PTE I JEGO ODDZIAŁY SIEDEM DEKAD

PTE I JEGO ODDZIAŁY

SIEDEM DEKAD

Małgorzata Burchard-Dziubińska

Wprowadzenie 5 CZĘŚĆ I. Z HISTORII PTE

Wojciech Roszkowski

Społeczny ruch ekonomistów na ziemiach polskich przed odzyskaniem niepodległości 9 Zdzisław Sadowski

Z listu do uczestników konferencji „Historia i przyszłość Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego” 22 Alojzy Czech

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne – powstanie i pierwsze lata działalności 24 Małgorzata Burchard-Dziubińska, Jarosław Marczak

Siedemdziesięciolecie działalności Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 32 Elżbieta Mączyńska

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne – doznania i doświadczenia długiego trwania 34 Zdzisław Sadowski

Kilka słów do „Kwesti onariusza ekonomisty” 37 CZĘŚĆ II. POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE – KRAJ I ZAGRANICA

Elżbieta Mączyńska

Kongresy Ekonomistów Polskich – debaty o fundamentalnych kwesti ach teorii

ekonomicznej i życia gospodarczego 42 Małgorzata Burchard-Dziubińska

Kongresy Ekonomistów Polskich w działalności Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 45 Stanisław Owsiak

Olimpiada Wiedzy Ekonomicznej – tradycja z perspektywami 47 Jerzy Kaźmierczyk

Scienti fi c Council of the Polish Economic Society 54 Stanisław Czaja, Bogusław Fiedor, Andrzej Graczyk

Powstanie i rozwój Wrocławskiej Szkoły Ekonomii Ekologicznej (Środowiskowej) 55 Bogusław Fiedor

Informacja o 55. Kongresie Węgierskiego Stowarzyszenia Ekonomicznego

Hungarian Economic Associati on 62 CZĘŚĆ III. WYBRANE ODDZIAŁY POLSKIEGO TOWARZYSTWA

EKONOMICZNEGO: OD UTWORZENIA PO JUBILEUSZ

Adresy oddziałów Polskiego Towarzystwa Ekonomocznego 66

TREŚCI

Biuletyn PTE Nr 1(80). Styczeń 2018

Spis treści

PTE I JEGO ODDZIAŁY

SIEDEM DEKAD

Danuta Rucińska

PTE Oddział w Gdańsku – retrospekcja i nieco teraźniejszości 75 Andrzej Szplit

PTE Oddział w Kielcach – jubileusz 65-lecia 88 Maria Bucka

PTE Oddział w Opolu 90 Ryszard Kamiński, Ewa Mińska-Struzik

PTE Oddział w Poznaniu – działalność w latach 1946–2017 96 Aneta Kosztowniak

PTE Oddział w Radomiu – pierwszy rok działalności 100 Bożena Klimczak, Barbara Wojciechowska

PTE Oddział we Wrocławiu 101 CZĘŚĆ IV. O TYCH, KTÓRZY ODESZLI

Zdzisław Sadowski

Wspomnienie o Profesorze Edwardzie Lipińskim (1888–1986) 110 Stanisław Flejterski

Profesor Józef Rutkowski (1922–2002) – założyciel i wieloletni prezes

Oddziału w Szczecinie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 119 Stefan Krajewski

Profesor Jan Mujżel (1923–2006) – lider łódzkiej szkoły ekonomii 123 Eugeniusz Kwiatkowski

Profesor Janusz Górski (1929–1986) – historyk teorii rozwoju gospodarczego w polskiej

myśli ekonomicznej 132 Magdalena Zioło

Profesor Adam Szewczuk (1945–2011) – prezes Oddziału PTE w Szczecinie

w latach 1991–1993 136 CZĘŚĆ V. AKTUALNOŚCI

Kronika PTE 140 Odznaczeni Złotą Odznaką Honorową PTE z Wieńcem 147 Lech Jaczynowski

Recenzja książki G.A. Akerlofa i R.J. Shillera „Złowić frajera. Ekonomia manipulacji

i oszustwa” 151 Tomasz P. Wiśniewski

Kultura ma znaczenie – dezintermediacja bankowości jako kulturowa przyczyna

kryzysu fi nansowego 154 CZĘŚĆ VI. ANEKS

Z naszych starodruków

Protokół ze Zjazdu Założycielskiego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego odbytego w dniach 1 i 2 grudnia 1945 w Łodzi, w lokalu Oddziału Łódzkiego

Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 158 Statut Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (1945) 162 Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

za okres działalności od 10 czerwca 1956 r. do 27 maja 1958 r. 166 Autorzy 170

WPROWADZENIE

ZENIE

Drodzy Czytelnicy

Numer Biuletynu, którego lekturę właśnie zaczy- nacie, ma charakter szczególny. Powstał w celu podsumowania działalności Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w jego już ponadsiedemdziesię- cioletniej historii, ukazania jego korzeni, wyzwań, z którymi trzeba było się zmierzyć i efektów pracy członków Towarzystwa. Został utkany ze wspo- mnień świadków tej historii i okraszony wynikami badań nad dorobkiem naukowym wybitnych pol- skich ekonomistów, którzy aktywnie uczestniczyli w działalności PTE.

Biuletyn rozpoczyna tekst Wojciecha Ro- szkowskiego poświęcony rozwojowi debaty ekono- micznej na ziemiach polskich przed odzyskaniem niepodległości. Jak zauważa Autor tego opracowa- nia, „Początek niewoli narodowej był okresem wła- ściwych narodzin polskich towarzystw naukowych w dzisiejszym sensie”. Choć ekonomia nie była wówczas wyodrębniona spośród innych nauk, to tematy dla niej właściwe żywo interesowały ówcze- sne elity intelektualne.

Szczególny charakter ma cytowany list profesora Zdzisława Sadowskiego do uczestników konferen- cji „Historia i przyszłość Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego”, która odbyła się w Łodzi w listo- padzie 2015 r. Nie tylko ożywają w nim zapisane w pamięci Profesora fakty i zdarzenia, ale również sformułowana została diagnoza wielkich wyzwań dla współczesnych ekonomistów. Kolejne teksty autorstwa Alojzego Czecha, Małgorzaty Burchard- Dziubińskiej wraz z Jarosławem Marczakiem oraz Elżbiety Mączyńskiej są tematycznie zwią- zane z obchodami siedemdziesięciolecia Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego.

W części II Biuletynu znalazły się artykuły, w których szczegółowo omówione zostały różne formy działalności Towarzystwa. Niezwykle waż- nymi wydarzeniami były (i są nadal) organizowane co kilka lat kongresy. Dotychczas odbyło się ich dziewięć. O kongresach ekonomistów polskich i związanych z nimi „doznaniach i dokonaniach długiego trwania” napisała Elżbieta Mączyńska

a syntetyczne zestawienie faktów na temat kon- gresów znalazło się w artykule Małgorzaty Burchard-Dziubińskiej. Polskie Towarzystwo Eko- nomiczne przywiązuje dużą wagę do działalności edukacyjnej, zwłaszcza skierowanej do młodego pokolenia. Najbardziej rozbudowaną formą tej edu- kacji pozostają Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej, których historię i perspektywy opisał wieloletni przewodniczący Komitetu Głównego OWE profesor Stanisław Owsiak. Działalność Rady Naukowej PTE przedstawił Jerzy Kaźmierczyk. Powstanie i roz- wój Wrocławskiej Szkoły Ekonomii Ekologicznej (Środowiskowej) można prześledzić dzięki opra- cowaniu Stanisława Czai, Bogusława Fiedora i Andrzeja Graczyka. Część II Biuletynu kończy in- formacja o 55. Kongresie Węgierskiego Sto- warzyszenia Ekonomicznego autorstwa Bogusława Fiedora.

Część III Biuletynu zawiera artykuły, często będące efektem współpracy wielu osób, poświę- cone regionalnym oddziałom PTE: w Bydgoszczy, Gdańsku, Kielcach, Opolu, Poznaniu, Radomiu i Wrocławiu, od ich utworzenia po jubileusz.

O tych, którzy odeszli to tytuł IV części Biuletynu.

Znalazły się w niej charakterystyki sylwetek i dorob- ków naukowych wybitnych polskich ekonomistów.

Osoba profesora Edwarda Lipińskiego ożywa w artykule autorstwa Zdzisława Sadowskiego, działalność profesora Józefa Rutkowskiego opisał Stanisław Flejterski, wkład profesora Jana Mujżela w rozwój polskiej myśli ekonomicznej scharaktery- zował Stefan Krajewski, dorobek profesora Janusza Górskiego jako historyka teorii rozwoju przybli- żył Eugeniusz Kwiatkowski, a sylwetkę profesora Adama Szewczuka Magdalena Zioło.

Biuletyn okraszają archiwalne zdjęcia i kopie starodruku.

W imieniu redakcji Biuletynu dziękuję wszyst- kim Autorom za wkład w jego powstanie, za czas poświęcony na wertowanie archiwów i spisanie wspomnień.

Małgorzata Burchard-Dziubińska

W 2014 r. w czasie przeprowadzanego przez PTE remontu pod futryną drzwi odnaleziono kart- kę z czasów odbudowy kamienicy. Na zrolowa- nym opakowaniu po papierosach „Poznańskich”

z wizerunkiem ratusza w Poznaniu znalazł się ręczny dopisek: „Drzwi robiono za panowania Stalina, Wielkiego zbrodniarza w roku 1952 J. Krzykowski”.

Po dokonaniu tego znaleziska, prezes PTE Elżbieta Mączyńska napisała:

Szanowny Panie Krzykowski,

z podziękowaniem za Pana odwagę i deter- minację, chciałabym Pana poinformować, że Pana list-krzyk w obronie wolności i demokra- cji – tak jak butelka z informacją wrzucona do morza – został przez nas odebrany. Jeżeli Pan nas słucha, kłaniamy się Panu nisko i życzymy wszystkiego najlepszego.

Odważnym, ryzykującym życie, autorem tek- stu był stolarz Józef Krzykowski, który w roku 1952 wykonał drzwi dla budynku nazywanego dziś Domem Ekonomisty. Przed wojną mieszkał na Kresach, w Mańkiewiczach niedaleko Stolina (dzisiejsza Białoruś). Tam pracował przy budo- wie nieistniejącego już pałacu Radziwiłłów.

Po zajęciu Kresów przez Armię Czerwoną, przedarł się przez zieloną granicę i zamieszkał w Warszawie.

(red.)

Na zdjęciu: artykuł z „Kuriera Warszawskiego” (nr 5, listopad-grudzień 2012) z miejscem znaleziska oraz zdjęciem znalezionej paczki papierosów i odręcznego zapisu.

List-krzyk

z czasów Stalina

. O TYCH, KTÓRZY ODESZLI

WYDAWCA:

ZARZĄD KRAJOWY

POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa

tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44, mail: zk@pte.pl PREZES PTE:

prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA RECENZENT NAUKOWY:

prof. dr hab. STANISŁAW RUDOLF REDAKTOR NAUKOWY:

dr hab. MAŁGORZATA BURCHARD-DZIUBIŃSKA, prof. UŁ

PRZYGOTOWAŁ ZESPÓŁ W SKŁADZIE:

mgr PAWEŁ ADAMCZYK mgr PAWEŁ DĄBROWSKI prof. dr hab. BOGUSŁAW FIEDOR

mgr STANISŁAW GLIŃSKI – dyrektor Biura Zarządu Krajowego PTE prof. dr hab. MARIAN GORYNIA

mgr ROBERT GRZESIŃSKI – redaktor prowadzący mgr MARTA JASTRZĘBSKA

mgr ANNA KUCHARCZYK mgr MICHAŁ PLEWCZYŃSKI dr ELŻBIETA SZARUGA prof. dr hab. BOGDAN ŚLUSARZ REDAKTOR JĘZYKOWY:

mgr DANUTA JASTRZĘBSKA SKŁAD I PROJEKT OKŁADKI:

RADOSŁAW KAMIŃSKI DRUK I OPRAWA:

DRUKARNIA „KOLUMB” CHORZÓW NAKŁAD: 500 egz.

Biuletyn PTE znajduje się na liście czasopism punk- towanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego – za publikację autorzy mogą otrzymać 4 punkty.

Więcej na stronie internetowej MNiSW: nauka.gov.pl Wszystkie biuletyny dostępne są w wersji elektronicznej na stronie internetowej PTE pte.pl w dziale Czasopisma.

W 2014 r. w czasie przeprowadzanego przez PTE remontu pod futryną drzwi odnaleziono kart- kę z czasów odbudowy kamienicy. Na zrolowa- z wizerunkiem ratusza w Poznaniu znalazł się ręczny dopisek: „Drzwi robiono za panowania Stalina, Wielkiego zbrodniarza w roku 1952 Po dokonaniu tego znaleziska, prezes PTE

z podziękowaniem za Pana odwagę i deter- minację, chciałabym Pana poinformować, że Pana list-krzyk w obronie wolności i demokra- cji – tak jak butelka z informacją wrzucona do morza – został przez nas odebrany. Jeżeli Pan nas słucha, kłaniamy się Panu nisko i życzymy

Z HISTORII PTE

W październiku 1946 r. rozpoczęła się odbudowa całkowicie zniszczonej, klasycystycznej kamienicy, wybudowanej w latach 1819–1822 dla profesora Feliksa Bentkowskiego, dziekana Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych. Kamienica ta po wojnie została siedzibą władz PTE. To DOM EKONOMISTY przy ul. Nowy Świat 49 w Warszawie.

(zob. też tekst obok) Więcej o historii PTE:

Źródło: archiwum Biura Zarządu Krajowego PTE w Warszawie.

Artur Pollok, Zarys historii Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Andrzej Muszyński,Krótki zarys historii społecznego ruchu ekonomistów i Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Artur Pollok,Powstanie i rozwój Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie

Urszula Skorupska,Propagowanie zasad liberalizmu gospodarczego jako misja Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie

Statut Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie uchwalony 1 marca 1921 r.

Ryszard Kowalski^, Prezesi Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie

Mirosław Bochenek,Historia rozwoju ekonomii, t. 1–6, Toruń 2016

Mirosław Bochenek,Studia varia o ekonomii i ekonomistach, Warszawa 2010

Ekonomia i ekonomiści w czasach przełomu, red. Elżbieta Mączyńska, Jerzy Wilkin,Warszawa 2010 Zbigniew P. Kruszewski,Dokąd zmierza społeczny ruch naukowy w Polsce?, „Nauka” 2015, nr 2, s. 87–99

Elżbieta Mączyńska,Udział ruchu społeczno-naukowego w doradztwie gospodarczym

i edukacji ekonomicznej,w: Towarzystwa naukowe w Polsce, dziedzictwo, kultura, nauka, trwanie, t. 2, red. Z. Kruszewski, Warszawa 2013, s. 73–81

Janina Orłowska, Tadeusz Orłowski,Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Zarys historii,Warszawa 1985

Bogusław Polak, Michał Polak,Stowarzyszenie Ekonomistów Polskich w Zjednoczonym Królestwie 1941–1945. Ludzie i koncepcje gospodarcze,Koszalin 2007

Tomasz Sobczak,Ekonomiści czytani, ale nie słuchani,Warszawa 2013

Towarzystwa naukowe w Polsce, dziedzictwo, kultura, nauka, trwanie, red. Zbigniew P. Kruszewski, t. 1 i 2, Warszawa 2013

htt ps://www.inbook.pl/historia-rozwoju-ekonomii-t-6-wspolczesne-szkoly-ekonomiczne-miroslaw-bochenek-pdf

htt p://www.ksiazkiekonomiczne.pl/art/show/172/studia-varia-o-ekonomii-i-ekonomistach-m-bochenek

htt p://www.ksiazkiekonomiczne.pl/art/show/168/ekonomia-i-ekonomisci-w-czasach-przelomu-e-maczynska-j-wilkin

htt p://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.pan-n-yid-2015-iid-2-art-000000000005

htt p://www.pte.pl/pliki/pdf/artykul-udzial-ruchu.pdf

htt p://www.pte.pl/pliki/1/87/Zarys%20Historii%20PTE%20(1).pdf

htt p://wydawnictwo.tu.koszalin.pl/main/kategoria/id/5

htt p://cyfroteka.pl/ebooki/Ekonomisci_czytani__ale_nie_sluchani-ebook/p36145i92669

htt p://www.pte.pl/pliki/pdf/Towarzystwatom2-druk.pdf htt p://www.pte.pl/pliki/0/183/Historia_PTE_w_Krakowie.doc htt p://www.pte.pl/pliki/1/87/Zarys%20historii%20PTE.docx

htt p://www.pte.pl/pliki/1/87/Krotki_zarys%20historii_PTE.pdf

htt p://www.pte.pl/pliki/1/87/Misja_TE_w_Krakowie.pdf

htt p://www.pte.pl/pliki/1/87/Statut_Towarzystwa_Ekonomicznego_w_Krakowie.doc

htt p://www.pte.pl/pliki/1/87/Prezesi%20w%20Krakowie_1.doc

Dodatkowe informacje dotyczące historii PTE i społecznego ruchu ekonomistów są przedstawione na stronie internetowej PTE htt p://www.pte.pl/211_historia_pte.html. Opublikowane zostały tam m.in. następujące teksty:

Ponadto problematyka społecznego ruch ekonomistów jest przedmiotem analiz m.in. w następujących publikacjach:

na htt p://www.pte.pl

Dodatkowe informacje dotyczące historii PTE i społecznego ruchu ekonomistów są przedstawione na stronie internetowej PTE htt p://www.pte.pl/211_historia_pte.html. Opublikowane zostały tam m.in. następujące teksty:

Wojciech Roszkowski

Społeczny ruch ekonomistów na ziemiach polskich

ORII PTE

1. Organizacyjne początki społecznego ruchu ekonomistów na ziemiach polskich

Już w XV wieku, u progu nowożytnego hu- manizmu, istniały w Polsce zalążki towarzystw na- ukowych takich jak np. „Sodalitas Litteraria Vistulana” (pol. Nadwiślańskie Towarzystwo Li- terackie), którego zadaniem było krzewienie zami- łowania do dzieł klasycznych. Ogniska jednoczące przyjaciół nauk pojawiały się w Rzeczypospolitej za Sasów oraz za panowania Stanisława Au gusta, gdy w dobie oświecenia zaczynały się krystalizo- wać projekty utworzenia jed nolitego Towarzystwa Naukowego².

Początek niewoli narodowej był okresem wła- ściwych narodzin polskich towa rzystw naukowych w dzisiejszym sensie. Jakkolwiek wydać się to może paradok sem, właśnie w początkach XIX wieku nastąpił na ziemiach polskich burzliwy roz wój społecznego ruchu naukowego. Utrata nie- podległości była wprawdzie dotkliwym ciosem dla życia naukowego naszego kraju, jednak wkrótce po klęsce rozbiorów naj światlejsze umysły polskie owej epoki podjęły na nowo prace w celu pielę- gnowania nauki. Życie naukowe odradzało się tym szybciej, że powszechne było wśród pisarzy ukształtowanych w dobie oświecenia przekonanie, iż rozum, postęp nauki i oświaty są czynnikami pozwalającymi wydobyć społeczeństwo z zacofania, konfl iktów we wnętrznych, a w konsekwencji z nie- woli³. „Im groźniejsze zewsząd nadciągały chmu ry – pisał później Aleksander Kraushar – zaciemniając horyzont przyszłości wytrąco nego z normalnych warunków życia i rozwoju społeczeństwa, tym naglejszą stawa ła się potrzeba zjednoczenia sił umy-

słowych przedniejszych jednostek, by zażegnać niebezpieczeństwo zatraty najgłówniejszych cech narodowości”⁴. Nie tracąc z oczu celu nadrzędnego – odzyskania niepodległości, środowiska naukowe kontynuowały oświeceniowe ożywienie umysłowe w celu ugruntowania nowoczesnego i twórcze go spojrzenia na zjawiska narodowe i społeczne w duchu patriotyzmu.

Jednym z ośrodków porozbiorowego życia towa- rzyskiego polskiej nauki i lite ratury były Puławy Czartoryskich, innym – Wilno. Przede wszyst- kim jednak życie umysłowe kwitło w Warszawie, gdzie w domach Joachima Chreptowicza, Tadeusza Czackiego, Ignacego Krasickiego czy wreszcie Anny z Sapiehów i Stanisława Sołtyków odbywały się mniej lub bardziej regularne spotkania elity umy- słowej dawnej stolicy. Zarządzenia pruskiej cenzury uniemożliwiały szerszą działalność politycz ną, toteż prekursorzy owego społecznego ruchu naukowego mieli na celu działanie długofalowe. Wobec braku w Warszawie wyższej uczelni najdogodniejszą formą tej działalności był dobrowolny związek towarzyski.

Z rozmów w środowisku warszaw skim zrodziła się myśl stworzenia trwalszego stowarzyszenia tego rodzaju. Jej ini cjatorem był Stanisław Sołtyk⁵.

Pomysł Sołtyka urzeczywistniono w 1800 roku, gdy powstało Towarzystwo War szawskie Przyjaciół Nauk, skupiające najwybitniejsze umysły polskie tamtych czasów. Celem Towarzystwa było popie- ranie oraz rozwój nauk i umiejętności w ję zyku polskim, z wyjątkiem „materii ściągających się do religii krajowej i rządów te raźniejszych”, a więc naj- bardziej drażliwych wówczas spraw politycznych⁶.

W Towarzystwie nie było oddzielnego działu ekonomicznego, lecz od początku w jego pracach

1 Przedruk za: W. Roszkowski, Społeczny ruch ekonomistów w Polsce przed rokiem 1939, PTE, Warszawa 2010, rozdz. I, Społeczny ruch ekonomistów na ziemiach polskich przed odzyskaniem niepodległości, s. 9–30.

2 W. Rolbiecki, Towarzystwa naukowe w Polsce, Warszawa 1972, s. 49–104. Por. też: W. Smoleński, Towarzystwa naukowe i literackie w Polsce wieku XVIII, „Ateneum” 1887, t. 3.

3 Por. L. Guzicki, S. Żurawicki, Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej do roku 1914, Warszawa 1969, s. 112.

4 A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, Kraków–Warszawa 1900–1906,1.1, s. 114.

5 Ibidem, s. 114–123.

przed odzyskaniem niepodległości

i ekonomiści. Wśród założycieli Towarzystwa znaleźć można nazwiska fi zjokratów – Joachima Chrepto wicza, późniejszego autora Reprodukcji corocznej krajowej, Franciszka Dmochow skiego czy ks. Stanisława Staszica, jednego z najwszech- stronniejszych myślicie li polskich tego okresu.

W pracach Towarzystwa Warszawskiego brał udział Feliks Bentkowski, autor Historii literatury polskiej, w której zebrał pierwszą bibliografi ę ekonomicz- nych dzieł polskich oraz kameralista Ferdynand Nax⁷. Towarzy stwo stało się forum dla prezentacji dorobku naukowego ekonomistów, a jednocze śnie pobudzało ich do podejmowania nowych zadań.

Liczne były dyskusje społecz no-gospodarcze.

W 1804 roku Staszic dokonał analizy pracy Aleksandra Potockiego o rolnictwie, w grud- niu następnego roku zaś przedstawił pierwszą część swego Ziemiorództwa Karpatów⁸. Wkrótce Stanisław Staszic wysunął się na czoło Towa- rzystwa, a od 1808 roku – do śmierci w roku 1826 – pozostawał jego prezesem, za silając jednocześnie wydatnie fi nanse stowarzyszenia⁹. Jednym z najak- tywniejszych członków Towarzystwa był Dominik Krysiński, który jako kandydat zadebiutował w 1807 roku odczytem o garbarstwie oraz Wawrzyniec Surowiecki, który w 1811 roku wygło- sił odczyt o upadku miast¹⁰.

Utworzenie Królestwa Polskiego zmieniło warunki pracy naukowców warszaw skich. Wkrótce powstała Szkoła Główna, w której wykładano eko- nomię i prawo ad ministracyjne. Otworzyły się nowe perspektywy działalności praktycznej. Nurt eko- nomiczny w pracach Towarzystwa nabrał rozmachu.

Począwszy od 1816 roku często rozprawiano nad projektami „podniesienia przemysłu krajowego”

opracowywanymi przez rząd Królestwa z inspiracji Staszica¹¹.

W 1818 roku z rozprawą o cechach wystą- pił w Towarzystwie Wawrzyniec Surowiecki¹². Dyskusja nad cechami, w której udział wziął mię- dzy innymi także Dominik Krysiński, stanowiła

skich dysputy nad czynnikami ekonomicznymi i pozaekonomicznymi rozwoju społecznego. Źró deł konfl iktów i zacofania upatrywali fi zjokraci w prze- żytkach feudalnych, zwłasz cza zaś we wszelkich ograniczeniach prawnych, przywilejach stanowych i wyłącznościach. „Ducha wyłączności” szczególnie potępiał Staszic¹³.

W 1820 roku członkiem Towarzystwa został Fryderyk Skarbek, autor świeżo wówczas wyda- nego dzieła Gospodarstwo narodowe. Elementarne zasady gospodarowania narodowego. Wystąpił on po raz pierwszy z mową zawierającą elementy

„trącące konwentem francuskim”, część jego wypowiedzi o wpływie administracji na oświe- cenie publiczne została zaś poddana wewnętrznej cenzurze w Towarzystwie¹⁴. W następnych latach Skarbek na leżał do najbardziej czynnych członków, a zabierał głos między innymi w sprawie statystyk galicyjskich, „zakładów dobroczynnych”, a także kas zasiłkowo-oszczędnościowych dla rolników¹⁵.

Po śmierci Staszica w 1826 roku na czele Towarzystwa stanął Julian Ursyn Niem cewicz. Prace ekonomiczne były nadal przedmiotem dużego zain- teresowania człon ków stowarzyszenia. W roku 1826 wydarzeniem stała się rozprawa Dominika Kry- sińskiego o nauce gospodarstwa narodowego oraz jej analiza dokonana przez Skarb ka¹⁶. Towarzystwo utrzymywało także kontakty z ośrodkami zagranicz- nymi. Między innymi w 1829 roku nadszedł list od Jeana Baptisty Saya z wyrazami sympatii dla narodu polskiego¹⁷.

Wobec niepokojów poprzedzających wybuch powstania listopadowego Towa rzystwo zachowy- wało się biernie. Podejmując długofalową pracę nad przebudową świadomości i podstaw bytu mate- rialnego narodu, ludzie nauki i literatury niechęt nie odnosili się do ryzyka walki zbrojnej. Upadek powstania pociągnął za sobą liczne konsekwencje polityczne, ekonomiczne i wojskowe. Dla nauki pol- skiej oznaczał do tkliwą stratę w postaci likwidacji Towarzystwa Warszawskiego. Ostatnie posiedze-

7 A. Grodek, Studia z historii myśli ekonomicznej. T. II, Warszawa 1963, s. 334 i 357.

8 A. Kraushar, op.cit., 1.1, s. 264–265, 306.

9 K. Król, Z dziejów ofi arności na cele naukowe na obszarze Królestwa Kongresowego od roku 1800 do dni naszych, „Nauka Polska”

1927, t. 6, s. 198–202.

10 A. Kraushar, op.cit., t. II, s. 40, 257–258.

11 A. Kraushar, op.cit., t. II, s. 57, t. IV, s. 21–25; J. Jedlicki, Nieudana próba kapitalistycznej indu strializacji, Warszawa 1964, passim.

12 A. Kraushar, op.cit., t. IV, s. 221–222.

13 S. Staszic, Ród ludzki. Dzieła. T. IX, Warszawa 1820, s. 263. Por. szerzej: J. Grzywicka, Ekonomicz ne poglądy Staszica, Warszawa 1957; B. Szacka, Teoria i utopia Stanisława Staszica, Warszawa 1965.

14 A. Kraushar, op.cit., t. V, s. 161–164.

15 Por. np.: F. Skarbek, Rozprawa o dobroczynnym zakładzie dla rolników w Królestwie Polskim, „Rocz niki Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. XVII, s. 143 i nast.

16 A. Kraushar, op.cit., t. VII, s. 64–78, 84–85.

17 Ibidem, t. VII, s. 181.

ORII PTE nie publiczne Towarzystwa odbyło się 3 maja 1831

roku¹⁸. Kiedy car Mikołaj I rozkazał konfi skatę majątku Towarzystwa i rozpoczął się okres terroru paskiewiczowskiego, wielu wybitnych działaczy tego stowarzyszenia udało się na emigrację¹⁹.

Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk odegrało dużą rolę w kształtowaniu się nowo- czesnej nauki polskiej. Skupiało wybitnych naukowców, było forum wymia ny myśli nauko- wej, wydawało „Roczniki”, pobudzało do dalszych badań. W Towa rzystwie gromadzono dokumenty, pamiętniki narodowe, a biblioteka jego stała się ważną pracownią badawczą²⁰. Niestety, podobnie jak w innych dziedzinach, powsta nie listopadowe położyło kres tej owocnej działalności. Po likwi- dacji Towarzystwa Warszawskiego kontynuatorem jego prac było założone w Paryżu w 1832 roku To warzystwo Literackie, od 1854 roku działa- jące jako Towarzystwo Historyczno-Li terackie²¹. W latach 40. projektowano formalne reaktywowa- nie Towarzystwa War szawskiego, jednak projekty te upadły²².

W ślad za Towarzystwem Warszawskim na ziemiach Królestwa Polskiego po wstały i inne stowarzyszenia naukowe. W 1818 roku, z inicja- tywy ziemianina Joachi ma Powidzkiego powstało w Lublinie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wojewó- dztwa Lubelskiego. Stowarzyszenie to, kierujące się zasadami oświecenia, skupiało raczej wysiłki dzia- łaczy społecznych niż naukowców²³. Intensywne badania ziemi płockiej podjęło Towarzystwo Naukowe Płockie założone w 1820 roku przez rek- tora Szko ły Wojewódzkiej Kajetana Morykoniego²⁴. Oba te stowarzyszenia podzieliły po po wstaniu listo- padowym los Towarzystwa Warszawskiego.

Drugim ważnym ośrodkiem naukowym na zie- miach polskich był Kraków. Pierw szy projekt założenia tu towarzystwa naukowego wysunął Hugo Kołłątaj jeszcze w 1776 roku, ponownie zaś w okresie Księstwa Warszawskiego, gdy zlecono mu zreformowanie zniemczonego Uniwersytetu

Krakowskiego²⁵. Realizację tych pro jektów udarem- niły szybkie zmiany sytuacji politycznej i wojny.

Dopiero po Kon gresie Wiedeńskim, w nowej rzeczy- wistości Rzeczypospolitej Krakowskiej pomysł ten można było zrealizować. Założone pod koniec roku 1815 z inicjatywy prawnika i rektora Uniwersytetu Walentego Litwińskiego oraz Jerzego Samuela Bandtkie – hi storyka i językoznawcy, Towarzystwo Naukowe Krakowskie rozpoczęło działalność w lutym 1816 roku. Członkami Towarzystwa byli początkowo wszyscy profesoro wie Uniwersytetu Krakowskiego, a w latach następnych także działa- cze warszawscy, ze Staszicem i Surowieckim. Nie było w Towarzystwie Krakowskim działu ekono- micznego, lecz od czasu do czasu zagadnienia gospodarcze stanowiły przedmiot jego prac i dys- kusji. Na ogół jednak ekonomiści nie upamiętnili się wyraźniej w dziejach tego stowarzyszenia²⁶. W zaborze austriackim powstało także w roku 1844 Galicyj skie Towarzystwo Gospodarskie we Lwowie.

Miało ono jednak charakter stowarzy szenia zawodo- wego, a nie naukowego²⁷.

Warunki działania nauki polskiej w zaborze pru- skim były najtrudniejsze. Przez cały okres niewoli Wielkopolska i Pomorze pozbawione były wyższych uczelni. Stąd, obok nielicznej grupy absolwen- tów uniwersytetów niemieckich, w społecznym ru chu naukowym brali udział praktycy i profesoro- wie gimnazjów. Pomimo niezliczo nych utrudnień i szykan, dążenie do obrony przed germanizacyjną i eksterminacyj ną polityką potężnego zaborcy pru- skiego mobilizowało wszystkie siły społeczeń stwa polskiego.

W rezultacie, już od początków XIX wieku powstawały w zaborze pruskim licz ne stowarzy- szenia społeczne, których celem, poza rozwojem literatury, nauki i go spodarki, było w mniej lub bar- dziej ukrytej formie utrzymanie polskości tych ziem.

W roku 1802 powstało Towarzystwo Ekonomiczne Międzyrzeckie w Międzycho dzie „dla praktycznej poprawy gospodarstwa wiejskiego”²⁸. W 1817 roku

18 Ibidem, t. VIII, s. 55.

19 Ibidem, t. VIII, s. 22–91.

20 B. Suchodolski, Rola Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk w rozwoju kultury umysłowej w Polsce, Warszawa 1951, passim.

21 Uznane dekretem Napoleona III z 10 czerwca 1866 roku za instytucję użyteczności publicznej we Francji, nosi ono ten charakter do dziś. W. Rolbiecki, op.cit., s. 132.

22 Ibidem, s. 134.

23 K. Król, op.cit., s. 213–214. Por. też: S. Górski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie (1818–1830), „Biblioteka Polska” 1905, t. III, s. 92–124; Z. Kukulski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lub linie na tle epoki (1818–1830), Lublin 1938.

24 Towarzystwo Naukowe Płockie 1820–1830, 1907–1957. Szkice i materiały, Płock 1957, passim; M. Kieffer, Zarys dziejów Towarzy- stwa Naukowego Płockiego, Płock 1957.

25 W. Rolbiecki, op.cit., s. 119–120.

26 Z. Jabłoński, Zarys dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (1815–1872), Kraków 1967, s. 3-27. Por. też: D. Rederowa, Powstanie i ustrój Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (1815–1872), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1969, nr 1.

27 „Ekonomista Polski” 1894, s. 249.

28 J. Wąsicki, Towarzystwo Ekonomiczne Międzyrzeckie w Prusach Południowych w 1802 roku, „Prze gląd Zachodni” 1953, nr 1–3, s. 282–292.

lata później Karol Marcinkowski zainicjo wał Związek Polski – obydwa rozwiązane przez Niemców²⁹. W 1827 roku powsta ło Towarzystwo Filagronomi- czne, a rok później – Towarzystwo Przyjaciół Rolnic- twa, Przemysłu i Oświaty, które jednak nie zostało zatwierdzone przez władze za borcze³⁰. W latach 30.

XIX wieku rozwinęły się w Wielkopolsce tak zwane kasyna lub towarzystwa nauk. Najbardziej zasłu- żone z nich, Kasyno Gostyńskie, istniało w latach 1835-1846 gwoli „zabaw i udzielania pożytecznych wiadomości”. Działał w nim Wydział dla Popierania Przemysłu i Rolnictwa³¹. W 1840 roku podobne towa rzystwo powstało w Szamotułach³². W roku 1843 Karol Marcinkowski założył Towa rzystwo Pomocy Naukowej³³. Poznańscy ekonomiści urzą- dzali też odczyty na tema ty społeczno-gospodarcze w Kole Towarzyskim w Bazarze, które powstało w 1844 roku³⁴. Cztery lata później założono Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzie ży Prus Zachodnich³⁵. Tego rodzaju drobnych stowa- rzyszeń było w Wielkopolsce i na Pomorzu wiele i dzięki temu mogły one docierać wszędzie z pol- skim językiem i polską nauką. Choć działalność poszczególnych towarzystw miała raczej charakter popularyzatorski niż naukowy, nie sposób przecenić ich znaczenia. Opierając się na czysto społecznej, obywatelskiej inicjatywie i społecznych funduszach, wypełniały one dotkliwą lukę w życiu polskim, powstałą na skutek pruskich ograniczeń i likwi- dacji normalnych placówek naukowych. W tej pracy ogromne zasługi położyli świa tli ziemianie oraz działacze społeczni i gospodarczy: Tytus Działyński, August Ciesz kowski, Hipolit Cegielski i wielu innych.

Pod koniec lat 50. XIX wieku, mimo nasilającej się akcji germanizacyjnej po stłu mieniu Wiosny Ludów, uporczywa walka działaczy polskich dopro- wadziła do utwo rzenia centralnego towarzystwa naukowego w zaborze pruskim. Z inicjatywy Kazi- mierza Szulca, Władysława Niegolewskiego i ks.

Franciszka Ksawerego Malinow skiego w 1857 roku powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Rozpoczęło ono pracę w dwóch

nych i moralnych, przy czym tematyką ekonomiczną zajmował się ten drugi. Pierwszym prezesem Towarzystwa został August Cieszkowski, wybitny fi lozof i ekonomista, au tor dość oryginalnego modelu ulepszonej gospodarki kapitalistycznej, w której ego izm prywatnego posiadacza miał być podporządkowany interesom społeczeństwa w duchu moralności chrześcijańskiej³⁶.

Okres bezpośrednio poprzedzający wybuch powstania styczniowego przyniósł istotne zmiany w polskim życiu naukowym. Zabór rosyjski po powstaniu listopado wym stracił dominujące znacze- nie na rzecz Krakowa, a w latach 50. coraz ważniejszy stawał się teren Wielkopolski. Nurt ekonomiczny w społecznym ruchu naukowym, tak prężnie roz- wijający się w Towarzystwie Warszawskim, utracił rozmach i ustąpił miejsca popularyzacji praktycznej wiedzy o gospodarce.

2. Społeczny ruch naukowy polskich ekonomistów w latach 1864–1914

Klęska powstania styczniowego spowodowała przełom w życiu społeczno-gospo darczym na zie- miach polskich. Oznaczała ona nie tylko krach koncepcji romantycz nych zrywów zbrojnych i narodziny ideologii pozytywistycznej, lecz rów- nież utra tę zdobyczy politycznych, ekonomicznych i wzrost ograniczeń rozwoju kultury pol skiej przez zaborców. Jednocześnie upadek powstania i akt uwłaszczeniowy z 1864 roku przyspieszyły proces kształtowania się na ziemiach polskich stosunków kapi talistycznych. Z jednej więc strony warunki działania nauki polskiej wyraźnie się pogorszyły, z drugiej zaś praktyczne potrzeby rozwijającej się gospodarki kapitali stycznej rodziły wzmożone zain- teresowanie nauką ekonomii. Nauka polska, w tym również społeczny ruch ekonomistów, rozwijały się w odmiennych warunkach w po szczególnych zaborach.

Początkowo w zaborze pruskim sytuacja nie zmieniła się zbytnio. Nadal działało w Poznaniu Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Jego prezesem był w latach 1868–1875 Karol Libelt, fi lozof i działacz

29 Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Polaków w Berlinie za rok 1917–1918, Poznań 1918, s. 26 i nast.

30 Z. Zakrzewski, Towarzystwa ekonomiczne w Wielkopolsce, „Poznańskie Roczniki Ekonomiczne” 1968, t. XXI, s. 247–248.

31 „Tygodnik Literacki” 1841, nr 50–52.

32 A. Wojtkowski, Z dziejów popierania nauki i nauczania w Wielkopolsce, na Śląsku i Pomorzu, „Na uka Polska” 1927, t. 6, s. 180.

33 W. Rolbiecki, op.cit., s. 147–148.

34 Z. Zakrzewski, op.cit., s. 247–248.

35 W. Rolbiecki, op.cit., s. 179.

36 Z. Zakrzewski, op.cit., s. 243–247. Por. też: A. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928;

M. Wojciechowska, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, „Przegląd Zachodni” 1952, nr 9/10; M. Witkowski, 100 łat Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i jego zbiorów, Poznań 1957; K. Tymieniecki, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, „Nauka Polska”

1961, nr 1; A. Wojtkowski, Stulecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Roczniki Histo ryczne” 1957, t. XXIII.

ORII PTE społeczny, dzięki któremu powstał w Towarzystwie

Wydział Nauk Ekonomicznych i Statystycznych.

Kierował nim Mieczysław Łysa kowski, który mię- dzy innymi wysunął projekt sporządzenia statystyki ludności pol skiej w zaborze pruskim. W wydziale tym Libelt przedstawił również swoją pracę Poglądy na obecny stan nauk ekonomicznych. Po parolet- niej przerwie w roku 1877 wydział kontynuował swe prace pod kierownictwem Kazimierza Szulca, lecz wkrót ce i ta próba ożywienia go upadła. Po raz trzeci wydział reaktywował August Ciesz- kowski, zgodnie z zaleceniem III Zjazdu Prawników i Ekonomistów, który odbył się właśnie w Poznaniu w 1893 roku. Po śmierci Cieszkowskiego wydział wznowił działalność dopiero w 1908 roku. Stało się to dzięki aktywności ks. Kazimierza Zimmermanna i ks. Piotra Wawrzyniaka, który został nowym prze- wodniczącym. Odtąd jednostka ta rozwijała się pomyślnie, a liczba członków w 1910 roku osiągnęła 100 osób³⁷. Również i na Pomorzu nie było żadnych polskich wyższych uczelni. Stąd rolę „wszechnicy zastępczej” przejęło z powodzeniem Towarzystwo Naukowe w Toru niu, założone w 1876 roku. Jego prace dotyczyły przede wszystkim historii Pomo rza, a wielkie zasługi położył w tej pracy ks. Stanisław Kujot³⁸. Intensywnie rozwija ło się polskie życie naukowe w Berlinie, gdzie w roku 1869 założono Towarzystwo Naukowe Akademickie, którego prezesem został Antoni Donimirski. Siedem lat póź- niej powstało równolegle Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie. Obydwa nie trwały jednak długo. W roku 1893 utworzono za zgodą policji Towarzy stwo Naukowe Polaków w Berlinie, które zorganizowało bibliotekę polską oraz pro wadziło odczyty między innymi o tematyce ekonomicznej³⁹. W roku 1892 założo no w Bytomiu Towarzystwo Literackie na Górnym Śląsku, opie- kujące się bibliote ką polską założoną w 1866 roku w Jassach w Rumunii przez uchodźców polskich po powstaniu styczniowym, a następnie przewiezioną na Śląsk⁴⁰. Istniejące ramy orga nizacyjne pozwo- liły nauce polskiej w zaborze pruskim, w tym także naukom ekono micznym, przetrwać okres niewoli, pomimo nasilających się w latach 80. i 90. XIX wieku ataków germanizacyjnych.

W zaborze austriackim polskie życie naukowe cieszyło się stosunkowo najwięk szą swobodą.

Kontynuowało prace Towarzystwo Naukowe Krakowskie. Na gruncie doświadczeń tej placówki w 1873 roku, po jej likwidacji, powstała Akademia Umie jętności w Krakowie. Galicyjskie środowi- sko naukowe było tym silniejsze, że przez cały okres zaborów działał Uniwersytet Jagielloński, we Lwowie zaś – z niewielki mi przerwami – Uniwersytet Jana Kazimierza. Ponadto w zaborze austriackim za istniała możliwość łączenia nauki z praktyką.

W 1867 roku Lwów stał się siedzibą Sejmu i Wydzia- łu Krajowego i odtąd coraz więcej Polaków obejmo- wało stanowiska w administracji państwowej.

W tych stosunkowo korzystnych warunkach społeczny ruch naukowy ekonomi stów zaboru austriackiego rozwijał się pomyślnie. W roku 1867 powstało w Krako wie pierwsze bardziej specjali- styczne Towarzystwo Prawnicze i Ekonomiczne.

Ce lem jego było „kształcenie i rozwijanie pra- woznawstwa oraz nauk ekonomiczno-społecznych w teorii i praktyce”, czemu służyć miały odczyty i dyskusje publiczne, publikacje i inne formy działal- ności⁴¹. Jednym z głównych inicjatorów Towarzystwa był Fryderyk Zoll, profesor prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Początkowo sto warzyszenie nie działało zbyt aktywnie. Dopiero w latach 80., dzięki innemu profe sorowi prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Franciszkowi Kasparkowi, dzia- łalność Towarzystwa nabrała rozmachu⁴². Wyrazem tego ożywienia było zorganizowanie przez środowi- sko krakowskie I Zjazdu Prawników i Ekonomistów w 1887 roku oraz znaczny udział w przeprowadzeniu II Zjazdu we Lwowie dwa lata później. W pra- cach Towarzystwa przeważała tematyka prawnicza, lecz ekonomiści również odgry wali w nim pewną rolę. W dyskusjach na tematy gospodarcze brali udział między innymi: Włodzimierz Czerkawski, profesor ekonomii politycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, Stanisław Szczepanowski, znany galicyjski ekonomista i działacz spo łeczny, Józef Kleczyński i Józef Milewski, obaj krakowscy pro- fesorowie ekonomii, a nieco później także Adam Krzyżanowski i Artur Benis. Dyskusje te dotyczyły naj częściej pogranicza prawa i ekonomii. Na przy-

37 Z. Zakrzewski, op.cit., s. 245–247.

38 Ks. A. Mańkowski, Dzieje myśli uniwersyteckiej na Pomorzu, „Roczniki Towarzystwa Naukowe go w Toruniu”, t. 32, Toruń 1925, s. 1–18; Z. Mocarski, Bibliografi a prac Towarzystwa Naukowe go w Toruniu (1875–1925), Toruń 1925; B. Osmólska-Piskorska, Towa- rzystwo Naukowe w Toruniu. Powstanie i zarys dziejów 1875–1948, Toruń 1948.

39 Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Polaków w Berlinie za rok 1917–1918, Poznań 1918, s. 25–46.

40 Biblioteka Polska w Rumunii (1856–1891), Jassy 1891, s. 217; J. Łuka [pseud. Konstantego Prusa], Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Ślą sku”, 1.1, Katowice 1929, s. 1.

41 J. Małkowska, Towarzystwa i instytucje naukowe, popularno-naukowe, techniczne i naukę popiera jące, „Nauka Polska” 1927, t. 7, s. 332.

42 F. Kasparek, Wspomnienie pośmiertne, „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” 1904, s. I–V.

podatków. Jerzy Michalski analizował austriackie ustawodawstwo skarbowe. W 1902 roku Stanisław Grabski zastanawiał się, „czy jesteśmy w stanie zmieniać prawa życia społecznego”. Z odczytami w Towarzystwie występowali także Stanisław Głąbiński, profesor ekonomii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwo wie, Zofi a Daszyńska-Golińska, ks. Stefan Pawlicki i inni⁴³. Organem Towarzystwa było „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne”, jak- kolwiek tematyka ekonomiczna występowała w nim raczej rzadko.

Spośród innych stowarzyszeń galicyjskich pro- blematyką ekonomiczną zajmowa ło się również Polskie Towarzystwo Handlowo-Geografi czne we Lwowie, założone w 1894 roku w celu popierania handlu i zbierania informacji ekonomicznych o kra- jach, do których kierowała się emigracja polska.

We władzach tego Towarzystwa za siadał między innymi Stanisław Głąbiński⁴⁴. Sporadycznie pro- blemy ekonomiczne omawiano w Towarzystwie Naukowym we Lwowie, powstałym w 1901 roku, oraz w Towarzystwie Przyjaciół Nauk w Przemyślu, założonym w 1909 roku⁴⁵.

Po likwidacji w 1831 roku Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk nie dzia łała w Warszawie żadna tego rodzaju placówka ogólno- naukowa. W 1879 roku, po śmierci rektora Szkoły Głównej Józefa Mianowskiego, planowano zawiązać towa rzystwo literackie i naukowe dla uczczenia jego pamięci i zasług. Mimo starań pro jektodawców wła- dze rosyjskie nie wyraziły na to zgody. Poprzestano więc na zało żeniu w 1881 roku Kasy imienia Mianowskiego, funduszu, z którego udzielano po mocy fi nansowej naukowcom. Do rewolucji 1905 roku Kasa była najważniejszą społeczną instytucją fi nansującą życie naukowe w zaborze rosyjskim.

Z innych tego rodzaju społecznych funduszów należy wymienić fundację Józefa Chwiećkowskie- go, Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, fundację Henryka Krajewskiego czy wreszcie Kasę Literacką w Warszawie⁴⁶. W 1904 roku próbowano jeszcze raz utwo rzyć stowarzyszenie pod nazwą Towarzystwo Naukowe Polskie, lecz władze zabor- cze ponownie odmówiły zgody.

miała więc w zaborze rosyjskim ni kłe perspektywy rozwoju. „Pozbawieni możności tworzenia instytucji i organizacji kulturalnych, społecznych i politycz- nych – wspominał później Bohdan Wasiutyński – żyliśmy tylko z kapitału nagromadzonego przez poprzednie pokolenia”⁴⁷. Dopiero rewolucja 1905 roku, wydane rok potem pierwsze w państwie rosyjskim prawo o sto warzyszeniach i utworzenie przedstawicielstwa polskiego w rosyjskiej Dumie Pań stwowej stworzyły korzystniejsze warunki roz- woju polskiego życia naukowego⁴⁸.

Istotne miejsce w społecznym ruchu naukowym zaboru rosyjskiego zajął wówczas nurt ekonomiczny.

Warszawskie środowisko ekonomistów było bowiem już w tym czasie bardzo silne. Długo hamowane szkolnictwo zaczęło się szybko rozwijać. Od 1906 roku poza zrusyfi kowanym uniwersytetem dzia- łały w Warszawie Wydział Rol niczy Towarzystwa Kursów Naukowych oraz Wyższe Kursy Handlowe.

Nieco wcze śniej, w roku 1901, wznowiono wyda- wanie kwartalnika „Ekonomista”. Nic też dziw nego, że w 1907 roku zawiązano w Warszawie specjali- styczne stowarzyszenie pod nazwą Towarzystwo Popierania Pracy Społecznej, jednoczące społeczną działalność ekonomistów, prawników oraz działaczy gospodarczych i politycznych. Celem To warzystwa był rozwój badań naukowych, techniczne opracowy- wanie danych, przy gotowywanie projektów ustaw oraz dyskusje nad problemami społeczno-gospodar- czymi⁴⁹. Wśród założycieli Towarzystwa znaleźć można takie nazwiska jak Franci szek Nowodworski, Zygmunt Chrzanowski, Leopold Kronenberg, Juliusz Tarnowski i Władysław Grabski. W 1910 roku zor- ganizowano pracownię naukową TPPS pod nazwą Biuro Pracy Społecznej. Miało ono służyć pomocą naukową przedstawiciel stwu polskiemu w Dumie Państwowej. Początkowo w Biurze działały dwie sekcje: społeczno-prawnicza i społeczno-ekono- miczna, której przewodniczył Władysław Grabski.

Z bardziej znanych ekonomistów w pracach tej ostatniej brali udział także: Stanisław Bukowiecki, Bohdan Wasiutyński, Stanisław Aleksander Kempner, Henryk Radziszewski i Bolesław Markowski⁵⁰. Przedmiotem tych prac były pro-

43 „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” 1890, s. 290–296; 1902, s. 193–195; 1904, s. 487–490; 1910, s. 525.

44 Polskie Towarzystwo Handlowo-Geografi czne, „Ekonomista Polski” 1894, s. 185–205.

45 J. Małkowska, op.cit., s. 228; W. Rolbiecki, op.cit., s. 182–183; J. Smółka, Przemyśl, „Nauka Pol ska” 1925, t. 5, s. 195–199. Por. też:

K. Wolski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu 1909–1959, Przemyśl 1959.

46 K. Król, op.cit., s. 229–273.

47 B. Wasiutyński, Warszawa w grudniu 1905 r., „Ekonomista” 1905, t. IV, s. 189.

48 W. Rolbiecki, op.cit., s. 169–170.

49 Rzecz o Towarzystwie Popierania Pracy Społecznej w Warszawie 1908–1915, Warszawa 1916, s. 5. Por też: T. Szturm de Sztrem, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1959, s. 230; F. Bujak, Uwagi o badaniach życia społecznego i gospodarczego, „Nauka Polska” 1918, t. 1, s. 337–344.

50 Rzecz o Towarzystwie..., op.cit., s. 50–56.

blemy samo rządu miejskiego i ziemskiego, sprawy agrarne, fi nanse lokalne, zagadnienia podat kowe i komunikacyjne⁵¹. W latach 1910–1915 opracowano pod redakcją Władysła wa Grabskiego dwa kolejne Roczniki Statystyczne Królestwa Polskiego za lata 1913 i 1914. Równocześnie Sekcja prowadziła akcję popularyzacji wiedzy społeczno-eko nomicznej, opracowywała komunikaty prasowe i organizowała odczyty⁵².

Wobec niemal jednoczesnego powstania Towa- rzystwa Popierania Pracy Społecz nej założone w roku 1907 Towarzystwo Naukowe Warszawskie nie odegrało w dzie dzinie nauk ekonomicznych większej roli⁵³. Również zupełnie wyjątkowo zajmo- wało się problematyką gospodarczą reaktywowane w tym samym roku Towarzy stwo Naukowe Płockie⁵⁴ i Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, powstałe także w 1907 roku⁵⁵.

W przededniu wybuchu I wojny światowej spo- łeczny ruch ekonomistów polskich zdobył więc pewne doświadczenia organizacyjne zarówno w zaborze pruskim, gdzie dość prężny stał się ośrodek poznański, jak i w Galicji, gdzie istniało silne środowi sko krakowskie i lwowskie, oraz po rewolucji 1905 roku także w Warszawie. Roz wój organizacyjny towarzystw zajmujących się tema- tyką ekonomiczną nie wyczer puje jednak społecznej działalności naukowej ekonomistów. Niezmiernie ważną rolę odegrały w niej Zjazdy Prawników i Ekonomistów.

3. Ekonomiczna problematyka Zjazdów Prawników i Ekonomistów

Rozdarcie ziem polskich znajdujących się w obrębie trzech różnych organizmów państwowych niezwykle utrudniało harmonijny rozwój życia umy- słowego. Nauka polska działała w każdym z zaborów w innych warunkach, różne też były potrze by prak- tyki. Odcięcie poszczególnych części kraju od reszty ziem polskich powodo wało pogłębianie się różnic społecznych, gospodarczych i politycznych.

Niebezpie czeństwo to dostrzegał społeczny ruch naukowy, stąd też brały się niezmiernie cenne próby koordynacji poczynań polskich środowisk nauko- wych ze wszystkich zaborów. Jedną z ważniejszych inicjatyw tego rodzaju były próby zwołania zjazdu prawników i ekonomistów polskich, podjęte przez środowisko galicyjskie⁵⁶.

W latach 1883–1887 Lwowskie Towarzystwo Prawnicze trzykrotnie usiłowało doprowadzić do zjazdu prawników i ekonomistów, za każdym razem bezskutecznie. Sukces przyniosła dopiero inicja- tywa podjęta w 1887 roku przez grupę prawników krakowskich z Franciszkiem Kasparkiem na czele.

W ciągu czterech miesięcy ko mitet organizacyjny zjazdu uzyskał potwierdzenie uczestnictwa od 300 osób, przede wszystkim prawników. Przeważali przedstawiciele zaboru austriackiego. Zabór ro syjski był reprezentowany przez ponad 70 osób, zabór pru- ski zaś zaledwie przez kil ku delegatów⁵⁷.

I Zjazd Prawników i Ekonomistów odbył się w Krakowie w dniach 9–10 wrześ nia 1887 roku, a jego prezesem wybrano Augusta Cieszkowskiego.

Zgłoszono ogó łem 18 referatów, w tym cztery eko- nomiczne. Wygłoszono ostatecznie tylko dwa:

Witold Skarżyński z poznańskiego mówił O koniecz- ności i możliwości gruntownej reformy kredytu ziemskiego, a Antoni Donimirski z Prus Królewskich O koloniza cji wewnętrznej. Dwa pozostałe referaty – Włodzimierza Kozłowskiego z Przemy śla O refor- mie podatku od spirytusu oraz Józefa Milewskiego z Krakowa W sprawie waluty spadły z porządku dziennego z powodu braku czasu. Dobór refera- tów ekono micznych nie był sprawą przypadku.

Od 1886 roku we wschodnich prowincjach Nie- miec działała Komisja Kolonizacyjna zajmująca się wykupem ziemi z rąk polskich i osadzaniem na niej niemieckich kolonistów. W tych warunkach utrzymanie polskie go stanu posiadania stało się jednym z ważniejszych problemów ogólnonarodo- wych. Witold Skarżyński zajął się kwestią kredytu dla rolnictwa, apelując o obniżenie jego kosztów i przedstawiając mało przekonywający projekt wpro- wadzenia specjalnych banknotów ziemskich. Antoni Donimirski wychodził z założenia o nieuchronności rozpadu wielkich majątków rolnych oraz wyższo- ści mniejszych gospodarstw, którym przypisywał większą stabilność i efektywność. Szczególne zna- czenie miało, jego zda niem, stworzenie instytucji fi nansowej zajmującej się parcelacją i przejmującej dłu gi wielkiej własności ziemskiej, co miało zapo- biec kolonizacji niemieckiej. Mówca podkreślił, że dotychczasowe próby rozwinięcia tego rodzaju akcji przez poznański Bank Ziemski zakończyły się fi a- skiem z braku kapitałów. Po zakończeniu dyskusji nad referatami Zjazd przyjął jednomyślnie uchwałę

51 Ibidem, s. 26–45.

52 T. Szturm de Sztrem, op.cit., s. 230–231.

53 W. Rolbiecki, op.cit., s. 174–176.

54 H. Rutska, Towarzystwo Naukowe Płockie 1820–1830 i 1907–1928, „Rocznik TWP” 1929, t. I, s. 125–147.

55 Sprawozdanie z działalności i stanu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie w 1908 r., „Rocznik TPN w Wilnie” 1908,1.1, s. 112 i nast.

56 Na temat zjazdów por. szerzej: W. Kamiński, Zjazdy Prawników i Ekonomistów Polskich 1887–1922, maszynopis w Archiwum PTE w Warszawie, s. 47.

57 A. Suligowski, Pierwszy Zjazd Prawników i Ekonomistów Polskich i jego znaczenie, Warszawa 1887, s. 1.

ORII PTE

zwiększenia liczby samodzielnych gospodarstw i utrzymania ziemi w rękach polskich. Stwierdzono, że parcelacja winna objąć przede wszystkim mająt ki zagrożone ruiną, gdyż stanowi jedyną możliwość ich likwidacji bez uszczerbku dla interesów polskich.

Jednocześnie powołano specjalną komisję do spraw parce lacji w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich, w skład której weszli między innymi Józef Milewski, Józef Kleczyński, obydwaj referenci oraz czołowi bankierzy polscy. Komisja obradowała w Krakowie zaraz po zakończeniu I Zjazdu. Po rozpatrzeniu pro- blemu parcelacji, jej członkowie uznali tezy referatu Antoniego Donimirskiego za wiążące i stwierdzili, że konieczna jest pomoc ze strony wyspecjalizo- wanej insty tucji fi nansowej oraz że najlepiej nadaje się do tego celu Bank Ziemski⁵⁸. Kilka dni później powstał w Krakowie obywatelski komitet, którego celem było zgromadze nie odpowiednich fundu- szów i przekazanie ich do Poznania w celu wsparcia Banku Ziemskiego⁵⁹. W sferze postulatów pozostały natomiast inne wnioski Zjazdu doty czące powołania związku towarzystw prawniczych i ekonomicznych z całego kraju oraz stworzenia odrębnego towarzy- stwa ekonomistów.

Miejscem II Zjazdu Prawników i Ekonomistów, który odbył się w dniach 12–14 września 1889 roku, był Lwów. Udział w Zjeździe wzięło ogółem 369 osób, w tym 320 uczestników z Galicji, 34 z zaboru rosyjskiego oraz 15 z zaboru pruskiego i z za granicy.

Prezydentem Zjazdu wybrano Franciszka Smolkę, przewodniczącego Izby Posłów Rady Państwa.

Zjazd obradował po raz pierwszy w dwóch sekcjach:

prawni czej i ekonomicznej, przy czym tej ostatniej przewodniczył Józef Kleczyński. W trak cie sesji plenarnej wygłoszono dwa interesujące referaty ekonomiczne. Witold Skar żyński omówił sytuację rolnictwa wielkopolskiego, podkreślając wzmocnie- nie obrony interesów polskich w ostatnim okresie.

Stanisław Szczepanowski postulował stwo rzenie narodowej szkoły ekonomicznej uwzględniającej szczególne warunki działal ności gospodarczej na ziemiach polskich. Podczas obrad sekcji ekonomicz- nej wy głoszono szereg referatów. Między innymi Mikołaj Fedorowicz mówił o przemyśle naftowym w Galicji, Włodzimierz Kozłowski o zadaniach poli- tyki agrarnej wobec przesilenia rolniczego, Józef Milewski o reformie prawa spadkowego w odniesie- niu do własności ziemskiej, a Władysław Kraiński o kredycie dla włościan galicyjskich. Szczególne znaczenie miał referat Stanisława Kłobukowskiego o emigracji polskiej, który wpłynął decydująco na

emi grację za zjawisko szkodliwe dla sprawy naro- dowej, lecz nieuniknione w ówczesnej sytuacji politycznej i gospodarczej. Wezwał do otoczenia emigrantów opieką, ułat wienia im startu i ochrony przed wynarodowieniem oraz zaproponował utwo- rzenie zwartych skupisk polskich na terenach Argentyny i Chile o klimacie podobnym do pol- skiego. W trakcie dyskusji nad tym referatem upadła idea tworzenia samodziel nych kolonii w Ameryce Południowej, uznana za mało realną. Wskazywano na ko nieczność ograniczenia wychodźstwa przez stworzenie możliwości zdobycia chleba w kraju, przy czym wielką wagę przywiązywano do parce- lacji. W wyniku dyskusji problem emigracji uznano za zbyt skomplikowany, by zawrzeć go w krótkiej uchwa le. Wyłoniono specjalną komisję dla dogłęb- nego zbadania tej kwestii. Zobowiązano członków tej komisji do przedstawienia efektów badań i pro- ponowanych środków zaradczych na następnym zjeździe. Komisja do spraw emigracji, w której skład we szli między innymi Stanisław Kłobukowski, Józef Kleczyński i Stanisław Szczepanowski, opracowała dwa kwestionariusze rozesłane do mieszkańców ziem polskich oraz krajów docelowych emigracji.

W ciągu czterech lat komisja otrzymała około 500 odpowiedzi, w tym także obszerne, rzeczowe spra- wozdanie o sytuacji polskiego wychodźstwa na obczyźnie, zawierające wiele informacji o kierun- kach i pochodzeniu emigracji, stanie majątkowym emigrantów oraz ośrodkach polskości⁶⁰.

Wyniki prac komisji zostały przedstawione do oceny uczestnikom III Zjazdu, który odbył się w Poznaniu w dniach 11–13 września 1893 roku.

Zjazd obradował w czte rech sekcjach: prawniczej pod przewodnictwem Franciszka Kasparka, ekonomicz- no-społecznej z Józefem Kleczyńskim, emigracyjnej z Alfonsem Parczewskim oraz małej własności ziem- skiej ze Stanisławem Żółtowskim na czele. W trakcie posie dzenia ogólnego delegaci na Zjazd wysłuchali referatu Stanisława Szczepanowskiego o rozwoju społeczno-gospodarczym Galicji po wprowadzeniu samorządu. Autor wskazywał tu na oznaki ożywie- nia gospodarczego, wzrost liczby ludności polskiej i niepowodzenia prób germanizacji. W sekcji emi- gracyjnej wygłoszono cztery refe raty: Stanisław Kłobukowski mówił o emigracji spod panowania rosyjskiego, Józef Kleczyński – z zaboru austriac- kiego, Maksymilian Jackowski – o wychodźstwie z za boru pruskiego, Albert Ungar zaś o łączności ekonomicznej z emigracją polską. Po nadto w pro- gramie Zjazdu wydrukowano sprawozdania Józefa

58 Pierwszy Zjazd Prawników i Ekonomistów Polskich, Lwów 1888, s. 1–140.

59 A. Suligowski, Pierwszy Zjazd..., op.cit., s. 141.

60 A. Suligowski, Drugi Zjazd Prawników i Ekonomistów Polskich i jego znaczenie, Warszawa 1890, passim.

Siemiradzkiego z po dróży do ośrodków emigra- cyjnych w Brazylii oraz Emila Dunikowskiego – o pol skich koloniach w Ameryce Północnej.

Autorzy referatów i sprawozdań, członkowie komi- sji do spraw emigracji, powołanej przez II Zjazd, byli na ogół zgodni w ocenie przyczyn i konsekwencji emigracji dla sprawy narodowej. W trakcie dyskusji uznano, że emigracja ma przede wszystkim podłoże ekonomiczne, choć znalazły się również głosy stwier- dzające moralny upadek ducha narodowego. Sekcja podjęła ostatecznie rezolucję postulującą stworze- nie instytucji samopomocy społecznej ułatwiającej zna lezienie pracy na ziemiach polskich, roztoczenie opieki nad emigrantami, niestwarzanie przeszkód dla emigracji przez władze państwowe, wreszcie utworzenie insty tucji zapewniającej łączność eko- nomiczną wychodźstwa z krajem⁶¹. Obrady sekcji ekonomiczno-społecznej wypełniła dyskusja nad dwoma referatami opracowanymi przez Stanisława Głąbińskiego o połączeniu kredytu hipotecznego z ubezpieczeniem na życie oraz Józefa Milewskiego o walucie złotej i jej wpływie na życie gospodar cze, przy czym wpływ ten autor ocenił negatywnie, opo- wiadając się zdecydowanie po stronie bimetalizmu⁶². Ponadto, z braku czasu lub nieobecności autorów, kilka re feratów wypadło z porządku dziennego sek- cji i zostały wydrukowane w Pamiętniku Trzeciego Zjazdu. Były to między innymi artykuły Leopolda Caro o kredycie włoś ciańskim w Galicji, ks. Piotra Wawrzyniaka o spółkach kredytowych w Prusach, An drzeja Świętochowskiego o potrzebie statystyki polskiej i inne. Na zakończenie ob rad sekcja przy- jęła rezolucję wzywającą do połączenia kredytu hipotecznego z ubez pieczeniem na życie, zgodnie z tezami Stanisława Głąbińskiego.

Sekcja małej własności ziemskiej zajęła się prawie wyłącznie problemem parce lacji. Podstawowy referat na ten temat wygłosił Teodor Kalkstein. Analizując przy czyny parcelacji i jej rezultaty, doszedł on do wniosku, że musi to być akcja podej mowana z pobudek ekonomicznych, a nie politycznych oraz że podlegać jej winny przede wszystkim majątki podupadłe. W zakończeniu autor omówił techniczne aspek ty parcelacji w zaborze pruskim. Dyskusja nad referatem Kalksteina dotyczyła parce lacji w Galicji oraz braku instytucji, która mogłaby tu fi nanso- wać operacje związa ne z parcelacją. W rezultacie dyskusji wyłoniono specjalną komisję, której zada- niem miało być zbadanie sytuacji małej własności ziemskiej w trzech zaborach i przedsta wienie wyni-

ków podczas następnego zjazdu⁶³. Na zakończenie obrad tej sekcji ze brani wysłuchali referatu Augusta Cieszkowskiego O udziale robotników i ofi cjali- stów wiejskich w zysku przedsiębiorstwa rolniczego.

Tematem ekonomicznym za mknięto także drugie posiedzenie plenarne III Zjazdu. Alfons Parczewski wygłosił wykład o „przemyśle domowym”, czyli chałupnictwie, podkreślając jego znaczenie dla ogra- niczenia wychodźstwa oraz fakt, iż chałupnictwo mogło się rozwijać dzięki inicjatywie społecznej, bez pomocy ze strony państwa⁶⁴.

W 1898 roku dzięki inicjatywie członków krakow- skiego Towarzystwa Prawnicze go i Ekonomicznego, z niestrudzonym Franciszkiem Kasparkiem na czele, podjęto przygotowania do IV Zjazdu. Niestety, choroba i śmierć Kasparka przerwały prace przy- gotowawcze. Wznowiono je pod koniec 1904 roku.

Wówczas jednak burzliwe wydarzenia związane z rewolucją 1905 roku ponownie odwlekły zwołanie zjazdu.

IV Zjazd Prawników i Ekonomistów odbył się ostatecznie w dniach 1–5 paździer nika 1905 roku, a jego miejscem powtórnie był Kraków. Referat inauguracyjny wy głosił znany ekonomista Leon Biliński, gubernator Banku Austro-Węgierskiego, któ ry mówił o rozliczeniach międzynarodowych.

Zjazd obradował w dwóch sekcjach: prawniczej i ekonomicznej, przy czym tą ostatnią kierował Władysław Ochenkowski, profesor ekonomii ze Lwowa. Program sekcji ekonomicznej ograniczono do omó wienia problemów parcelacji oraz wychodź- stwa. Zagadnienia parcelacji przedsta wiono w formie czterech referatów: Stanisława Grabskiego pod tytu- łem Parcelacja w Galicji, Tytusa Bujnowskiego – na temat zadłużenia własności ziemskiej w Ga licji, Karola Kolischera – o wpływie parcelacji na rynek pieniężny zaboru austriac kiego oraz Stanisława Staniszewskiego, który w referacie zatytułowanym Parcela cja przedstawił program radykalnej reformy agrarnej. Największe zainteresowanie zebranych wywołał referat Grabskiego, który stwierdził, że bodźcem dla parcelacji w Galicji jest wysoka cena, jaką skłonni byli płacić chłopi dążący do zwiększe- nia powierzchni swych gospodarstw. Rozdrabnianie własności w zaborze austriackim przypisał speku- lantom. Oceniając negatywnie proces atomizacji gospodarki rolnej w Galicji referent postulował utwo- rzenie instytucji fi nansującej parcelację oraz kon trolę władz galicyjskich nad parcelacją. W dyskusji nad wspomnianymi referatami Adam Krzyżanowski

61 Pamiętnik Trzeciego Zjazdu Prawników i Ekonomistów Polskich w Poznaniu w dniach 11–13 wrześ nia 1893 roku, Poznań 1894, s. 6 i 161–162; Program III Zjazdu Prawników i Ekonomistów Polskich w Poznaniu dnia 11, 12 i 13 września 1893 roku, Poznań 1893, s. 63.

62 Pamiętnik Trzeciego Zjazdu ..., op.cit., s. 118.

63 Ibidem, s. 223–279.

64 Ibidem, s. 280–283.

ORII PTE