Karpiński, Rafał
"Codex Mednicensis seu Samogitiae
Dioecesis pars. I: (1416 II 13 - 1609 IV
2)", colle. Paulus Jatulis, Roma 1984 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 76/4, 920-921
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
920
Z A P I S K Io d czytana z ręk o p isó w (o ile te istn ieją) co pozw oliło na skory g o w an ie błędów e d y cji daw niejszych. W części drugiej o p u b lik o w a n o 43 te k sty d ru k o w a n e w u k ła d zie chronologicznym , k tó ry lepiej p o k azu je rozw ój d ru k a rs tw a w języ k u n aro d o w y m i u sta la n ie reg u ł o rto g ra ficz n y ch . W całej książce k ażd a pozycja została poprzedzona n o tą in fo rm ac y jn ą, k tó ra za w iera n a jw a żn iejsz e w iadom ości o ręk o p isie lu b d ru k u , c h a ra k te rz e i przezn aczen iu te k stu oraz n ow szą lite r a tu rę przed m io tu , k tó re j nie o b ję ła ju ż „B ib lio g rafia lite r a tu ry polsk iej. N ow y K o rb u t”. U łatw ia to zapoznanie się z a k tu a ln y m sta n e m b a d a ń i d o ta rc ie do tru d n ie j dostępnych dla h isto ry k ó w o p raco w ań językoznaw czych. P rz y le k tu rz e te k stó w może służyć pom ocą o b e jm u ją cy około 2600 h a se ł słow nik arch aizm ó w i w y razó w , k tó ry c h znaczenie uległo z m ia nie. Do k sią żk i dołączono 50 ilu s tra c ji, w w iększości p u b lik o w a n y ch po ra z p ie rw szy.
H isto ry k polskiego średniow iecza pozbaw iony szerszego k o n ta k tu z języ k ie m b adanego społeczeństw a u zy sk ał w różnorodności za b y tk ó w u w zględnionych w „ C h re sto m atii” dow ód n a szerszą n iż się to n a ogół uw aża obecność p iśm ie n n ic tw a w ję z y k u n aro d o w y m w tym czasie. Liczba te k stó w zachow anych fra g m e n ta ry c z n ie i w y p ru ty c h z późniejszych o p raw lu b za n o to w an y c h tylk o w je d n y m p rze k azie w sk az u je na szczątkow y c h a ra k te r ak tu a ln e g o sta n u posiad an ia. N ależy p rzy p u sz czać, że przyczyniło się do tego u sta le n ie w p ierw szej połow ie XVI w. cech ję zy k a literack ieg o i zasad o rto g ra fii, co u tru d n iło d o stęp do zapisów d aw niejszych. N ie m ałe znaczenie m u sia ł m ieć też n ie u rz ęd o w y zasięg obiegu te k stó w sta ro p o lsk ic h p rzy um ocnionym w po lem ik ach an ty h u sy c k ic h n ie ch ę tn y m sta n o w isk u polskiego kościoła d o strzegającego w tego ty p u p iśm ien n ictw ie zagrożenie p raw o w iern o ści.
S.G.
C o d e x M ednicensis seu Sa m o g itia e D ioecesis pars. I: (1426.11.13—
— 1609.IV.2), Colle. P a u lu s J a t u 1 i s, “F o n tes H isto riae L itu a n ia e ” t. III, A cadem ia L itu a n a C a tholica S c ie n tia ru m , R om a 1984, s. X X V III, 714.
T rz y sta p ięćd ziesiąt je d e n te k stó w za w ie ra tom I „K odeksu D iecezji M iedrne- w ickiej czyli Ż m u d z k iej”. G ru p u je o n nie tylk o d o k u m e n ty sen su stricto, czy sze rzej a k ta i listy, a le rów nież fra g m e n ty źródeł n a rra c y jn y c h (te zw łaszcza n a te m a t p re lim in a rió w u tw o rz e n ia diecezji podczas soboru w K o n sta n cji w 1417 r.) ta k że
n o titia e i zapiski. W sum ie m a te ria ł n ie a k to w y sta n o w i około 10°/o. Do sc h y łk u XV
w iek u p rz e w a ż a ją źró d ła ju ż publik o w an e. Po tej dacie n a jb a rd z ie j w y d a jn y o k a zał się, o d naleziony przez W. H o l t z m a n a w 1917 r. „K odeks B abinow skiego” za prow adzony w 1619 r. z m a n d a tu bpa S ta n is ła w a K iszki i k o n ty n u o w a n y do w ie k u X V III. K odeks te n p rzech o w u je się obecnie w B ibliotece U n iw e rsy te tu W ileń skiego. K olejno n ajw ięc ej m a te ria łu dostarczyły: A rch iv ů m S ecre tu m V atican u m i A rch iw u m Z akonu K rzyżackiego, do n ie d a w n a w G etyndze. P rzep ro w ad zo n o też k w ere n d ę w innych zbiorach rzy m sk ich (A rch iv ů m S. C ongregatione de P ro p a g a n d a F ide, A rc h iv ů m R om anům S o cietatis le su , B ibliothcca A postolica V atica n a, A rc h i w u m listó w Z ak o n u K rzyżackiego w arc h iv ů m sta tu s R egiom ontano) oraz w w ielu w y d a w n ic tw a c h źródłow ych. O ile w y d aw ca n ie przeoczył ja k ich ś dru k ó w , o trz y m aliśm y — w ed łu g m oich obliczeń — około 65°,'o m a te ria łu dotąd niepublik o w an eg o . W zasadzie te k sty p u b lik u je się in extenso-, w e fra g m e n ta c h ogłoszono te, k tó re ze w zględu n a ich ogólniejszy c h a ra k te r, w części tylk o odnosiły się do diecezji M iedniew ickiej, bądź talkie, do k tó ry c h w y d aw ca nie m ia ł dostępu, zaś n a jw a ż n ie j sze fra g m e n ty zo stały ogloszocie (nr 131, 203, 227, 234, 259, 260). C hodzi tu o d o k u m e n ty p rzechow yw ane w B ibliotece L ite w sk iej A kadem ii N auk, k tó re j k a ta lo g z a m ieszcza ow e fra g m e n ty i j-W k ilk u p rz y p a d k a c h ograniczono się do regestów , pew n ie
Z A P I S K I
921
ze w zględu n a ła tw y dostęp do d ru k o w a n y ch o sta tn io a k tó w (“E lem en ta ad fo n tiu m ed itio n es”). Z decydow anie przew aża łacin a, z d a rz a ją się też źródła w ję z y k u r u s k im (16), polsk im (7), niem ieckim (4) czy fra n c u sk im (1). Je d e n te k s t podano w e w spółczesnym tłu m ac ze n iu litew sk im (o ry g in a ł był niedostępny).
S chylić trz e b a czoła n ad tru d e m P a u lu sa J a t u 1 i s a, k tó ry p ro w a d ził k w e r e n dę w ja k ż e tru d n y c h w a ru n k a c h , nie m a ją c d ostępu do w ielu arch iw ó w czy b ib lio tek. Z tego w zględu — co przecież nie obciąża w y d aw cy — m ożliw e będzie n ie je d n o u zu p ełn ien ie „K odeksu D iecezji Ż m u d z k iej”. Sądzę, że n ie w a rto d y sk u to w ać za sadności w p ro w a d ze n ia n ie k tó ry c h m a te ria łó w do tom u. Co p ra w d a , p rzy ję cie o strzejszych k ry te rió w k w a lifik a c ji spow odow ałyby pom inięcie n ie k tó ry c h te k stó w ; je d n a k w w y d a w n ic tw ie tego ro d za ju lepiej d ru k o w a ć w ięcej niż m niej.
Z asa d y w y d a n ia nie bu d zą sp ecjaln y ch zastrzeżeń. O p ra w a e d y to rsk a cz y teln a, choć czasem n a z b y t skrótow a. Szczególnie w w ielu w y p ad k a ch odczuw a się b ra k p rec y zy jn ie jsz ej in fo rm a c ji n a ja k ie j p o d sta w ie d ru k u je się d an y „ d o k u m e n t”. P rz y d ałb y się o b szern iejszy opis w y k o rz y sty w an y c h rękopisów i o k reślen ie ich fo rm y » k a n c e la ry jn e j.
P rz e w a ż a ją d o k u m e n ty i a k ta dotyczące e re k c ji i u posażenia kościołów i o łta rzy, n o m in a cji n a stolicę m ied n iew ick ą i p a ra fie . W p rze w a ża jąc ej części są to listy. T ru d n o oceniać w arto ść poszczególnych źródeł; ta zależy przecież o d p ro b le m a ty k i badaw czej. J e d n a k , sądzę, zu p ełn ie w y ją tk o w e znaczenie m a zach o w an a we fra g m en c ie w iz y ta c ja b isk u p ia z 1579 r. D otyczy o n a 17 p a ra fii i je d n e j, o k tó re j zachow ał się tylk o fra g m e n t (Čekiške?). L iczącą 89 stro n w izy tac ję w y d aw ca p rz e d ru k o w a ł n a p o d sta w ie m aszynopisow ej kopii.
Tom o p atrzo n o n az b y t p o p u la rn ą przedm ow ą i zbyt sk ró to w ą „N otą w s tę p n ą ”, łaciń sk im w y k az em d ru k o w a n y ch d o k u m en tó w (na końcu to m u zam ieszczono spis tychże w ję z y k u litew skim ), w ykazem sk ró tó w , także częściej cy to w a n y ch w y d a w n ictw , se le k ty w n ą b ib lio g ra fią (razi tu pom in ięcie p odstaw ow ej ro zp raw y M. W o- ł o n c z e w s k i e g o „B iskupstw o Ż m u jd z k ie”, K ra k ó w 1898), spisem o rd y n a riu sz y diecezji żm udzkiej za o k res będący p rze d m io te m w y d aw n ic tw a o raz in d e k sa m i oso bow ym i m iejscow ości.
W ydaw ca za p o w iad a t. II, k tó ry będzie d oprow adzony do 1926 r. tj. do p odzia łu diecezji i u tw o rz e n ia L itew sk iej P ro w in c ji K ościelnej. Budzi w ątp liw o ści zam k nięcie niniejszego to m u na śm ierci b p a M elchiora G iedroycia (1609 r.). Może cho dziło o u k az an ie pierw szego o k resu kościoła żm udzkiego, w k tó ry m z a m k n ą ł się proces c h ry stia n iz a c ji. Z asa d n ie jszą by łab y , sądzę, ce zu ra 1576 r. tj. początków ep i sk o p a tu tego b isk u p a. W szak X V I w iek zw iązany z re fo rm ą p o try d e n c k ą , je s t ce zu rą ogólnie p rz y ję tą , n a Ż m udzi zaś zaow ocow ał licznym i, n ow ym i fu n d a c ja m i kościelnym i.
„K odeks D iecezji Ż m u d zk iej” ogłoszono w serii, w k tó re j u p rzednio P. R a b i - • k a u s k a s o p u b lik o w a ł w dw óch tom ach re la c je o sta n ie diecezji W ielkiego K się st w a L itew skiego.
K o d e k s d y p lo m a ty c zn y W ielko p o lsk i, tom V II: zaw iera d o k u m e n ty nr 401—773 z lat 1401— 1415, w y d ali i o p racow ali Antonii G ą s i o r w
s к i i R y szard W a l c z a k , k o m e n tarze m o p atrz y ł A n to n i G ą s i о г o w s к i, P ozn ań sk ie T ow arzystw o P rz y ja c ió ł N auk, „W ydaw nictw a Ź ródło w e K o m isji H isto ry cz n ej” t. X IX , P ań stw o w e W ydaw nictw o N aukow e, W a rsz a w a -P o z n a ń 1985, s. 605.
O p u b lik o w an e w la ta c h 1877—1881 przez Ignacego Z a k r z e w s k i e g o tom y I—IV „K odeksu dyplom atycznego W ielkopolski” o b ję ły 2073 d o k u m e n ty do 1399 r. W o p a rc iu o zgrom adzone przez niego m a te ria ły i w łasn ą, n iestety , pośpieszną k w e
