Świątynie ognia niższej kategorii

W Takht-e Suleiman znajdowała się świątynia ognia królewskiego. W Fars płonął ogień kapłański, a w Chorasanie płonął ogień chłopski. Lokalizacja tych dwóch dużych świątyń nie jest jednak znana. Świątynie były fundowane przez bogate osoby, były prywatnymi fundacjami.

W Kuh-e Khwaja znajdowała się duża świątynia ognia, mniejsza znajdowała się w Mele Hairam. W świątyniach znajdowały się ołtarze ognia na podwyższeniu. W Takht-e Suleiman, Kuh-e Khwaja i Mele Mairam płonął ogień zwycięski.

W Iranie odkryto świątynie niższej kategorii. W górach Zagros w Mileh Milegah odkryto świątynię ognia o małej powierzchni. Jest to niewielki budynek z okresu sasanidzkiego na typowym planie czahar taq (“cztery łuki”). W środku znajdowało się niewielkie podwyższenie i konstrukcje pełniące funkcję podstaw. Wokół czahar taq znajdował się mur z czterema wejściami. Wewnętrzne pomieszczenie miało wymiary 5 na 5 metrów.

W dużych świątyniach ognia zwycięskiego centralne sanktuarium ognia też było pomiesz-czeniem o wymiarach nie przekraczających 6 na 6 metrów. Wierni nie mieli dostępu do ognia w centralnym sanktuarium, był to kult zamknięty.

W Iranie znanych jest około 200 budowli typu czahar taq . Prawdopodobnie część z nich była świątyniami ognia, ale interpretacje nie mogą być jednoznaczne. W okresie wczesnomu-zułmańskim czahar taq były miejscem pochówku ważnych osobistości. W tym czasie wiele zoroastryjskich świątyń ognia wciąż funkcjonowało.

Małe świątynie nigdy nie były wznoszone w centrum osady wiejskiej lub miejskiej. Świątynia w Mileh Milegah znajduje się około 2 km od dzisiejszej wioski. Świątynia powstała na lekkim, naturalnym wzniesieniu. Tradycja czczenia boga na wyniesieniach zachowała się.

W Mileh Milegah znaleziono niewiele elementów wyposażenia. Większość wyposażenia roz-kradziono. Z zachowanych fragmentów na uwagę zasługuje fragment dekoracji gipsowej w postaci fałd. Podobne dekoracje pojawiały się na innych stanowiskach.

W Shiyan w górach Zagros, blisko Mileh Milegah, na niewielkim podwyższeniu, w czasie badań ratunkowych przez budową tamy zidentyfikowano pozostałości świątyni ognia. Obecnie została ona już zatopiona. Świątynia z Shiyan była świątynią niższej kategorii. Wewnątrz znajdował się czahar taq , w którym również było podwyższenie. Znaleziono elementy z gip-sową dekoracją w postaci płatków kwiatów lub fałd. Wokół czahar taq znajdował się mur, do którego przylegało też prostokątne pomieszczenie, w którym mogła być odprawiana Yasna .

Ołtarz stał na podwyższeniu. Do sanktuarium prowadziły dwa wejścia od zewnątrz. Świąty-nia datowana jest na V wiek na podstawie materiału ceramicznego. Była również oddalona od osady. W pobliżu musieli jednak mieszkać kapłani, którzy pięć razy dziennie musieli dokładać materiał do ognia, aby utrzymać go płonącym.

W Vigol w środkowym Iranie znajdowała się świątynia, w której znaleziono otynkowane gipsem mury. Zachował się fragment ołtarza ognia z zachowaną dekoracją fałdową lub płatkową. Świątynia pochodzi również z okresu sasanidzkiego.

Świątynie ognia z czasów sasanidzkich powstawały co najmniej od V wieku. Znajdował się w nich klepsydrowaty ołtarz ognia, zwężający się na środku. W mniejszych świątyniach ołtarze dekorowane były fałdami. Dekoracje takie nie występowały we wcześniejszych świątyniach, m.in. w Mele Hairam.

W Bandiyan w irańskim Chorasanie, w dolinie gór Kopet Dag, znajdowała się budowla związana z kultem ognia. Znajdowała się w niej dekoracja stiukowa, która była konsekwentnie niszczona przez rolnictwo. Ściany zachowały się do wysokości nie większej niż jeden metr. Bu-dowla ma nietypowy plan. Składa się z kilku otwartych z jednej strony pomieszczeń. Największe pomieszczenie było również otwarte, jego dach był podtrzymywany przez cztery kolumny. Po-mieszczenie to było dekorowane stiukami. W skład budowli wchodziło też okrągłe zamknięte pomieszczenie i dwa zamknięte prostokątne pomieszczenia.

Zadaszenie płaskie jest nietypowe dla Chorasanu, gdzie dominowało sklepienie kolebkowe. Było to związane z brakiem drewna. Występowanie kolumn i płaskich sklepień drewnianych

świadczyło o zamożności budowli. Kolumny powstały z cegieł i zbitej gliny. Kolumny opierały się na trzech bazach ułożonych piramidalnie pod bębnem kolumny. Liczba trzy jest nawiązaniem do symboliki zoroastryzmu. Kolumny w części dolnej były gładkie, ale ich górne partie były zdobione dekoracją stiukową. Występował na nich motyw węzłów. Platforma zagradzająca wejście do sankturium w Mele Hairam była zdobiona bardzo podobną dekoracją w postaci węzłów. Zwyczaj tworzenia dekoracji tego typu zachował się zatem co najmniej od I do V wieku, od czasu powstania Mele Hairam do czasu powstania Bandiyan.

Pomieszczenie otwarte z jednej strony było iwanem. Było to pomieszczenie, w którym władca lub gospodarz tradycyjnie udzielał audiencji lub przyjmował gości. Były to pomiesz-czenia reprezentacyjne. Charakter reprezentacyjny był podkreślany przez obecność dekoracji stiukowych. Reliefy na stiukach nawiązują do reliefów kamiennych. Takie zdobienia wystę-powały w królewskich i arystokratycznych rezydencjach sasanidzkich. Dekoracja stiukowa w Bandiyan miała charakter religijny.

W budowli znaleziono zabytek interpretowany jako gliniany pojemnik na kości. Posiada on zwieńczenie lub podstawę w postaci trzech schodków.

Dekoracja stiukowa ma charakter religijny. Dekoracje przedstawiają postacie w stroju mę-skim. Jedna z postaci ma nieproporcjonalnie długie ręce. Postać ta trzyma duże naczynie. Podobne naczynia znajdowane są w materiale archeologicznym i są naczyniami metalowymi. Można więc przypuszczać, że przedstawione naczynie też było naczyniem metalowym.

Na ścianach umieszczono inskrypcję wymieniającą imię oraz tytuł “posiadacz ziemski”. Po-zwala to przypuszczać, że budowla została wzniesiona w V/VI wieku przez pewnego posiadacza ziemskiego. Relief przedstawia też sceny walki. Pokazano pokonanych wojowników huńskich. W V i VI wieku Sasanidzi toczyli na granicach wschodnich i północnych walki z Hunami. Posiadacz ziemski, który wzniósł świątynię prawdopodobnie przyczynił się do zwycięstwa nad Hunami, mógł być dowódcą wojskowym. W czasie walk z Hunami władca sasanidzki Peroz dostał się do niewoli huńskiej, zaś Sasanidzi musieli zapłacić władcy huńskiemu duży okup.

Walki doprowadziły też do klęski głodu. W jej czasie przywódca religijny Mazdak dopro-wadził do powstania herezji mazdakizmu , który był oporem biednych przeciwko arystokracji. Biedni atakowali arystokratów i zabierali im dobra. Tymczasem zoroastryzm właściwy zakła-dał, że bogaci mieli większe szanse na zbawienie niż ubodzy.

Reliefy w Bandiyan przedstawiają również sceny polowania, które uprawiali arystokraci. Na reliefach zachowała się dekoracja w kształcie klepsydrowatym z motywem fałd lub płatków. Prawdopodobnie jest to przedstawienie ołtarza, na który pewna postać wylewa płyn. Może być to scena obmycia ołtarza. Po drugiej stronie ołtarza stoi kolejna postać z naczyniem. Ołtarz opiera się na trzystopniowym postumencie i otoczony jest konstrukcją nieznaną z materiału archeologicznego. Posiada jednak dekorację fałdową znaną z ołtarzy odkrytych w materiale archeologicznym. Ściany wnęki były zdobione scenami religijnymi.

W jednym z prostokątnych pomieszczeń zamkniętych znaleziono odciski pieczęci na fragmen-tach gliny naplatanych na sznurek. Świadczą one o działalności administracyjnej odbywającej się w budowli.

Inne pomieszczenie zamknięte, kwadratowe o boku 4 metrów, jest miejscem odkrycia jedy-nego w pełni zachowajedy-nego starożytjedy-nego ołtarza ognia. Miał on wysokość 110 centymetrów. Ołtarz został obudowany. Wokół ołtarza znajdowała się imitacja tkaniny. Początkowo ołtarze obwiązywane były tkaniną. Dopiero później zastąpiono ją dekoracją stiukową. W ołtarzu w Bandiyan znajdowało się duże zagłębienie, w którym mógł płonąć otwarty ogień. Nie wiadomo jednak, czy na ołtarzu ogień rzeczywiście płonął w przeszłości.

Sanktuarium z ołtarzem połączone było z kolejnym prostokątnym pomieszczeniem. Pod jego ścianami, na słupkach, znajdowały się konstrukcje w postaci glinianych pojemników. Mogły

być to ossuaria służące do przechowywania kości zmarłych. Burzy to obraz budowli w Bandiyan jako świątyni ognia. W świątyniach ognia, w pobliżu świętego ognia, nie wolno było umieszczać szczątków ludzkich. Same kości nie zachowały się jednak w materiale archeologicznym. Jeśli rzeczywiście składowano tam kości, ogień na ołtarzu nie mógł być świętym ogniem, gdyż nie mógł mieć on kontaktu ze szczątkami ludzkimi.

Budowla w Bandiyan jest interpretowana dzięki pomocy źródeł pisanych. W inskrypcji Shapura I, drugiego władcy sasanidzkiego, na wieży w Nush-i Jan zapisano, że król “założył ognie” (świątynie ognia) dla członków swojej rodziny, w tym dla zmarłych członków swojej rodziny. Fravaši byli uosobieniem dusz przodków. Funkcjonował kult przodków.

Budowla w Bandiyan nie była więc prawdopodobnie świątynią ognia z ogniem i kapłanami, ale budowlą poświęconą kultowi przodków właściciela ziemskiego, który pokonał Hunów. Jest to jednak tylko hipoteza.

Trzy inne pomieszczenia otwarte nie mogły pełnić funkcji gospodarczych. W pomieszczeniu okrągłym znaleziono kamienną płytę, ale nie zidentyfikowano żadnego innego wyposażenia. Sądzono, że okrągłe pomieszczenie mogło być miejscem służącym do oczyszczeń rytualnych. Pomieszczenie okrągłe nie jest powszechne w architekturze irańskiej, ale występowało, między innymi, w pobliskiej Nisie, po drugiej stronie gór Kopet Dag.

Budowla w Bandiyan wiązała się z kultem zmarłych. Około 60 metrów od tej budowli odkryto okrągłą budowlę na planie koła. Nie znaleziono w niej żadnych zabytków, nawet ceramiki. Budowla składała się z dwóch okręgów połączonych czterema murkami dzielącymi przestrzeń między okręgami na cztery pomieszczenia.

W jednym z nich znajdowało się wgłębienie w podłodze, ławy przy murkach oraz rowki prowadzące do otworu. Budowla ma zatem analogie do najstarszej dakhmy w Chilpik w Chorezmie oraz do współczesnych dakhm . Można zatem przypuszczać, że konstrukcja ta pełniła rolę dakhmy . Rowki odprowadzały płyny ustrojowe. Wewnątrz znajdował się filtr piaskowy chroniący ziemię przed zanieczyszczeniem. Obecność dakhmy pozwala założyć, że rzeczywiście w Bandiyan funkcjonowała budowla poświęcona zmarłym.

Ogień płonący na tamtejszym ołtarzu nie musiał być obsługiwany przez kapłanów. Być może raz w roku, w rocznicę śmierci, odbywał się tam rytuał odprawiany przez kapłanów. Nie odkryto budowli analogicznych do Bandiyan w okolicy.

Starożytne świątynie ognia rozrzucone są po całym Iranie i jego okolicach. Na temat świątyni ognia w Mele Hairam nie powstały żadne źródła pisane. Jej odkrycie było przypadkowe.

Po zajęciu Iranu przez Arabów w VII wieku, na ruinach starożytnej osady Tureng Tepe, zasiedlonej od IV tys. p.n.e. do okresu sasanidzkiego, zbudowano W IX wieku czahar taq . Został on obudowany ścianami. W budowli nie znaleziono ołtarza ognia, ale odcisk o odpowied-nim promieniu, odpowiadający dawnej lokalizacji klepsydrowatego ołtarza. Charakterystyczny czahar taq w formie sasanidzkiej powstał na ruinach fortecy sasanidzkiej.