Śląsko-małopolski słoworód chrobaka

Wiesław Boryś określa wyraz *chrobakъ o znaczeniu ‘chrząszcz, żuk, robak’

jako zachodniosłowiański, wskazując poza przywoływaną już wcześniej formą staropolską także jego czesko-słowacki kontynuant chrobák, tj. z zachowanym pierwotnym ch- w nagłosie i długą samogłoską ā w końcowej sylabie. W istocie jednak interesujący nas leksem występuje nie tylko w grupie czesko-słowackiej, ale również w bliższych językach ruskich, tj.: ukraińskim i białoruskim. A oto przegląd odpowiednich form słowiańskich wraz z ich znaczeniami: czeskie chrobák ‘żuk Onthophagus; Geotrupes i in.’, morawskie chrobák 1. ‘żuk’, 2. w dialekcie laskim

‘robak’, morawskie skrobák || brabák ‘żuk’, słowackie chrobák ‘żuk’, ‘chrząszcz’,

‘chrabąszcz’, ‘motyl (bielinek)’, ukraińskie (х)робáк ‘robak’, ‘dżdżownica’, białoruskie рaбáк ‘ts.’. Z tego wykazu wynika, że pod względem formalno-semantycznym najbliższe polszczyźnie są odpowiedniki: ukraińskie i białoruski, przy czym małoruski

хробáк z rzadszą postacią oboczną робáк, jak twierdził Borys Hrinczenko, a za nim K. Nitsch, to wyraźny polonizm [zob. Nitsch 1948: 116]. Także do białoruskiego wyraz рaбáк mógł dostać się za pośrednictwem północno-wschodnich (mazowieckich) rejonów Polski, gdzie w gwarach tamtego regionu od samego początku funkcjonował w takiej właśnie postaci, tj. bez nagłosowego ch-, choć w innym, szerszym znaczeniu (o czym w dalszych rozważaniach). Oczywiście, że nie można w tym wypadku wykluczyć także wpływu języka ukraińskiego (ze względu na wariantywną tu ukr.

formę робáк) ¹⁰¹. Z kolei języki: czeski i słowacki, w których wyraz chrobák w pełni przyjął się w XIX stuleciu zarówno w języku ogólnym, jak i w terminologii zoologicznej, rozwinęły znaczenie ‘żuk’¹⁰².

O ile w grupie czesko-słowackiej postać chrobák z nagłosowym ch- jest właściwie bezwyjątkowa, identyczna w gwarach i języku literackim ¹⁰³ , to w polszczyźnie funkcjonuje ona tylko w odmianie regionalnej, gdzie i tak jej występowanie ograniczone jest ściśle geograficznie. Przede wszystkim jest to forma powszechna na Śląsku Cieszyńskim¹⁰⁴, co nie dziwi, biorąc pod uwagę jej wyłączność w całych Czechach; także na Górnym Śląsku, gdzie występuje w postaci chrobok, w której samogłoska pochylona å zrównała się w pełni ze średnim o [zob. Tambor 2006:

188]¹⁰⁵ oraz części Opolszczyzny (brzmienie chrob^ołk), ale już na linii Kluczbork – Namysłów, spotkać można formę rob^ołk bez nagłosowego ch- i z charakterystyczną dla północnego Śląska dyftongiczną wymową ścieśnionego å (á)¹⁰⁶ kontynuującego dawną

101Takich zresztą związków polsko-białorusko-ukraińskich jest w zakresie terminologii entomologicznej znacznie więcej. Nazwom owadów we wschodniosłowiańskich gwarach przejściowych na Białostoc-czyźnie poświęcone są artykuły Bazylego Siegienia, zob. [Siegień 2008a, 2008b].

102 Nazwa Chrobáci oznacza w czeskiej terminologii zoologicznej Scarabaeidae, poddział (rodzinę) chrząszczy, pol. żukowate.

103 Postać robák – co zauważa K. Nitsch – jest w języku czeskim zupełnie wyjątkowa; w literaturze językoznawczej znana jest ona jedynie z kilku cytacji pomieszczonych w XIX-wiecznych słownikach Josefa Jungmanna i Františka Š. Kotta, których część nie jest określona ani co do wieku, ani co do pochodzenia, inne zaś mają nikłą wartość dokumentacyjną w odniesieniu do czeszczyzny, pochodzą bowiem ze SL, dzieł Komenskiego (gdzie możliwy polonizm) i z przekładu Pana Tadeusza (przezwisko pokutne Jacka Soplicy – Robak).

104 Funkcjonujące w gwarze cieszyńskiej formy: chrobak ‘robak’, chrobaczek ‘robaczek’, chrobactwo – chrobacz ‘robactwo’, chrobaczywy – chrobaczliwy ‘robaczywy’ odnotowuje m.in. Jadwiga Wronicz w Słowniku gwarowym Śląska Cieszyńskiego, uznając je za archaizmy słownikowe.

105 Autorzy Małego słownika gwary Górnego Śląska odnotowują obok postaci chrobok także brzmienie chrobołk z dyftongiczną wymową pochylonego å, a nawet robok – bez nagłosowego ch-. Poza tym w słowniku znalazły się również hasła: chrobactwo, chrobajstwo ‘robactwo’, chroboczek, chrobołczek

‘robaczek’, przymiotnik chrobaczywy ‘robaczywy’ oraz znany też polszczyźnie ogólnej frazeologizm zalywać chroboka ‘pić alkohol dla zapomnienia o zmartwieniach i zagłuszenia przykrych uczuć’

[MAGGŚ: 30].

106 Postać z dyftongiczną realizacją pochylonego á, jednak jeszcze z zachowanym nagłosowym ch-, tj. chrob^ołk występuje natomiast w miejscowościach położonych w pobliżu Opola.

samogłoskę długą¹⁰⁷. Częsta jest gwarowa postać chrobak również w Małopolsce, gdzie – jak zapewnia Nitsch – używa się jej na obszarze po Chęciny, Tarnów i Rzeszów, a także w południowej części tego regionu¹⁰⁸ (stamtąd przecież wyraz ekspandował do mowy ludu ukraińskiego). Położone bardziej na północ rejony Polski mają już niemal wyłącznie formy bez ch- w nagłosie, por. na przykład: wielkopolskie robåk, łowickie r^łobok – z labializowanym o i pochylonym a utożsamionym w wymowie zupełnie z o czy robak z Mazowsza dalszego, gdzie a ścieśnione zrównało się z a jasnym, jak w polszczyźnie ogólnej. Nieco zaskakiwać może natomiast kaszubska postać χrobåk zarejestrowana w SEJPBor [515], która oznacza jednak tylko ‘kornika’, podczas gdy

‘robak’, ‘robaczek’ ‘robactwo’ i ‘robaczywy’ to według XIX-wiecznego Słownika języka pomorskiego czyli kaszubskiego Stefana Ramułta odpowiednio: robôk, robôszk, robactwò, robaczi [Ramułt 2003: 319; wydanie nowe, scalone i znormalizowane przez J. Tredera]; także Słownik polsko-kaszubski Jana Trepczyka zawiera tylko formy bez nagłosowego χ-: robôk || robón, robôczk, robactwo, robaczi, a ponadto: robôczkowi, robôkowati ‘robaczkow(at)y’ oraz robaczec ‘robaczywieć’ [Trepczyk 1994: 140].

„Można więc – jak twierdzi K. Nitsch – uznać wyraz [chrobak dop. mój – M.M.] za pierwotnie tylko małopolski i śląski. Bardziej północne dzielnice Polski przejęły go z południa, tracąc przy tym słabe pd.-pol. χ” [Nitsch 1948: 118].

Zastępowanie lub unikanie χ w grupach spółgłoskowych, typowe dla gwar dialektu małopolskiego, to kwestia powszechnie znana [Dejna 1993: 132–134; Nitsch 1916, Urbańczyk 1984: 29–30]. Dodać trzeba, że zjawisko to ze względu na dysymilację nie jest cechą tylko mazowiecką, często wykracza poza granice tego regionu [Czyżewski 1994: 252; Koneczna 1965: 160]. Spółgłoska szczelinowa, bezdźwięczna [χ] stanowiąca – jak w analizowanym przykładzie – pierwszy składnik nagłosowej grupy konsonantycznej jest dźwiękiem o bardzo nikłym efekcie akustycznym (głoska niedonośna)¹⁰⁹ i słabym pod względem artykulacyjnym, dlatego

107 Aby upewnić się co do długości drugiej samogłoski w analizowanej jednostce, a także ustalić jej źródło (wzdłużenie zastępcze), odtwórzmy dla porządku proces ewolucyjny psł. formy: *chrobăkъ

≥ chrobāk-Ø ≥ chrobåk || chrobåk .

108 Dlatego obrusza się autor Dialektów języka polskiego zastrzeżeniem poety Włodzimierza Tetmajera jakoby się formy tej nie używało w podkrakowskich Bronowicach; stwierdza, że „musi się [ono] położyć na karb wpływu języka kulturalnego”, i dodaje: „ja ze swoich dziecinnych lat pamiętam chrobaka jako typową formę »ludową« na zachodnim, ku Bronowicom wysuniętym przedmieściu Pasek” [Nitsch 1948:

117].

109 Dzieje się tak dlatego, gdyż wytwarzamy tę spółgłoskę przez wzniesienie tylnej części masy języka do podniebienia miękkiego (velum) przy stosunkowo szeroko rozsuniętych zębach, które w tej pozycji nie mogą współdziałać w procesie artykulacji – jak ma to miejsce przy wymowie spółgłosek dentalizo-wanych [ś], [z], [š], [ž], [ś], [ź].

zanika w większości gwar polskich¹¹⁰. Taka była najpewniej przyczyna odpadnięcia początkowego [χ] i tym samym redukcji nagłosowej zbitki spółgłoskowej w wyrazie chrobak i pochodnych odeń derywatach. Także w gwarach i historii języka polskiego odnaleźć można podobne przykłady, kiedy ginie słabe [χ] lub [γ] przed spółgłoską półotwartą [r], por. ropucha ≤ stp. chropucha (według Brücknera „żaba od

‘chopowatości’ nazwana” [SEJPBrü: 463]) czy ogólnopolski wyraz ramota ‘utwór literacki o słabej wartości; daw. pismo, dokument’ ≤ hramota ‘dokument pisany, pochodzący z dawnej Rusi i Litwy’ (a to z ukr. hrámota), w którym zaginęło raczej [γ]

dźwięczne, przejęte z języka ukraińskiego, to samo dotyczy stp. słowa ruby (obok dzisiejszego gruby) ≤ ukr. hruby, identycznie zresztą wygląda ten wyraz (ruby) na całym średnim i w przeważającej części północnego Śląska, gdzie pochodzi z południowo-śląskiego czechizmu hruby oraz na Podhalu, gdzie dostał się w tym przypadku z języka słowackiego. Pewne wyobrażenie o pierwotnym rozkładzie form chrobák i robák, tj. z nagłosowym ch- i bez niego może dać dzisiejsze rozmieszczenie (według miejsca zameldowania) osób noszących nazwiska Chrobok, Chrobak oraz Robok, Robak¹¹¹ (por. mapki 1–4) ¹¹². Dodajmy od razu, że ze względu na procesy migracyjne ludności nie jest to ani też być nie może pewne i w pełni miarodajne źródło wiedzy na temat dawnego rozkładu analizowanych form w polszczyźnie ludowej.

110 Dobrą ilustracją omawianego zjawiska jest gwarowa (i historyczna) realizacja fonetyczna połączenia literowego chw-, w którym spółgłoska [χ] zanika po uprzednim ubezdźwięcznieniu się następującego po niej [v], rezultatem czego są formy, typu: [fila], [fała], [fytać].

111 Ze względu na rozchwianą, niejednakową barwę brzmieniową [á] ścieśnionego w poszczególnych dialektach polskich biorę pod uwagę maksymalną rozpiętość brzmień tego R-fonemu, tj. od całkowitego pochylenia (podwyższenia) do [o] (Polska południowa i środkowa) aż po zrównanie (utożsamienie) z ogólnopolskim, jasnym [a] (pogranicze wschodnie, Mazowsze dalsze, ziemia lubawska, Kociewie), i dlatego rozpatruję – wariantywne z tego punktu widzenia – nazwiska Robok – Robak, Chrobok – Chrobak. Nie uwzględniam tu natomiast stopni pośrednich pochylenia samogłoski ścieśnionej [á], bo te nie zostały utrwalone w pisowni.

112 Mapki przedstawiające geograficzne rozmieszczenie osób noszących nazwiska: Chrobok, Chrobak, Robok, Robak zostały wygenerowane za pomocą portalu internetowego Moikrewni.pl (stan z dn.

17.04.2012).

Mapa 1. Rozmieszczenie osób o nazwisku Chrobok na terenie dzisiejszej RP

Mapa 2: Rozmieszczenie osób o nazwisku Chrobak na terenie dzisiejszej RP

Mapa 3. Rozmieszczenie osób o nazwisku

Robok na terenie dzisiejszej RP Mapa 4. Rozmieszczenie osób o nazwisku Robak na terenie dzisiejszej RP

Z analizy zamieszczonych tu mapek wynika, że największe zagęszczenie osób o nazwisku Chrobok występuje na Śląsku; najwięcej zameldowanych jest w Bieruniu i Lędzinach (łącznie 246), dalsze miasta ze szczególnie dużą liczbą osób o tym nazwisku to: Pszczyna (143), Katowice (137), Wodzisław Śląski (85), Chorzów (82), Mikołów (72), Tychy (65), Ruda Śląska (59), Rybnik (58) i Zabrze (55). Osób o nazwisku Chrobak nadal najwięcej mieszka w Małopolsce, zwłaszcza w jej południowych partiach. Przy czym największą koncentrację zameldowanych

odnotowano w Nowym Targu (766) oraz Bielsku-Białej (536), co w przypadku tego miasta należy tłumaczyć jego położeniem na pograniczu historycznych regionów:

Śląska Cieszyńskiego i Małopolski, a ściślej ziemi krakowskiej. Inne miejscowości o stosunkowo dużej liczbie osób noszących nazwisko Chrobak to: leżący przy granicy z Ukrainą Przemyśl (173), Brzozów w województwie podkarpackim (168), Tarnów (158), a także Warszawa (146) – zapewne z powodu migracji zarobkowej. Poza tym wymieńmy: Kraków (114), Zakopane (100) oraz Opoczno (89). Osób o nazwisku Robok jest w Polsce stosunkowo niewiele (93), zamieszkują oni w 16 różnych powiatach i miastach, przy czym najwięcej zameldowanych jest w Katowicach (26 osób), a w dalszej kolejności w Zabrzu (13), Bytomiu (9), Lublińcu (8), Rudzie Śląskiej i Siemianowicach Śląskich (po 8 osób)¹¹³. Najszerzej przedstawia się natomiast rozmieszczenie osób noszących nazwisko Robak, mieszkają one właściwie na terytorium całej Rzeczypospolitej, od południa po północ i od zachodu po wschód.

Czynnikiem uzasadniającym ten fakt jest m.in. tożsamość ludowej postaci robak (pierwotnie charakterystycznej dla północno-wschodnich rejonów Polski, głównie dla Mazowsza) z brzmieniem ogólnopolskim. Największe zagęszczenie osób o nazwisku Robak występuje dziś m.in. w Lublinie (238), Koninie (206), Warszawie (174), Lubartowie (121) i in.