Etymologia wyrazu pszczoła

Nie ulega wątpliwości, że pszczoła jest nazwą prasłowiańską (pochodzącą od psł. *bъčela ≤ *bъkela), a być może – jeśli za wyjściową rekonstruowaną formę prasłowiańską przyjąć *bьčela, które pozostaje w związku z określeniami pszczoły w innych, także niesłowiańskich językach – indoeuropejską. Nazwa ta występuje zresztą na terenie całej Słowiańszczyzny, przy czym funkcjonujące w poszczególnych językach słowiańskich formy wyrazowe różni odmiennie ukształtowany nagłos, por.

pol. pszczoła (daw. od XV w. i dial. pczoła, dial. również: pszoła, wczoła, piszczoła), kasz. pščoła || puščoła, połab. célă, dłuż. coła, głuż. pčoła (też wčoła), czes. (od XIV w.) včela, słowac. včela i dial. pčola; ros. пчела, białorus. пчaла, ukr. бджола; serb, chorw. пчèла (dial. чèла), słoweń. čebęla, bułg. пчeлá (dial. чeлá), mac. пчeлa, scs.

bъčela, bьčela¹⁸³ . W stosunku do pierwotnej, prasłowiańskiej postaci *bъčela największe odkształcenia nagłosu zaszły więc w językach północno-zachodniosłowiań-skich oraz ukraińskim i słoweńskim, przy czym zmiany te miały bardzo różnorodny charakter; polegały m.in. na zatracie (redukcji) początkowej spółgłoski b (jęz. połabski

183 Pełny wykaz różnosłowiańskich (ogólnonarodowych, dialektalnych i historycznych) odpowiedników pol. wyrazu pszczoła podaje F. Sławski [SP-I: 456].

i dolnołużycki), substytucji w jej miejsce głoski w, co wynikało najpewniej ze zbliżonej pierwotnie artykulacji obu tych dźwięków w języku prasłowiańskim: obie głoski były dwuwargowe (tak stało się w jęz. czeskim, słowackim i górnołużyckim), metatezie b – č (słoweński). Natomiast w pozostałych językach wschodnio- i południowosłowiańskich doszło głównie do ubezdźwięcznienia nagłosowej spółgłoski b. W polszczyźnie po zaniku jeru słabego powstała grupa spółgłosek jednorodnie bezdźwięcznych pč-, która na kolejnym etapie rozwoju została rozbita przez wstawne -š-, dając kontynuowaną do dziś nagłosową zbitkę trójspółgłoskową pšč- (o czym w dalszych rozważaniach).

A. Bańkowski jako rekonstruowaną formę prasłowiańską podaje *bьčela, nie:

bъčela¹⁸⁴ [ESJPBań-II: 523]. O wyborze postaci z jerem miękkim zadecydował między innymi fakt, że jest ona poświadczona w „graficznie najwiarygodniejszych” (w opinii tego badacza) kanonicznych tekstach staro-cerkiewno-słowiańskich, a mianowicie w pisanych okrągłą głagolicą: Psałterzu synajskim i Kodeksie Assemaniego oraz nienależącym do tego kanonu staroruskim Ewangeliarzu Ostromira z 1056–1057 r.¹⁸⁵ Przyjęta ogólnosłowiańska prapostać *bьčela oraz określenia pszczoły (czy też nazwy zbliżone fonetycznie) występujące w różnych językach indoeuropejskich, tj. staroirlandzkie bech ‘pszczoła’ (*bhiq-), holenderskie bij (r.ż.), szwedzkie bi, angielskie bee, staroangielskie bio, staro-górno-niemieckie bi(h)a ‘ts.’, łacińskie fūcus

‘truteń, tj. samiec pszczoły’(jakoby z *bhōiq-o-s), sanskryckie bheka- (r.m.) ‘żaba’, ewentualnie też greckie Phíkion (nazwa góry koło Teb beockich), także litewskie i łotewskie bìtė ‘pszczoła’ będące – według Bańkowskiego – skrótem od deminutywum bi(ku)tė, kierują badacza do wniosku o praindoeuropejskiej (?) genezie nazwy tego owada, która miałaby mieć postać: *bhiq-el-a [ESJPBań-II: 523]. Także Meillet i Pokorny rekonstruują indoeuropejską postać rdzenia nazywającego pszczołę: bhei-, rozszerzanego wtórnie przyrostkami -k-, -t-, -n- w poszczególnych językach rodziny indoeuropejskiej [Meillet 1906–1908: 476–478; IEWPok: 116]. Z kolei Brandenstein przyjmuje postać *bhiā- (r.ż.), zakładając, że jest to forma starsza [podaję za: Gołąb 2004: 192]. Zbigniew Gołąb w pracy pt. O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych zwraca uwagę, że ie. *bhei- (z rozszerzeniami) lub *bhiā-, określające pszczołę, ograniczone są do północnozachodniej części areału indoeuropejskiego

184 Pierwotnej prapostaci *bьčela, pozostającej w „jakimś związku” z nazwami pszczoły występującymi w części języków indoeuropejskich, nie można całkowicie wykluczyć także w opinii Wiesława Borysia, który opowiada się jednak za praformą psł. *bъčela [SEJPBor: 501]. Jest to stanowisko bliskie również ujęciu prezentowanemu w [REWVas-III: 416].

185 Na te poświadczenia tekstowe powołuje się także Vasmer [zob. REWVas-III: 416].

(ściślej: zaświadczone są w grupie celtyckiej, germańskiej, bałtyckiej oraz słowiańskiej); pszczoła (pierwotnie dzika, miodowa pszczoła) nie jest natomiast znana na stepach kirgiskich, tj. terenach na południe od Uralu i zachodniej Syberii. Fakty te przekonują badacza, że mamy tu do czynienia z dialektyzmem indoeuropejskim (podobnie jak w przypadku ie. nazw buku i łososia), który „pojawił się stosunkowo późno w europejskim odgałęzieniu języków IE, nie rozprzestrzeniając się na całym obszarze”¹⁸⁶ [Gołąb 2004: 192]. Zdaniem Gołąba istnieje jednak pewna zagadkowa strona tego zagadnienia:

Chodzi o miód: *médhu n. – nazwę istotnie PIE, znaną zarówno w odgałęzieniu aryjskim, jaki i europejskim, np. stind. mádhu- n. ‘Honig, Met’, aw. maδu- n. ‘Beerenwein’, gr. µέθυ ‘Wein’ (z ‘Rauschtrank’), stisl. mjǫdr, stang. meodo, stwniem.

metu ‘Met’, lit. medús m. ‘Honig’, słow. medъ (w scs. i in.) ‘ts.’ (Pokorny 707). Jak to się stało, że brak praindoeuropejskiej nazwy pszczoły, podczas gdy jest taka i dla miodu, i miodu pitnego? Sądzę, że przekonujące objaśnienie tej pozornej rozbieżności znajdziemy u E. Gauthiota. Uderzające podobieństwo UF *mete- i PIE *medhu- skłoniło tego badacza do przyjęcia przedhistorycznego kierunku zapożyczenia:

z zespołu ugrofińskiego do PIE. Jestem skłonny poprzeć tę hipotezę poprzez wskazanie na możliwość istnienia pierwotnej wymiany bartniczej pomiędzy przedhistorycznymi leśnymi ludami ugrofińskimi a PIE hodowcami bydła (być może pozostającymi już na etapie prymitywnych gospodarstw?). Ugro-Finowie mogli oferować sąsiadom dziki miód w zamian za ser (i zboże) [Gołąb 2004: 192–193].

Interesujące uwagi na temat nazwy pszczoły, formułowane w związku z opisem kształtowania się deklinacji indoeuropejskich, pojawiają się również w pracy Spechta [1944]. Brak wspólnej wyjściowej podstawy leksykalnej oraz odkształcenia rdzenia bhei- spotykane w różnych językach indoeuropejskich wiąże ów badacz z działaniem tabu językowego:

Da die B i e n e , wie vor allem griech. µέλισσα, ai. madhulih- usw. zeigen, als Tabuzeichnung in den einzelnen Sprachen durch ein neues Wort ersetz werden konnte, so wird man eine durch druchgehende Gleichung nicht erwartern können. Für sich stehen ai. saráT, N. Pl. sarágh-aḥ (Wackernagel-Debrunner, Ai. Gr. III 229) mit konsonantischer Flexion, ai. ali-, das Lüders, Phil. Ind. 428ff. mit griech. ἄϱδις verbunden hat, und lat. apis mit sienem altertümlichen Gen. Plur. apum. Bei dem am weitesten verbereiten Wort ahd. bi-ni (ntr.), ahd. bȋa aus bȋ-h-a, ir. bech aus bhiko-, ksl.

bьčela aus *bhi-k-elā (Meillet, MSL. 14, 476ff.), lit. bi-t-ìs, -iEs, lit. bì-t-ė erkennt man das Alte noch an der Stammbildung. An eine Wurzel bhei- ist eine k-, t- oder n-Erweiterung getreten [Specht 1948: 46].

186 Tym samym ie. nazwa pszczoły nie może stanowić argumentu w dyskusji o pierwotnych siedzibach wszystkich Indoeuropejczyków, tj. rzeczywistych ludach praindoeuropejskich przed rozdziałem na odgałęzienie aryjskie i europejskie [Gołąb 2004: 192].

Wychodzenie od prapostaci *bьčela i nawiązywanie do nazw pszczoły zaświadczonych w północno-zachodnich językach indoeuropejskich nie wydaje się prawdopodobne – zdaniem autorów Słownika prasłowiańskiego [SP-I: 457]¹⁸⁷. Zwracał na to uwagę już niegdyś Aleksander Brückner, gdy analizując szczegółowo słownik etymologiczny języków słowiańskich Ernesta Bernekera [SEWBer], pisał:

Również pszczołę, bczołę, z wszelką pewnością od bъčela wywodzić, a to od buczenia – bęczenia, pczoły bęczą: ł jest tu zwykłym w takich razach przyrostkiem, por. kwiczoł, dzięcioł, žuželь itp., więc znowu słowiańskimi środkami, bez wszelkiej lingwistyki, coby pczołę od Biene, litew. bitis itd., wywodziła [Brückner 1909: 175].

Stanowisko to podtrzymał także w prawie 20 lat później wydanym Słowniku etymologicznym języka polskiego, gdzie stwierdzał stanowczo, że pszczoła – to „nazwa ogólnosłowiańska, obca Litwie (lit. bi-tis od tegoż pnia co i niem. Bie-ne)”, negując tym samym zakładany przez innych lingwistów związek pomiędzy przyjmowanym przez niego psł. pierwiastkiem bŭk- (tym samym co i w buczeć, bęczeć) a odpowiadającymi mu rdzeniami występującymi w językach bałtyckich czy germańskich [SEJPBrü: 446].

Brückner, uznając pszczołę za twór ogólnosłowiański i wywodząc ją od psł.

*bъčela, wskazuje jednocześnie na związek z onomatopeiczną podstawą buczeć, bęczeć. Pogląd ten bliski jest również współczesnym etymologom. Także autorzy SP stwierdzają, że jeśli rekonstrukcja prapostaci *bъčela jest słuszna, a – w ich opinii – przemawiają za nią ewidentnie fakty staro-cerkiewno-słowiańskie¹⁸⁸, to wyraz powstał na gruncie prasłowiańskim i jest formacją dźwiękonaśladowczą od czasownika bučati spotykanego m. in. w znaczeniu ‘brzęczeć (o pszczołach)’ [SP-I: 456–457]. Podobnie prezentuje tę kwestię Boryś [zob. SEJPBor: 501]. Na związek pszczoły z podstawą dźwiękonaśladowczą zwraca również uwagę Leszek Moszyński, gdy objaśniając pochodzenie rdzeni wyrazów prasłowiańskich, dla zilustrowania pierwiastków onomatopeicznych posługuje się m.in. następującym przykładem: „dźwięko-naśladowczy rdzeń bu- mamy w czasowniku *bukati, *bučěti, też z nosowością bǫ-

187 Powody przyjęcia rekonstrukcji *bъčela i tym samym opowiedzenia się za prasłowiańską genezą nazwy tego owada ujawniają autorzy we Wstępie do SP: „Nie wydała się nam należycie uzasadniona rekonstrukcja bьčela ‘pszczoła’, nawiązująca do płn.-zach.-ie. nazwy pszczoły (lit. bìtė, stwniem. bini, stir. bech). Zarówno zapisy starocerkiewne, jak i podstawowe *bučati (spotykane także i w znaczeniu

‘brzęczeć’, o pszczołach) skłoniły nas do rekonstrukcji *bъčela (przyjmowanej np. przez Brücknera), do przyjęcia dopiero prasłowiańskiej genezy wyrazu” [SP-I: 7]. Dla twórców SP podstawą – sprawiającej nieraz wiele kłopotu – rekonstrukcji wyrazu jest realny materiał językowy, zrewidowany analizą wewnętrzną.

188 Postać scs. bъčela rejestrują dwa teksty głagolickie należące do kanonu staro-cerkiewno- -słowiańskiego, a mianowicie: Kodeks mariański (Codex Marianus) i Kodeks Assemaniego. Informację tę podaję na podstawie [Wojtyła-Świerzowska 1974: 111].

w *bǫkati, *bǫčěti i wyrazach pokrewnych takich jak *bǫkъ i *bъčela (pol. pszczoła, ros. пчел’а)” [Moszyński 2006: 241]. Również Maria Wojtyła-Świerzowska konkluduje, że „najsłuszniejszą wydaje się etymologia łącząca wyraz [*bъčela – dop.

mój – M.M.] z psł. dźwiękonaśladowczym *bučati m. in. ‘brzęczeć (o głosie pszczół)’”

[Wojtyła-Świerzowska 1974: 111]. Z przeglądu przywołanych tu ujęć wynika jednoznacznie, że prasłowiański wyraz *bъčela, od którego pochodzi pol. pszczoła, jest formacją dźwiękonaśladowczą, opartą na onomatopeicznym rdzeniu *bъč- ( ≤ *bŭk-).

Pod względem słowotwórczym psł. *bъčela to derywat sufiksalny utworzony na bazie czasownika *bučěti ‘wydawać niski, przeciągły głos, np. brzęczeć (o pszczołach i innych owadach)’ za pomocą przyrostka *-ela. Pierwotne, strukturalne znaczenie analizowanej jednostki byłoby więc następujące: ‘ta, co brzęczy’, ‘owad, który brzęczy’¹⁸⁹. Polski wyraz pszczoła jawi się dziś jako prosty, niemotywowany znak językowy, choć (konotowany) związek z brzęczeniem, buczeniem, bzyczeniem jest stale żywy (o czym później). Wydaje się, że proces leksykalizacji w omawianym przypadku musiał dokonać się stosunkowo wcześnie, i to we wszystkich językach słowiańskich. Zatarciu pierwotnej struktury morfologicznej, więc homogenizacji formy (i tym samym przyćmieniu strukturalnego sensu) sprzyjały przede wszystkim dwa czynniki: przeobrażenia fonetyczne związane z rozwojem nagłosowej grupy spółgłoskowej a w części języków także ze zmianą samogłoski e w o na skutek działania dyspalatalizacji lechickiej (przegłos polski), a także stosunkowo niewielka produktywność wykorzystanego w tym akcie derywacji przyrostka słowotwórczego -ela, kontynuującego indoeuropejskie -e-lo- [SP-I: 108]. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez M. Wojtyłę-Świerzowską, typ formacji z sufiksem -el-o- (-ela), tworzącym m.in. derywaty w funkcji agentywnej od podstaw werbalnych nie jest już nigdzie, tj. w żadnym języku słowiańskim, produktywny. W zasobie leksykalnym prasłowiańszczyzny odnajdujemy zaledwie kilka wyrazów reprezentujących ten typ;

wśród nich są również nazwy szczególnie interesujące w kontekście rozpatrywanej formacji słowotwórczej *bъčela, jak na przykład utworzona na bazie onomatopeicznego czasownika *kvičati ‘kwiczeć’ nazwa ptaka ‘Turdus pilaris’: kvičela || kvičala || kvičelъ

‘to, co kwiczy, co wydaje dźwięk podobny do kwiku’ [Wojtyła-Świerzowska 1974:

189 W związku z tym pierwotnym sensem warto przywołać również ros. dial. бýчеиь ‘osa’.

111, zob. też SP-I: 108]¹⁹⁰. Należy jednak podkreślić, że spośród wszystkich derywatów utworzonych za pomocą przyrostka -ela psł. *bъčela jest jedynym wyrazem o zasięgu ogólnosłowiańskim.

3.1.2. Rozwój fonetyczny i najstarsze poświadczenia tekstowe wyrazu pszczoła