k a słów M ic

kiew iczowskich nęci wciąż sw ą łajetn^ti- czością i w yzyw a do prób o d g a d w ę c ia . J e d n e j s takich p ró b dajerny m iejsce.

Dużo pisano o tern, co miał na myśli Mickiewicz, określając wiesz

czym duchem słowami: „imię jego czterdzieści i cztery" męża przy

szłości, który „na sławie zbuduje o- gromy swego Kościoła". Z najnow

szych publikacyi, polegających na sprawozdaniach przyjaciół Mickiewi

cza, wynikałoby, że on sam nie umiał czy też nie chciał powyższej, tajem

niczej liczby bliżej wytłomaczyć. Mia

ło mu ją podyktować prorocze na

tchnienie, pozostawiając odcyfrowa- nie tej zagadki przyszłym pokole

niom. Nic śmiem przesądzać, czy u- dało mi się wpaść na trop tajemnicy, której znaczenie przyszłość dopiero może należycie wyświetlić zdoła, u- ważam jednak za swój obowiązek podać do publicznej wiadomości wy

nik mojego dociekania.

Przygotowując studya potrzeb

ne do mej pracy o wierze, nadziei i miłości, którą niedawno wydałem p. t. „O prawach uczucia" *). przy

chodziło mi niejednokrotnie zastana

wiać się nad poezyą Mickiewicza, szczególnie nad głębiami jego wiary, nadziei i wielkiej miłości narodu. 0 - tóż pewnego razu, jakby bezwiednie, napisałem alfabet łaciński i podpisa

łem go liczbami w następujący spo

sób :

A B C D E F G H 1 K L M

1 2 3 4 5 6 7 8 9 W 11 12

N O P Q R S T U V X Y Z

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

a ułożywszy z odpowiednich liter i liczb słowo Miłość w tłómaczeniu ła- cińskiem (Amor), przekonałem się, że zgadza się ono zupełnie z liczbą czterdzieści i cztery:

A M O R

1 + 1 2 + 1 4 + 1 7 = 4 4

To samo słowo, odczytane wstecz, daje w yraz:

R O M A

1 7 + 1 4 + 1 2 4 1=44

który mimowoli każę nam się zwró

cić myślą do owego świętego miejsca niewinnie przelanej krwi męczeń

skiej, siedziby rzeczywistego namie

stnika „na ziemskim padole", a któ

ry to wyraz ma dla nas bezwątpie- nia to samo znaczenie, co W iara.

Gdy zaś w słowie AMOR prze

stawimy literę A. zamiast na począt

ku na końcu wyrazu, odczytamy:

M O R A

1 2 + 1 4 + 1 7 + 1 = 4 4

co oznacza po łacinie „zwłokę , „o- czekiwanie", czyli odpowiada w

*) Kraków 1913. Księgarnia S. A.

Krzyżanowskiego.

szerszem znaczeniu pojęciu: Nadzie

ja.

Zapewne jest więcej wyrazów łacińskich, z których dadzą się uło

żyć słowa, odpowiadające liczbie 44.

Żeby jednak w jednym wyrazie, nrzez proste przestawienie liter, mie

ściły się trzy tak charakterystycz

ne pojęcia, łączące się pod każ

dym względem z liczbą 44, przy- czem wyraz „Roma" odpowiada w wielu miejscach treści tego prorocze

go ustępu z „Dziadów", to wydaje mi się czemś wiecej. aniżeli dzieleni prostego tylko przypadku, a to tem- bardziei, że obwód terytoryalny

„Roma" jest rzeczywiście czterdzie

stą czwartą z rzędu prowincyą pań

stwa włoskiego.

Jeżeli największy mistrz tonów, Wagner, w swoim śpiewie łabędzim

„Parsifaf" przez znany trójdźwięk chce nam dać do poznania, że od spełnienia się na świecie W iary, Na-:

dziei i Miłości i zlania się ich w Jed

ność oczekiwać należy spełnienia się tajemnicy Graalowej, t. j. zba

wienia ludzkości, to nie byłoby nic dziwnego, gdyby największy nasz mistrz słowa, Mickiewicz, w proro- czem jasnowidzeniu ks. Piotra, przez podobny tróiwyraz pragnął wska

zać, gdzie i w czem leży przyszłość nasza.

Za tern tłumaczeniem przemawia jeszcze i ta okoliczność, że w powyż- szem proroctwie w wielu miejscach jest mowa o „trzech słońcach, trzech źrenicach, trzech obliczach, trzech czołach", a nawet na samym końcu w yraz „Sława" powtarza się trzy razy.

Dopiero no zrobieniu tego od

krycia błysnęła mi myśl, a mianowi

cie, z prologu trzeciej części „Dzia

dów" ze słów więźnia, gdy nisze na ścianie w swej celi po łacinie:

„D. O. M.

G U S T A V U S O B I I T “ e tc ...

„ H I C N A T U S E S T C O N R A D U S " etc....

że wskrzeszenia czyli odczytania u- krytej, niejako w grobowcu zamknię

tej wróżby autora „Dziadów" trzeba szukać w języku i alfabecie łaciń

skim Nie roszcząc sobie pretensyi do nieomylnego rozwiązania powyższe

go, tajemniczego proroctwa, z pie

tyzmu dla Mickiewicza uważałem za wskazane ogłosić to, co mi podykto

wała intuicya. Nie mam innego za

miaru, jak przyczynić się w miarę możności do rozwiązania tej zagad

ki i do zainteresowania nią jaknaj- szerszych kół, gdyż dotyczy ona bądź co bądź jednego z najważniej

szych miejsc w utworach naszego nieśmiertelnego wieszcza.

J- Hofyński.

5

(8)

„P ra ła tó w ka ” przy ul. M ikołajskiej. (Rys. Ju ltu ss Schiller). Zakręt w ul. Poselskiej-

Niszczyciele starego Krakowa.

Burzenie zabytków krakowskich ma dość dawna już swa historyę.

Zaczęto się równo przed stu laty, z początkiem w. XIX. Padł wtedy stary ratusz na Rynku, uznany przez współczesnych za „bezużyteczną ruinę**, tak samo, jak dziś Krzyszto- fory. Piękno tej gotyckiej jeszcze budowli podziwiamy na dawnych sztychach, a pozostała z niej jedynie wyniosła wieża, której potężne mury oparły się zamachom burzycielskim.

Padły średniowieczne baszty i mu

ry obronne, opasujące wkrąg mia

sto. Pozostał z nich tylko prześlicz

ny fragment przy Bramie Floryań- skiej. Była to pierwsza serya bu

rzenia starego Krakowa. Drugą prze

żył Kraków przed laty trzydziestu.

Zburzono wówczas t. zw. szpital św.

Ducha, starożytną i piękną budowlę w sąsiedztwie kościoła św. Krzyża.

Ody mury obronne, baszty i ratusz rozbierano niemal bez protestu, o budynki św. Ducha stoczona już zo

stała zacięta, chociaż nie uwieńczo

na zwycięstwem, walka. Na czele o- brońców zagrożonego gmachu sta

nął Jan Matejko. Wielki artysta ro

zumiał wartość drogocenna sędziwe

go zabytku, w którym prostactwo duchowe upatrywało tylko nieuży

teczną ruderę, zabierającą znakomi

ty „plac budowlany**. Aby ocalić bu

dynki św. Ducha, gotów był Matejko zrestaurować ie własnym kosztem na swą pracownię i oświadczył goto

wość przekazania ich potem miastu wraz ze wszystkiemi swemi zbiorami i dziełami, któreby tam stworzył.

Ten gest królewski nie przydał się na nic. Obawiając się wpływu mi

strza na Radę miejską, uprzedzono jej uchwałę podstępnie i pod osłoną no

cy rzucono się na gmach, przygoto

wany . już do zburzenia. W tedy to zwrócił mistrz Radzie krakowskiej otrzym ane od niej insygnia, nie chcąc przyjmować ich z rąk wanda

lów. Tak padł w niedawnych już cza

sach malowniczy kompleks odwiecz

nych budowli, zabierając ze sobą bezpowrotnie cząstkę piękna stare

go Krakowa, a czyniąc miejsce tea

trowi, który od lat dwudziestu urąga swą bankierską pretensyonalnością przecudnej sylwecie kościoła św.

Krzyża.

Zniszczenie szło dalej. Zmienia

ły się starodawne fasady domów w śródmieściu. Znaczną część pozba

wiono atyk, rzeźb i portali, a każdy rozszerzający się magazyn sklepo

wy bez ceremonii niszczył jakieś o- kruchy dawnej wytworności. Pewne

go dnia świętokradzkaręka wyciągnę

ła się

po

Bramę Floryańską. W śród

mieście Krakowa wpuszczono tram waj. który przeciąć miał ulicę Flo

ryańską i pójść poza linię plant. Oka

zało się, że przejazd w Bramie jest dla tram waju zbyt niewygodny.

W tedy stała się rzecz nieprawdopo

dobna. Przywódca demokracyi k ra

kowskiej, Jan Rotter, wystąpił ze swym nieśmiertelnym projektem, by

Róg Rynku Krakowskiego z widokiem w ulicą Grodzką.

przejazd rozszerzyć i podwyższyć poprostu przez wybicie w bramie większego otworu, a jeśliby to nie dało się uskutecznić, — zburzyć wszystko. Dumny zabytek rycerskie

go Krakowa z Piastowskim orłem na murze miał runąć, jako „zawada dla nowoczesnego życia**. Tym ra zem niszczycielstwo spotkało się z silnym odporem. Opinia publiczna zawrzała oburzeniem, protest tysię

cy obywateli stłumił i zdusił zamach barbarzyński. Minęło odtąd lat kil

kanaście i przeżywamy trzeci okres niszczycielstwa, wywołany szybkim w ostatnich czasach rozwojem mia

sta, jeżeli mniej jaskraw y od tam tych, to niebezpieczniejszy, bo wy

kazujący wszelkie znamiona syste

mu. Spekulacya niszczy dawne bu

dowle, aby zdobyć „lata wolne od podatku**. Niecierpliwie spogląda na ciasne ulice, zryw ając się od czasu do czasu, aby ie rozszerzyć i rozbić tern samem odwieczny plan miasta.

W ładze miejskie nietylko nie stawia

ją oporu zamachom, ale same biorą w nich czynny udział. Rośnie szybko falanga wandalów, godzących w Kra

ków. Rozmnożyło się potomstwo du

chowe Jana Rottera.

6

(9)

U lica Jag ie llo ń ska m K ra ko w ie , k tó re ] ma

lo w n ic z e krzyw izny c h c ia ło ,,p ro s to w a ć ” b a rb a rz y ń s tw o zarządu m ie jskie g o .

R ys. Juliusz Schiiler,

Jeżeli o wandalizmie z przed wieku, tym, który rozwali! ratusz krakowski i odarł miasto z malowni- czości jego murów i baszt, możemy mówić z żalem, to niszczycieli dzi

siejszych niepodobna traktować ina

czej. jak piętnując ich barbarzyństwo i bezwstyd. Od stu lat zmieniły się bowiem znacznie pojęcia i co wów

czas znajdowało uzasadnienie w du

chu swej epoki, to dziś niczem zgolą usprawiedliwić się nie da. Na prze

łomie w. XVIII i XIX wszędzie, nie- tylko u nas, niszczono bez skrupułu zabytki dawnej architektury, nachy

lające się istotnie lub pozornie ku rui

nie. Rozbierano zamki średniowiecz

ne. aby budować z ich tęgiego mate- ryału browary i stajnie. Kilka miast niemieckich straciło wtedy, podob

nie, jak Kraków, swe mury obwodo

we. Niszczono te „przeżytki**, gdyż nie było dla nich ochrony w odczu

ciu zabytkowego ich piękna i ideal

nej ceny. Od owego czasu przecież Pojęcia zmieniły się gruntownie. Z rozwojem historyi sztuki, z nawro

tem do stylów historycznych, pod

nosiło sic zainteresowanie dla zabyt

ków przeszłości i rosła zdolność do należytego oceniania ich wartości ar

tystycznej i tego osobliwego uroku, jaki tkwi w pozostałości z czasów dawnych. Pomniki stuleci ubiegłych otoczono pietyzmem, troskliwa i u- miejętna konserwacya ich stała się przedmiotem sztuki i nauki, a miasta, którym dane było przechować cho

ciaż częściowo prastary charakter, stały się celem pielgrzymek i uzyska

ły zaszczytne miejsce na karcie Eu

ropy. Do takich miast Kraków nale

ży. Jego drogocenne bogactwo za

bytkowe stało się chluba Polski. Swoi i obcy napawaia sie czarem, zaklę

tym w tych kilkunastu ważkich ulicz

kach, onatynowanych wichrem sied

miu wieków. Czar ten winien być chroniony i strzeżony, iako natodo- wy klejnot, który pokolenie dzisiej

sze ma obowiązek przekazać na

stępnym. I właśnie dziś, gdy cały świat cywilizowany nauczył sie cenić wartość zabytków. gdv wszędzie oto

czono ie poszanowaniem i miłością, ttdy stały się one przedmiotem dumy i legitymacya kultury, cios po ciosie zaczyna spadać na Kraków staro

żytny!

Gmina krakowska musi być po

stawiona w stan oskarżenia przed całą Polską, iż nietylko nie chce wy

tworzyć należytej ochrony dla zabyt

ków w tern naiwsoanialszem starem mieście nolskiem, lecz — co stanowi wręcz zbrodnię ... sama te zabytki niszczy i stw arza atmosferę, która sprzyja bezkarności wszelkich wan

dalów. Zbrodnia przeciw kulturze by

ło wpuszczenie, a obecnie, wbrew protestom kół fachowych i kultural

nych, utrwalenie w śródmieściu tram waju. który lasem szubienic i siecią drutów zohydza Rynek i ulice są

siednie, a co gorsza, na szwank na

raża trwałość starych budowli.

Zbrodnią są zakusy rozszerzenia od

wiecznych ulic, podejmowane przez sekcyę ekonomiczną Rady miejskiej na korzyść kliki spekulantów. Zbro

dnią jest zburzenie przez miejską Ka

sę oszczędności dwóch starych cha

rakterystycznych domów przy ul.

S ta ro ż y tn y „d o m w e n e c k i” w Rynku, pam ię

ta ją c y czasy Z ygm u n tow skie , zbu rzo n y ś w ie żo prze z A b raham a M irisch a .

Szpitalnej, gdyż jeśli na kim, to na in- sfytucyi miejskiej, ciąży obowiązek poszanowania każdego okruchu prze

szłości, a zły przykład z góry musi ośmielać i rozzuchwalać niszczycieli prywatnych. Zbrodnia, dla której nie

ma wręcz nazwy, jest zamiar zburze

nia domu W ita Stwosza w związku z dokonanem już częściowo rozsze

rzeniem ulicy Poselskiej. Tych cięż

kich przewinień nie usprawiedliwi żaden „duch czasu**, jak zburzenie niegdyś murów obwodowych Krako

wa, gdyż duch naszego czasu widzi probierz kultury w ochronie dziejo

wych i artysfc cznych zabytków i ka

żę chronić je chociażby kosztem o- fiar, do których w pierwszym rzę

dzie jest powołana gmina, a sprzeci

wianie się temu postulatowi i nisz- czycielswo pomników przeszłości po

czytuje za znamię barbarzyństwa.

Nie zawsze możemy oskarżać niszczycieli prywatnych. Stosunki u

łożyły się w ten sposób, że w rzędzie ich widzimy przeważnie ludzi, któ

rych nie łączy nic z tern, co stanowi istotę Krakowa, jako starej m etropo

lii narodu. Są to _ nasi żydowscy współmieszkańcy. Żydzi krakowscy nie wytworzyli wśród siebie typu Wawelbergów, czy Nusbaumów, mi

mo, że kultura Dolska oddziaływała tu zawsze silnie, a nic nie odtrącało ich od polskości.- Wieczni koloniści, bez przywiązania do ziemi, która ich ży

wi, obcy i obojętni dla ideałów swego otoczenia, traktują pamiątki polskiej przeszłości z punktu widzenia han

dlowego i gotowi są każdej chwili zniszczyć je z całą bezwzględnością dla osiągnięcia choćby małego zysku.

Z tych szeregów rekrutują się najza- wziętsi niszczyciele starego Krako

wa. P. Abraham Mirisch kładzie kres .kamienicy weneckiej**, p. Bazes s ta je na czele spółki, mającej zrównać z ziemią historyczny pałac Krzyszto- forów, pp. Meisels i Tilles wykupują dla zburzenia szereg dofnów. z tych jeden z przepiękną empirową fasadą, przy ul. Szewskiej, której „uregulo