De aucta per adventum Christi in carnem litterarum dignitate disserens ad natalem Gymnasii Drusici diem s. p. q. e. vere salutarem, cras volente Deo! D. XXX Nov. a. MDCCXLVII hora a IX mat. celebrandum praestantissimos civitatis Moderatores [...]

A. V C T JL DE ~

PER ADVENTUM CHRISTI IN CARNEM

LITTERARUM D IG N ITA TE

D I S S E R E N S ,

GYMNASII DRUSICI

DIEM, S. P. Q ^E. VERE SALUTAREM ,

C R A S

V O LEN T E DEO!

D, XXX. NOy. A. MVCCXLVU. HORA A IX. MAT.

C E L E B R A N D U M ,

PRyEST ANTISSIMOS

C I V I T A T I S

MODERATORES,

O M N E S Q V E

SEMINARIUM PATRIUM

t v SU ^. MAGNI

/I STIMANTES

Q V A M H O N E S T I S S I M E , Q V A M Q V E O F F I C I O S E I N V I T A T

IO A N N ES LANGIUS,

R ECT. P. P. E T BIBL.

E L B 1 K G J E ,

L I T T E R I S P R E U S S I A N I S .

3

vamvis qvae de arcium liberalium ortu atque pro- greflu legimus, lubrico plane & incerto, nili conjecturis nimium dare velis, nitantur funda­

m ento, a) extra omnem dubitationis aleam pofitum fit, qvod qvo longius a prasfenti recedimus aetate, eo major appareat (implicitas; b) attamen nec primam canam- qve mundi aetatem omni eruditionis deftitutam fuifte ornatu, nec feculo, nativitatem Chrifti praecedenti, laudem illius denegari polle, qvid qvam certillimum judicatur. Litteras enim omni tempore in deliciis fu itfe , fuosqve femper habuifte & cultores & prom otores, Perfarum M agi, Indo­

rum Bramanes, Graeciae Sapientes, Gallorum Druidae aliiqve hos do ce n t, Palladii litterarii cuftodes & confervatores.

Qvanqvam vero artibus humanioribus fua femper conftitit laus, honop fuus, illis tamen ex fplendidis Salvatoris nata­

libus multum accefllfte dignitatis atqve commendationis, non eft qVod dubitemus.

Qvodfi enim experientia tefle Ecclefiae facrasqve do&rinae conditionem eruditionis & litterarum femper fecuta eft ratio, c) cui potius tempori qVam N . Foederis? aut qvando magis litterae ad audam perdu&ae funt dignitatem, qvam cum caelo demiflus ad multiplicandos cognitionis thefauros in carne appareret Mellias. Sicuti enim ob donorum virtutumqve- praeftantiam, qvibus humana Chrifti natura in fe fpecbra in-

JB k ftrufta

- - - a) tortf. Heiimarmi confp. Reipubl. littcr. x . III. 2. ik A&a-PhHu£ “P r V r c. I. §. 2 3 - 34 .

b) vid. Dic i>ctlf|d;ai afta Erudit. P. X» P ..8 7 4 . in not. *

c) tefte .Buddcp in Ifagoge, Theol. Lib. II. c, VI. §. VII. p. 942. a.

* ( 3 ) * '

Jlru& a fu it, ttolv^o 7?? S-eorflcg, imo omnes fapi- entiae & cognitionis divitiae in eo latent, d) ita non revela»

tioni modo voluntatis di vince, fed fcientiae q vo q v e rerum humanarum lucem facemqve accendere, eamqve com m en­

datiorem reddere, potuit folus. Haud exigua hinc erudi­

tionis & fapientiae fuit dignitas, q vod affirmante Scriptura S.

(Evangelium enim infantiae, e) fabulis nugisqve repletum, hic nihil m o ram u r,) non modo in illa profecerit Salvator, f ) fed infans adhuc Judaeorum Synagogas freqventaverit, differtationibus Eruditorum interfuerit & ignorantiam pel­

lendo, erroresqveemendando D o & o ru m fe praebuerit Doek>r rem. g) Qvae enim coeli conditio eft, ut fole fideribusqve prsefentibus reniteat, eadem q voq ve litterarum indoles, ut illius adventu, qvi omnis fcientiae atqve cognitionis au&or habetur, ipfarum artium augeatur fplendor honorqve.

Adhaec qvae adventum Chrifti excepit larga Spiritus Sandi effuflo, litterarum dignitatem aeqve ac Salvatoris ad­

auxit nativitas. Stupendo enim lingvarum miraculo, diver- foqve fermone exornati Apoftoli cum omnibus, cujuscunqve nationis homines na&i elTent, mentem fuam communicare,

& dum ha&enus non nifi vernacula ufi erant, jamjam Afi- anos afiatice, Aegyptios oegyptiace alloqvi poterant, h) D um itaqve fermonem, optimum focietatis humanae confervandae vinculum & eruditionis tradendae vehiculum, medium q v o ­ qve propagandae voluntatis divinae neceflarium AltilTimus judicavit, voiuit infimul, ut omni cognition e, omnibus- ______________________________ X j 2 ______________________ qve

d ) C ol. IIj 4 . 9 .

V e) de qvo, ab Henr. Sike Traje& i ad Rhenum arabice & latine edito, legi mc*

1 retur D . A brah. Hinkeltnanni pr<tf. ad Alcoranum. L it. C. rac. b.

j j -Mich. Langii dlff. dc prcfettibus Chrijli adolefccntis. ad Luc. IT, 5 2 . t\ . Bnddci prolufionum fefiarum tradit, prima de Infante DoJlore, ad Jc i'

X X X , 2 0 . qva; lcg. in differt, riieolog. Syntagmate primo.

b) .vid. Seb. Cafial. annot. ad A£V. II, 4 . 6cc.

©cfcfcitfjf ad 1. c.

* ( 4 ) *

qve lingvis, hucdum ignotis, non temere nec Fanaticorum more, fed habita infimul eorum ratione, in q vos incidebant, Spiritu San&o lingvam illorum moderante, in praedicando Evangelio Apoftoli verbiqve divini praecones uterentur.

Qvae litteris inde dignitas, qviqve fplendor, qvod media propagandae Ecclefiae paria, easdem voluit divina providentia.

Qvantus vero revelationem inter Scripturae S & fcientiarum cognitionem intercedat concentus atqve n e x u s, dum felix illius fucceilus ex harum dependet conditione, facilis eft conjeftura. Qvae enim reformationis tempore orbi erudito contigerunt, ut Erasmi, Reuchlini aliorumqve i) opera &

indefeflo ftudio in dies magis magisqve & pleno veluti jubare exfplendefcerent Mufae manfvetiores, vinculis barbariei fen- fim liberatae, eadem artibus Salvatore nato accidit laus, idem honos, ut qvae Oratoribus & Poetis gentilium fuerunt, fcien- tiae, nobilitatae & ufui Ecclefiae accommodatae, aliam plane prae fe ferrent faciem, omnem Socratis, Platonis, Ariftotelis, aliorumqve fapientiam multis numeris fuperantem.

N o n eqvidem negamus, multos ante Chrifti tempora ex- ftitifle, qvos do&rina liberalis & artes humaniores, a philo- fophicis rebus maxime petitae obledarunt, qvorum teftimonia C i c e r o , ^ Veli. Paterculus, /J A. Gellius m) afferunt, ex multis probatiflima: imo inter Judaeos qvoqve

HDDn 'iDS eruditos omni fapientia, DITI & fcientes fcientiam viguifle q von d am , ex Daniele n) conflare; atta­

men eruditionis faciem in oeconomia N. T . multis modis praeftare illi, qvae ante Chrifti floruit tempora, qvis eft qvi

i ) con f. IVilifchii progr. de Luthero, reftauratore rei fchol, folertljjimo. & Rei- neccii progr. de Melanchtoms In fcholas meritis. vid. Sei, Schvl. Fol.

neget?

Fafc. I. p. 2 0 3 . & 2 2 1 . k) in orat, pro Archia*

0 13^* 3:

* C 5 ) *

neget? .N e dicam cel. W a lch iu m , magni nominis in SaJana T h eologu m , omnino dubitare, litteras, ad generalem m odo referendas eruditionem, in eruditionis verae, ad felicitatem S. B. per fe & natura fua adfeqvendam idonea?, cenfu habere.

N o n qvidem illorum fententiae, p ) ac fi absqve gratiofa illu­

minatione & converfione nulla plane eruditio locum habeat, calculum adjicimus, interim magnam litteras in ultimis diebus, ut Prophetarum, N. T . tempora delineantium, verbis utar, q) prae illis, qvae primis floruerunt mundi annis, mereri prae­

rogativam, qvilibet facile concedet. U nde vero haec digni­

tas, haecqve nobilitas, nifi adventanti in carnem Meffiae, feli­

citatis audori & mediorum ad falutem impetrandam pro- m o to ri, illud encomii concedere velis. Sicuti enim luci voluntatis divinae, qvae in oeconomia N . T . fplenduit, lucem addidit majorem Meffias, in mundum veniens, omnium ani­

mos colluftraturus, ita litterarum dignifati dignitatem, honori honorem adpofuit fplendidiorem Sapientia? fubftantialis h o ­ mines inter praefentia.

Obfcura ha&enus in oraculis divinis luci cedunt majori, fplendori melioris cognitionis locum admittentia. Q vippe qvae de vaticiniis V . T . fatisqve Ecclefiae loqvitur fandae eru­

ditionis pars, adimpleta, uberiorem praeftantioris notitiae e x ­ hibet meflem, in dies augendam, multiplicandamqve.

Imo qvae affirmante Plinio r) fideribus natura eft, ut parva

& exilia validiorum exortus obfcuret, fimiliter omnem A p o l­

linis, litterarum Antiftitis, dignitatem ab ambiguis dubiisqve oraculorum gentilium verbis pendentem, adventus Chrifti in

)( 3 carnem

o) in hiftoria critica latinae lin g v x j p. 5 2 1 . 5c qvidem c. I. dc genuina litte»

/ rarum humaniorum in Iole.

fi) qvam fovet alios inter b. Joachimus Langius in inflitutionibus iludii the­

ologici litterariis.

3) JeC II, 2. ut Fetrus dicit A d , II, 1 7 . tv ic^ azo tig yjA ifcac, (>vam loqvendi formulam joel c» III, I . pet expiim it.

r ) in Paneg, Traj, diifo* c. X IX .

* ( 6 > *

carnem inumbravit. Q vam visenim fub Augufti aufpicio, qvo imperante Salvator nofter homo apparuit, non omnibus ftatiin ethnicorum oraculis filentiumfit impolitum» qvippe fecundo adhuc poft C . N . feculo Delphici Apollinis vates refponfa dediile conflat, s) interim in propatulo efi:, oraculorum fedes

& delubra, Evangelii do&rina orbem illuftrante, fenfim incli­

nata elle, tandemqve prorfus defecille.

Haec vero dignitas, qvae ex incarnatione Chrifti litteris ob tigit, non eo usqve extendenda eft, ac fi fummam na&se perfectionem, ad majorem adfcendere neqveant honorem.

N o s enim aliqvatenus faltem fcire & aliqvasenus vaticinari, ac non nifi per fpeculum perqve ambages cernere, divus genti­

um Apoftolus teftatur. t) N on n e qvce qvotidie fere in omni­

bus fcientiarum partibus ab ingeniis ingenuis proferuntur in­

venta, novum eruditioni, imperfe$oe hucdum, addi augmen­

tum pondusqve Ioqvuntur? N o n n e per omnem litterarum ambitum multa adhuc inveniri dubia, obfcura, ignota, vel me­

diocriter faltem in artibus imbutus concedet humanioribus?

Lyc h n u m foli accenderem, vel verius a&um agerem, fi ad de­

clarandam fcientiarum imperfectionem, plura addere vellem.

Qvamvis vero hsec eruditionis noftrce facies fit, artiumqve conditio, miram tamen eorum vefaniam efte judicamus, qvi cum alias curis fuis atqve laboribus nec finem nec modum ftatuant, ut dignitates qvasdam aut hono res, aut qvx aha mundus hicce ad incautos decipiendos oftendit, confeqvan- tur, fe eam contra, qvae litteris, ftudio & fudore acqvirendis ineft, dignitatem fusqve deqve habere, publice profitentur.

Laborat hoc vicio illa Fanaticorum & Qvackerorum caterva, qvae ab interno qvodam lumine omnia expe&ans, eruditionem litterarumqve ftudia magno rejicit atqve contemnit lu'

s) vid. Gisb. Voetii T om . II. difput. feletl. p. 5 9 7 . ix A r t , v . DaUn difj'. Ii, de oraculis ethnicorum, c, VII. p. 5 5 9 . &c.

7) I Cor. X III, 1 2 '

lio. u) Qvibus fane facem praetulit Caroloftadius ille, qvi ruinas & decrementa fcholis machinatis* intempeftivo adver- fus litterarum ftudia flagravit zelo, qvem qve alii fecuti ini- qvum erga artes liberales prodiderunt animum. 10) Magnus omnino erumtionis litterarumqve apud homines, vera pietate deftitutos abufus; (qvippe qvo qvis fiepe d o d io r, eo deterior

& ab omni virtute alienior vid e tu r,) cos adduxit, ut tam iniqvo in litteras eflent animo, illas plane fpernentes. A ft perverfam coecitatem, temeritatemqve deplorandam! qva qvi ceteroqvin fapientillimi ac prudentiflimi elTe cupiunt, media vera, ad fapientiam & felicitatem mortales addu­

centia, odio profeqvuntur plus qvam vatiniano.

Licetfi itaqve litterarum dignitas non apud omnes hodie in pretio fit atqve defiderio, & G . Budoeo tefte, x) eruditio- nis verae ceftimatio, proh do lor! jaceat, magno tamen E L - B I N G . ^ cedit h o n o ri, qvod non modo a primis Civitatis incunabulis litterarum coluerit Fautores, qvi Mu fis fedem, fangvinem , vitamqve conceflerunt, fed hodienum adhuc fuos veneretur Maecenates & Promotores fuos. Ille enim, in qvo verfamur, temporis articulus, encaeniis Gymnafii ce­

lebrandis deftinatus, in memoriam nobis revocat, qvantum D E O , qvantum P A T R O N I S pro beneficio in condendo

& confervando Patrias Seminario, Majoribus nobisqve ex­

hibito, debeamus.

Merito autem feftivitatis hujus folemnia more patrio illi temporum concedimus periodo, in qva adventum Chrifti in carnem, ex qvo hominum falus & litterarum dignitas proma- nant, Ecclefia meditatur. Sororium enim ecclefiafticae doclri- n c & inftitutionis fcholafticse' vinculum , ad unum norunt

omnes.

«) vid. Qoefii tafl. Q^dck. L. IL p. m. 384’ 385*

zD) conf. Vitus Lud. Seckendirfiui in hijloria Luthtranismi. L . I. §. C X X L addit. IL p. 1 9 8 .

*)N Lib. I. de Philologia, Qrenhun in mforrmt.one i S ' educatione litteiarij.

pag. 9 0 . r*

_____ . ■ _________ *

* ( 8 ) *

"T 1 1 '■ ...1 " ----1 -■

omnes. H inc fuas D E O benigniflimo & Chriftianorum coetus & fchola grates agunt Drufica, ille pro regni gratiae, haec pro Mufarum confervatione, Ens fupremum qvam de- votiffime invocantes, ut Curiam, almam Gymnafii Nutricem, Ecclefiam , Amicam conjun&iffim am , Seminarium, prolis litterariae domicilium, omnemqve Civium coronam ad feros usqve annos fartam atqve integram confervare velit.

Id qvod cum publice peragere pietas exigat, votaqve con- jun&a ad D E U M mifla gratiora efle con ftet, V O S , G R A ­ V I S S I M A C I V I T A T I S L U M I N A & C O L U M I N A , P E R ­ I L L U S T R E M , P E R - M A G N I F I C O S , G E N E R O S O S &

A M P L I S S I M O S R E I P U B L I C O P R O C E R E S , D N . D N . B U R G G R A B I U M , P R O S I D E M , P R O C O N S U L E S , C O N ­ S U L E S , P A T R I O P A T R E S , P A T R O N O S & N U T R I ­ T O R E S , omni qva fieri poteft veneratione C O L E N D I S S I - M O S ; nec n o n E X P E R I E N T I S S I M O S , P L U R I M U M R E V E R E N D O S , C L A R I S S I M O S , P R O N O B I L E S , N O ­ B I L E S , S P E C T A B I L E S , H U M A N I S S I M O S Q V E L I T - T E R A R U M F A U T O R E S & A M I C O S , perqvam H O N O ­ R A N D O S , enixe rogamus, ut Coetus fcholaftici pietatem, q vo D E O pariter ac V O B I S debitas rite perfoivat grates, praefentia Veftra honorificentiflima accendere dignemini, haud ignorantis, eo majorem Mufis deberi dignitatem, qvo majus ex Salvatoris in carnem adventu & Patronorum bene­

volentia in illas redundat gaudium ac emolumentum. P. P.

Elbingae. d. X X I X . N o v . A . P. C . N . M D C C X L V I I .

M O D E

a(d eitt

ORACUL

fo iW u I jr t ic & e t : ^ a n f c f i m a e t t .

— ■! I I I . ! ■ .. || ,. ...— —».^ 1 1 1 ■■ .J ■ < »

© e r S S o r r c & n e r .

A D A M U S H E N R I C U S R H O D E rebet W tl b t t S t l t l f l ftd) glticf lidj JU madjctl unb er6fnet nac$ f$utoi<$ec rotllfommung be

t

$mt>efenben t>en 3irtjatt be* A&us.

* * *

J O . D O M I N I C H E C H T fleflet unter bem berfapten fftamett

©untfjer emeti Stetjenbenbor, t&el$er ftdf) m tf) langer tlnrufje tn btc dlu ty begefren unb tn berfeI6en untec anbern mit ber £3etradjtun$: tt>o bod) Me 23eran*

b e ru n a in bcn wlUfubrficfcen £ a n M u n f l e n ber SWcnfdjen

fcctfomtw

b m j u nennen

fet)?

Ch. L

btefe grage unterfudjen unb fte mit bern 9?ame«

ber Mode 5e[egeit

;\o^ann ©aniel .£>offmann, (Efjriftian .jpetnridfj SKaufdj,

€$rifiwut © o ttl. 0djm tbt, 3o(jann 0djm tbt,

‘So^ann ©ottfrteb ^c^mibt, ®<mtel ?S3il^eIm $>orIoff, Cfjnjfap!) 0 il6 e r. Sofjann 0t9i$munb 33oencfe, 3fr$atm Jpettmd? ^rie^ertd^, Cljrtjitan SDantel (^tbtuS, 3o|>(mn Cfjrijltan Nicolaus, S W - 3aco6 SaranobSft,

C h . I I .

58ett fcctr unb £ c r r f c f) a f t fccr Mode tet>en

© t r f , <£arl ©ottfriet)

Sofjann (£rnjt Srieg, #enmdj fttafdjfe,

3 aco 6 ^nodf), Sftatfjanael $riet>ridj grorn,

2 ( 6 rafjam 0 ru 6 nalt, Sofjann £(jn|ftan ©ilfar,

©ottfrtet) Jg>in§, ©ottfrieb frmtpert,

€pfjratm Slfleperv ©eorcje ©rii&natu sjc . >|c

CHRISTIANUS JACOBUS LAURENTZ untetfild&et bk grage: Db-ba$ naturtidjc a u * in ba$ (tttlicfje unb in bie Mode elncn QFinfJug fy&btl

Ch. III.

ISRAEL ALEX. UNTERBERG, fo t>ie Mode Dortfcttef,

fcgct t>en

JO. CHRISTI AN ROSS, mlfyt ^e 5 enb btefeS Silb tm Sraum gefeljett &u fjafceH, ertnnert, in Sjewtwtwuns, fonberltdj t>a fle, i>te Mode, &on ».

Jacob PreuflJ

Jo. Wilhelm Burchard, Martin George Schmidt, Peter Pofelger,

Gottfried Kottowski,

fn jtwfelfwfteit wiQfufjrl. SDingen utn 3tatfj gefrogef «nt> fcotf

Ephraim Rittersdorf^

Franc. Theod. Rhode, dll em Oracul awjege&en Wirfr*

Ch. IV.

S3on bem Unterfcfceib ber Moden fprecfjen

grnj? £ o Itt, !$?tcfjaef SruOarf,

3 aco 5 ibunttacj, Ijefjann Sefcfjner, Sofjann !&o&iS, 3 to&artn 3 aCo& 2 ttet)er,

dcnft &o n ^an^fjauferu

^

/

JO. LEONHARD W /ECHTER ^nt>eft t>oit fceitt, ttJfltf '

b it S?fuflfKit t o r M ode w n t i a g .

Ch. V.

® e n S a t i e r n ad) bet: Mode

(M e rt fcor G ottfried A rn d , Jo . Ernft Seidler, J o . Dan. Stybalkowski,

G e o r g e Friderich Hennings, Martin Ephraim Sehmidt, Cari Gottlieb Kloff.

Ch. VI.

SSott

bct

in Ser © fflto refcen

3 o ^ a n n <£fjrijttait $ I o § , So fta n n © o ttfrie t)

So^atin 5lt>olpfj $lof3, So^anrt .jpeinrid)

©ottfrceb ^ a b e ra u , 0 a lo m o n 0djontvalt>*

* * *

CASPAR H A N FF befauptet, t>ag bfC Mode ftt bCtt (StabfCtt fcon b«n ©d^icf fablcn berfelfccn Tttcificn^ abdamme,

C h . V I I .

S e t Student tlrtd) bCC Mode

ttorgejleflet fco»

3 ofjann ^acob Jpottt,

3 o^. 3 frael 5 *^)^a 6 en^

3 o^nn

SDanjd £efd)ner, C a ri S M v e a S '

0 6 bie 2B i f f t n f $ a f t c n aud» i&re M oden unterfucfjen

J O A N N E S S A M U E L H E M P E L , J O A N N E S H I N G E L . B E R G .

Ch. V I I I.

S e n rcffcnben Alamodift praefentirctt

G O T T L I E B T H O M A S A C H E N W A L L , J O A N N E S M E L C H I O R W I L D F A N G ,

G o ttfrie d Hingelberg.

* * *

93on b«m, vtm$ M ode ift a u f ben 9?dfen b«r © ek& rfM t,

|Mcn eme Untembung att

JO AN N ES B EN JAM IN G rUNAU,

Daniel Wilhelm Crovecke,

Mi c h a e l Ha h n,

Ch r ist. Zach. Skubowius, Samuel Leonhard W^-chter.

C h . IX .

S3on b«tt M ode u n b Parade S&riffCtJt&Ultt ret>ert

3aco5

Jp&vtel

* * *

(fnbltcfj moralifirett u6er bte

Mode GEORGIUS SAMUEL ROGGE, JO. G O TT H ELF SEIDLER.

J D e r 3? a d ) r e t m e r .

J O A N N E S JAC. K I N T Z E L barnfet ben refp.

.fpodjgetteigten 9Intt>efen$>etj fu r getmltngcs f^Iuffet mit einem teojjtyemeinten 3 8 u r "

5$£ ^