Wiecznie płonący ogień. Historia
Zoroastryzmu
Notatki z wykładu
rok akademicki 2014/2015
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadziła:
prof. dr hab. Barbara Kaim
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich
uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
Spis treści
1 Wstęp 7
2 Religia irańska przed Zoroastrem 10
3 Życie Zoroastra 15
4 Nauki Zoroastra 16
5 Kult zoroastryjski 21
6 Wczesny okres Zoroastryzmu 22
7 Zoroastryzm w okresie Achemenidów 25
8 Zwyczaje pogrzebowe 34
9 Czynności i rytuały puryfikacyjne 42
10 Ceremonie religijne 45
11 Świątynie ognia w starożytnym Iranie 49
11.1 Świątynie ognia zwycięskiego. . . 49
11.2 Świątynie ognia niższej kategorii . . . 53
12 Zoroastryzm po upadku Sasanidów 56
Indeks
Čihrdada Nask, 15 Šayest ne Šayest, 35, 43 Aša, 9, 13,17, 18, 22,28 Ašavan, 13,17, 20 Ašem Vohu, 47 Aši, 14, 18,19 Aži Dahaka, 11 Aži Sruvara,11 Ab Zohr, 46 Abanagan, 14 Adur, 19 Aeshma, 18 Afrinagan, 47–49 Afrinagan Dahman, 48 Afrinagan Gahambar, 48 Afrinagan Gatha, 48 Afrinagan Rapithwin,48 Agiari, 61,62 Ahriman, 12 Ahu, 17 Ahuna Vairya, 16,17, 22, 47 Ahura, 9 Airyama Ishyo, 22 Airyaman, 10, 18, 21 Alat,46 Alburz, 11 Ameretat,18, 19, 23,47 Amesha Spentas, 15, 18–20,22,23,29,31, 45, 47, 48 Amurdad, 19 Anahita, 10, 18,19 Angra Mainyu, 17–20, 23, 34, 39,43, 58 Antra, 9 Apam Napat, 12, 19, 23 Ardevi,10Ardevi sura Anahita, 10, 13, 14, 16,23
Ardwahisht, 19 Armaiti, 18, 19 Arshtat, 10 Asavan, 9 Aseman, 11 Asha Vahishta, 18,19, 47 Asman, 23 Asto Vidhatu, 10 Astodan, 35 Astvat-ereta,23 Asura, 9 Ataš Adaran, 51, 61 Ataš Bahram, 16, 51,60–62 Ataš Dadgah, 46,47, 51, 61 Ataškadeh, 61 Atar, 18, 19,21 Ayadana, 29 Ayanas,14 Baż, 48 Baga,9 Barašnom, 44, 45 Barašnomgah, 45 Barashnom-i no shaba, 23 Barsom, 34,46–48, 52 Bundahišn,11 Chaharšanbe Suri,49 Chinvat, 41 Czahar taq, 53,54, 56, 62 Daena, 21 Daena Mazdayasni, 8 Daeva, 9 Dakhma, 35, 40, 41, 49,56 Dar-e-Mehr, 61, 62 Darbe Meher, 61 Deva, 9,14, 18, 20 Dinkard,15 Draonah, 48 Dron,48 Druj, 9, 10, 17–19 Ehrbedestan, 16 Enbed, 42 Fal Guš, 49 Faravahar, 7 Farvardigan, 49 Farvardin Yašt, 12 Frašgird,49 Frashegerd, 20 Frashokereti, 20 Fravaši, 11, 12, 21,22, 27, 41,56, 59, 62 Fravardigan, 44 Fravardin, 49 Frohar, 7 Gahambar, 14, 22 Gav, 12 Gayo Maretan, 12
Gayomard, 12 Gereh-gosha’i, 49 Getig, 18, 20,46, 47 Geush Urvan,10, 11, 13,19 Gomez, 44, 45 Hadokht Nask, 16 Haft Čin, 49 Haft Seen, 49 Haithya, 18 Haitis, 16 Hajji Firuz, 49 Ham-vareti, 10 Haoma, 10 Hara, 10–12 Hara Berezaiti, 11 Harahvati, 10, 12
Harahvati Ardevi sura, 10
Harburz, 11 Haurvatat, 18, 19,47 Haurwatat, 23 Hordad, 19 Hotar, 9 Hvaniratha, 12 Hvar, 10, 23 Hvar Khsaeta, 10 Indar, 20 Indra, 20 Jamshid,48 Jezya, 58 Karša, 45 Karšvar, 12 Karapan, 15 Kasht, 41 Kavi, 15, 22 Keresaspa, 11 Khorda Avesta,16 Khshathra Vairiya, 18, 19, 23, 47 Khvaetvadatha, 27 Khvaniratha, 12 Khwarenah, 10, 23, 29,31, 33, 42 Kushti, 21,41, 44, 47 Kvarena, 12 Mašya, 12 Mašyanag,12 Magu, 9 Mah, 10 Mahrui, 46, 52 Mainyu, 17 Man, 8, 17 Manah, 17 Marzban,42 Mazda, 10 Mazdakizm,55 Mazdayasna,8 Mehregan, 15 Menog, 18, 20,46, 47 Misvan Gatu,21 Mithra, 10, 13–16, 18–20,23, 41, 42, 62 Mithrakana,14 Mithro-druj,9 Miyedha,13 Moghu,9 Mow, 42 Mowbed,42 Muš,10 Myazda, 13 Nahm, 44 Naos,36 Nar,8 Nasa-salars, 41 Nasu, 41, 44 Nasus, 10 Naus, 35 Navjote, 21,44 Neryosang, 12 Nirangestan, 16 Niyayishn,16 Nowruz, 46,48, 49 Ormuzda,19 Padam, 23 Padan naogar, 45 Padyab, 44,47 Pairika, 10 Panthak, 60 Paragna, 46 Parahom, 46 Parayagna, 46 Patet,44 Pavi, 14, 45, 47,52, 59 Payvand, 47 Pir,59 Puitika, 43 Purusza,12 Pytaethi, 51 Rapithwin,48
Rapithwina, 21 Rashnu, 20,41 Raspi, 46,47 Rathvi, 46 Ratu, 18 Riman, 44 Rivayaty, 60 Rta, 9 Saena, 10 Sagdid,40, 44 Saoshyant, 23 Shahnameh, 48 Shehrewar, 19 Sofre, 47 Soma, 10 Spend Nask, 15 Speništa Mainyu, 17, 47 Spenta Armaiti, 18, 19, 23, 47 Sraosha, 10, 18–21,41 Sudra, 21 Thraetaona, 11 Tiregan, 14 Tishtrya, 12, 14,19 Udgatr, 8 Urvasana, 45 Varuna, 10, 11 Vastar, 8 Vata, 12 Vayu, 19 Vedi, 14 Vendidad, 16, 35,40, 43, 46,47, 51 Verethraghna, 10 Visperad, 46,47, 51, 52 Vohu Manah, 15, 17–19, 47 Vourukasha, 10,12, 43 Waż, 48 Wahman, 19 Wrath, 18 Yama, 11 Yasht, 8, 13, 16,22, 23 Yasna, 16, 21,45–48, 51–54,59, 61, 62 Yasna Haptanghaiti,16 Yatu, 10 Yazata,17, 19–21,23 Yazišn-Gah, 45 Yazišn-Khna, 45 Yešizngah, 51 Yima Khšaeta,10 Zadspram, 15 Zam, 23 Zand, 43 Zaotar,8 Zaoti, 46, 47 Zaratusztri Din,8 Zend, 43 Zurwanizm, 17
1
Wstęp
Zoroastryzm to jedna z najstarszych religii monoteistycznych. W zoroastryzmie występuje dualizm między dobrem a złem. Dobro ze złem toczy nieustanną walkę. Symbolem zoroastry-zmu są postać ludzka ze skrzydłami nazywana we współczesnym języku perskim Faravahar , a dawniej nazywany Frohar . Postać ta została w I tys. p.n.e. zapożyczona przez Irańczyków bezpośrednio z Egiptu lub z Asyrii, która przejęła go z Egiptu. Symbol ten symbolizuje łaskę boską.
Kapłani zoroastryjscy ubrani są zawsze w białe szaty. Religia zoroastryjska poświęca bar-dzo dużo uwagi czystości, nie tylko czystości rytualnej, ale też czystości fizycznej, higienicznej. Barwa biała jest symbolem czystości. Kapłani przykrywali też twarz i zasłaniali usta białą chusteczką. Kapłani wznoszą swoje modlitwy w obecności ognia, który obecnie płonie w na-czyniu metalowym. Ogień w najważniejszych świątyniach powinien płonąć wiecznie od chwili ufundowania świątyni.
Obecnie reguły zoroastryjskie nie są tak ścisłe, jak jeszcze niedawno. W świątyniach zoro-astryjczycy modlą się pięć razy dziennie.
Ołtarz ognia w rzeczywistości nie jest ołtarzem, gdyż zoroastryjczycy nie składają na nim ofiar. Ogień jest jednym z czterech świętych elementów przyrody, jest pośrednikiem między światem ludzkim i światem boskim, nie jest jednak sam w sobie przedmiotem kultu. Pojęcia “ołtarza ognia” i “kultu ognia” są więc umowne, w rzeczywistości czczony jest Ahuramazda.
Początkowo, w swojej wersji ortodoksyjnej, nie przedstawiano Ahura Mazdy pod postacią człowieka. Idolatria jest zwyczajem czczenia jakichkolwiek bóstw pod postacią ludzką. Zo-roastryzm z czasem porzucił swoją ortodoksyjną, aikoniczną wersję. Pierwsze przedstawienia ludzkie Ahuramazdy w białym stroju pojawiły się w III w. n.e.
Zoroastryzm rozwijał się w Iranie oraz Azji Środkowej aż po granice dzisiejszych Chin. Re-ligia zoroastryjska nigdy nie była religią misyjną – kapłani nie przekonywali innowierców do swojej religii. Religia ta była powiązana z plemionami irańskimi, z grupą etniczną. Od III wieku n.e. Irańczycy dzielili świat na Iran i nie-Iran. Pojęcie Iranu występowało zarówno pod względem etnicznym, jak i religijnym – zoroastryjskim. Iran obejmował też Azję Środ-kową od imperium Achemenidów aż po imperium Sasanidów (III-VII w. n.e.). Oznaki kultu zoroastryjskiego w Azji Środkowej były wyjątkowo silne w okresie achemenidzkim.
W VII wieku miał miejsce arabski podbój Iranu. Doszło do fizycznych i ekonomicznych prześladowań zoroastryjczyków. Duża grupa zoroastryjczyków wywędrowała wtedy do Indii, gdzie mogła budować swoje świątynie i wyznawać swobodnie swoją religię. Do dziś zoroastryj-czycy pochodzenia irańskiego żyją w Bombaju i okolicach. Obecnie zoroastryjzoroastryj-czycy żyją także w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie oraz w okolicach miasta Yazd w Iranie. Uważają się za Irańczyków “prawdziwych”.
Zoroastryzm występował w lokalnych i okresowych odmianach. W Azji Środkowej zoro-astryzm miał wiele zapożyczeń z buddyzmu.
W IX wieku, po podboju arabskim, powstały Teksty Pahlavi, spisane przez kapłanów zoro-astryjskich, zawierające główne zasady religii. Teksty powstały w sytuacji zagrożenia religii ze strony islamu. W tekstach tych zapisano ortodoksyjną, tradycyjną, ale też życzeniową wersję religii zoroastryjskiej.
Do dziś dokładnie nie wiadomo, kiedy żył prorok Zoroaster. Okres jego życia szacuje się na czasy od II tys. p.n.e. do VI w. p.n.e. Historia religii zoroastryjskiej była przez długi czasu przekazywana jedynie ustnie, dlatego jej początki nie są nam znane ze źródeł historycznych.
Zanim w V-VI w. n.e. spisano święte 21 ksiąg Awesty, z których nie wszystkie zachowały się do naszych czasów, tradycje zoroastryjskie przekazywano jedynie ustnie. Na podstawie badań lingwistycznych można stwierdzić, że w Aweście występują pojęcia anachroniczne, nie stosowane już powszechnie w czasach sasanidzkich, gdy Awesta powstała.
Zoroastrowi przypisuje się Gathy, najstarszą z ksiąg Awesty, nazywaną też Starą Awestą, spisaną w najstarszym języku irańskim nazywanym językiem awestyjskim. W języku tym jest dużo sformułowań występujących też w Wedach – świętych księgach indyjskich. Można więc zakładać, że istniał dawniej wspólny język indoirański, który był stosowany w Azji Środkowej i dał początek językom irańskim i indyjskim.
Ariowie przybyli do Indii w początkach I tys. p.n.e., zaś Irańczycy do Iranu około roku 1500 p.n.e. Dlatego zakłada się, że Zoroaster żył w Azji Środkowej w połowie II tys. p.n.e. W Gathach występują opisy dawnej ojczyzny Irańczyków, gdzie występowały srogie i długie zimy, zajmowano się koczownictwem. Wśród pierwszych krain, które przyjęły zoroastryzm wymienia się głównie krainy środkowoazjatyckie.
Wisztaspa był pierwszym władcą, który przyjął nauki Zoroastra. Jedynym historycznym władcą o tym imieniu był ojciec Dariusza Wielkiego, żyjący w VI w. p.n.e. Był satrapą prowincji Partia w imperium achemenidzkim na obszarze dzisiejszego Turkmenistanu. Na tej podstawie przyjęto, że Zoroaster mógł żyć w VI w. p.n.e. Istnieją więc dwie różne hipo-tezy dotyczące okresu życia Zoroastra. Z V w. n.e pochodzi pierwsza zewnętrza wzmianka o zoroastryjczykach.
Słowo Mazdayasna , oznaczające kult Ahuramazdy, występowało od III wieku. Religię określano jako Daena Mazdayasni , czyli “religia kultu Mazdy”.
Irańczycy, którzy w X wieku udali się do Indii określani są jako Parsowie (Parsi). Sami siebie określają jako Zaratusztri Din – wyznawcy religii zoroastryjskiej. Europejczycy spotkali się z zoroastryzmem po raz pierwszy w XVI i XVII wieku w Indiach. Już w XVIII wieku powstało pierwsze tłumaczenie Awesty na język francuski. Najważniejszą współczesną badaczką zoroastryzmu była Mary Boyce.
Religia zoroastryjską funkcjonuje do dziś. W Kermanie na południu Iranu istnieje ważna świątynia zoroastryjska. Obecnie ogień płonie w naczyniu metalowym, dawniej płonął na po-deście kamiennym lub glinianym.
Indoirańczycy wywodzili się z Azji Środkowej oraz okolic Wołgi i północno-zachodniego wybrzeża Morza Kaspijskiego. Stamtąd migrowali do Indii, do Europy, Azji Mniejszej i Iranu. Około 1800 p.n.e. nastąpił rozdział na grupy indyjskie i irańskie. Rigveda i Gathy są księgami które wykazującymi liczne podobieństwa językowe.
Przed podziałem Indoirańczy byli koczownikami i zajmowali się głównie hodowlą bydła. Koczownicy najczęściej hodują jednak owce i kozy. Około 1800 p.n.e. nie udomowiono jeszcze wielbłądów. Mieszkano w jurtach opartych na konstrukcji drewniano-trzcinowej. Nie wiadomo, czy Indoirańczycy uprawiali też pola lub przeprowadzali wymianę dóbr z ludnością osiadłą.
Indoirańczycy dzieli się ze względu na strukturę społeczną na trzy grupy: nar – wojownicy, zaotar – kapłani, vastar – pasterze. Podział ten nigdy nie był tak sztywny, jak podział kastowy w Indiach.
Wojownicy używali rydwany z kołami szprychowymi, które rozprzestrzeniały się z Azji Środ-kowej od 2000 p.n.e. do Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy, gdzie dotarły w latach 1500-1300 p.n.e. Pasterstwo koczownicze jeszcze przed wojną wytwarzało 23% PKB Iranu.
Kapłani pełnili kilka podstawowych funkcji. Jedną z nich było tworzenie Mantry, której na-zwa pochodzi od słowa man oznaczającego “myśleć”. Kapłani tworzyli też pieśni modlitewne nazywane w Aweście yasht , a w Indiach – udgatr . Trzecią rolą kapłanów było komponowanie
poezji. Poezja, według Gathy, skomponowana został przez kapłana–zaotar, czyli przez samego Zoroastra, który pełnił funkcje kapłańskie. Poezja irańska nie miała ustalonej struktury, zaś w Indiach pisano 11-sylabowce określane mianem hotar . W obu kultach, irańskim i indyjskim, występowało określenie Brahmani (Bramini). Słowo moghu (magu ) oznaczało członka plemie-nia, a potem kapłana. Kapłaństwo było w Iranie funkcją dziedziczną, przeznaczoną tylko dla mężczyzn. Kobiety mogły wykonywać czynności związane z religią, ale jedynie pozakapłańskie. Bogowie Irańczyków przed Zoroastrem określani byli w Wedach jako deva , a w Aweście jako daeva , co wywodzi się od słowa ”blask, błyszczeć“. Później boga określano irańskim słowem baga , które oznacza ”dający dobre rzeczy“. W czasach Zoroastra daeva stał się złym demonem. Przed zoroastryzmem czczono Pana określanego w Wedach jako asura , a w Aweście jako ahura . Było to pojęcie abstrakcyjne. Tytuł ten nosił m.in. Mithra, który był czczony w Imperium Rzymskim przez żołnierzy. Mithra europejski był bogiem słońca. Mithra irański nie miał nic wspólnego ze swoim europejskim odpowiednikiem. Był on bogiem umowy, bogiem traktatu i każdego rodzaju kontraktu. Mithra poruszał się na rydwanie po nieboskłonie i strzegł przestrzegania umów.
Przestrzeganie umowy to pilnowanie ładu, porządku określanego w Wedach jako rta , zaś w Aweście – aša . Jego przeciwieństwem jest nieład, bałagan określany w Wedach jako antra , zaś w Aweście jako druj . Jest on utożsamiany ze złem. Asavan to przestrzegający porządku, zaś Mithro-druj to zwolennicy bałaganu. Zoroaster daje człowiekowi wybór, czy chce stanąć po stronie dobra, czy zła. Człowiek ma wolną wolę i sam dokonuje wyboru, a także ponosi konsekwencje dokonanego wyboru.
W Indiach, w księgach wedyjskich występuje Mithra z bogiem wojny Varuna, oraz bogiem Indra. Ci dwaj bogowie zostali jednak odrzuceni w religii zoroastryjskiej. W Indiach występuje też Mazda – Mądrość. Ahuramazda lub Asuramazda to Pan Mądrości. Przed Zoroastrem był on jednym z bóstw Irańczyków , ale nie najważniejszym.
Apam Napat to stwórca, syn wód. Miał on, zgodnie z dawnymi religiami, stworzyć wszystko. Ponieważ jest on synem wód można założyć, że Irańczycy przed Zoroastrem czcili już wodę. W czasach zoroastryjskich czczono wodę, ziemię, powietrze i ogień.
Irańczycy przed Zoroastrem, a także jeszcze długo po nim, nie sprawowali kultu świątyn-nego. Ich szczególny stosunek wobec ognia wyrażał się poprzez cześć wobec ogniska domowego. Starano się przenosić ogień w postaci popiołu między poszczególnymi obozowiskami. W czasach nowożytnych pilnowano, by do ognia w kuchni nie dostało się żadne zanieczyszczenie. Herodot zapisał, że w IV w. p.n.e. Irańczycy szczególną troskę otaczali wodę, która w Iranie nigdy występowała w nadmiarze.
Szacunek wobec ziemi wyrażał się tym, że nigdy nie wyrzucano do niej śmieci. Gromadzono je w specjalnych pomieszczeniach. Nie można było ich palić, aby nie zanieczyścić ognia. Uwa-żano, że ciało ludzkie po śmierci może stać się łupem demonów. Nie mogło być więc pogrzebane w ziemi, by jej nie skalać. Ciało zmarłego eksponowano, aby ptaki i zwierzęta padlinożerne oczyściły kości z tkanki miękkiej. Kości nie były już zagrożone wniknięciem demonów i mogły być pochowane w skrzynce.
Około lat 1800-1500 p.n.e. w Azji Środkowej całkowicie zanikły cmentarzyska szkieletowe. Nie są znane żadne pochówki z tego okresu. Kości zmarłych nie były też chowane w obrębie osad, a sposób postępowania ze szczątkami w tym okresie pozostaje nieznany.
Zoroastryjczycy, zgodnie z podstawową zasadą religii, musieli mieć dobre myśli, dobre czyny i dobrą mowę. Liczba trzy symbolizowała te trzy cnoty i była symbolem wielokrotnie powta-rzającym się w zoroastryzmie.
2
Religia irańska przed Zoroastrem
Podstawowe informacje dotyczące zoroastryzmu czerpiemy z Awesty. Wcześniejsze infor-macje opierają się na Wedach oraz księdze Gathy, najstarszej księdze Awesty, przypisywanej Zoroastrowi. Księgi Awesty są datowane na podstawie badań językowych.
Istniało kilka odmian zoroastryzmu na obszarze Azji Środkowej oraz Iranu. Po upadku dynastii sasanidzkiej w VII wieku, w wyniku najazdów arabskich, kapłani zoroastryjscy musieli stworzyć kanon religijny, aby obronić się przez nacierającym islamem.
Przed zoroastryzmem czczono w Iranie bóstwa abstrakcyjne, którym przypisywano określone wartości moralne. Były to m.in.: Mithra – kontakt, umowa, Mazda , Varuna , Airyaman – przyjaźń, Arshtat – sprawiedliwość, Ham-vareti – odwaga, Sraosha (Soroush) – posłuszeń-stwo, Verethraghna – zwycięstwo militarne, zwycięstwo nad druj , czyli nieładem (w czasach zoroastryjskich bóg wojny).
Istnieli także bogowie zjawisk fizycznych, m.in. Hvar – bóg słońca, Hvar Khsaeta – bóg ”promieniującego słońca“, Mah – bóg księżyca. Początkowo bóstwo księżyca było żeńskie, dopiero później księżyc powiązano z bóstwem męskim Mah . Istniały też bóstwa innych ciał niebieskich.
Harahvati była personifikacją mitycznej rzeki płynącej z góry Hara do jeziora Vouruka-sha , będącego źródłem wszystkich rzek. Bóstwo Ardevi sura Anahita to bóstwo przedzo-roastryjskie. Ardevi to bóstwo wody, sura oznacza “mocna”, “potężna”, Anahita – “nieskazi-telna”. Bóstwo to jeszcze w Aweście jest opisywane jako piękna, nieskazitelna, młoda kobieta ubrana w piękną szatę ze skór zwierzęcych. Harahvati Ardevi sura to imię tej samej bogini, ale w tym jej imieniu kładziony jest nacisk na nazwę rzeki Harahvati . Bóstwa te występowały zarówno w starszej Aweście, jak i w Wedach.
Nie wiadomo, czy początkowo bóstwa przedzoroastryjskie miały postać antropomorficzną, ale we wczesnych czasach zoroastryjskich kapłani walczyli ze wszelkimi przedstawieniami bóstw. Można więc przypuszczać, że bóstwa przedzoroastryjskie też były aikoniczne.
Trzecią kategorię bóstw stanowiły bóstwa powiązane ściśle z rytuałem. Jednym z nich był Haoma . Haoma (Soma w Indiach) to rytuał i święty napój odurzający wykonywany podczas tego rytuału, spożywany jedynie przez kapłanów. Geush Urvan to bóg strzegący duszy ludzkiej.
Istniał podział na demony dobre i złe. Złe demony miały najczęściej postać żeńską. Demony miały swoje postaci realne np. szczura, muchy, ropuchy.
Demonami i złymi duchami (yatu ) były m.in. Pairika – żeńskie demony, czarownice, Muš – “szczur”, Asto Vidhatu – demon rozpadu, Nasus – żeński duch diabła, demon ciała i rozkładu, mucha, Głód, Pragnienie, Choroba, Starość, Zawiść, Zazdrość, Lenistwo. Demonami były problemy zdrowotne oraz negatywne uczucia. W zoroastryzmie wszystko, co dobre było dziełem Ahuramazdy, zaś wszystko co złe było dziełem jednego, potężnego złego ducha.
Istoty mityczne to m.in. ptak Saena oraz osioł z sześcioma parami oczu i rogami, który walczył z demonami. W walce z demonami ludziom pomagali też herosi. Byli oni wymysłem mitów. Pojawiali się w mitologii i działach historycznych.
Yima Khšaeta to pierwszy król, który miał swój wkład w tworzenie ziemi. Poszerzył ziemię, gdy stała się ona za mała dla Irańczyków za pomocą swojej cudownej maczugi. Mógłby panować do końca świata, ale zgrzeszył i opuściła go wtedy Khwarenah , bóstwo opiekuńcze władzy królewskiej. Wtedy jego władza straciła swoją podstawę. Ustne przekazy o mitycznym pierwszym królu istniały jeszcze w X w n.e.
W Wedach odpowiadał mu Yama – pierwszy człowiek, który znalazł drogę do świata pod-ziemnego zmarłych. Był istotą śmiertelną, ale po znalezieniu drogi do świta umarłych stał się królem świata podziemnego.
Thraetaona był herosem, walczącym z demonami. Był to wojownik, uzdrowiciel, zwy-cięzca Aži Dahaka , demona, który pożerał dzieci i zagrażał władzy królewskiej. Keresaspa był herosem zwalczającym demony. W młodszej Aweście zapisano, iż pokonał Aži Sruvara , żółtego węża pożerającego ludzi i konie. Aspa to w języku irańskim koń.
Jeszcze przed zoroastryzmem wierzono, że człowiek ma duszę, która opuszcza ciało po śmierci. Ciało może zostać wtedy opętane przez demony. Całe życie ludzkie jest walką z demonami. Wierzono w życie po śmierci, które toczyło się w niebie. Niebo to królestwo Yamy – pierwszego człowieka, i Varuny . W raju mogli znaleźć się ludzie, którzy żyli właściwie i składali ofiary bogom. W raju nie było negatywnych uczuć, zaś panował dostatek i było tam dużo pięknych kobiet. U wrót raju dusza była częstowana świeżym masłem, co jest dowodem na koczownicze życie pierwszych Irańczyków.
Herodot opisał królową Amestris, która chciała przekonać demony podziemne, aby pozwoliły jej żyć w nieskończoność. Kazała zakopać liczne dzieci, aby sama uniknąć śmierci. Początkowo wierzono więc, że zmarli udawali się do świata podziemnego, a nie do raju.
W kulturze Andronovo występowało ciałopalenie i pochówki szkieletowe w jamach. W In-diach występowały później tylko pochówki ciałopalne. Szczątki stosów w religii wedyjskiej były dokładnie zbierane i zamykane w urnach ciałopalnych. Kości miały być człowiekowi po-trzebne do późniejszego zmartwychwstania. W zoroastryzmie również wierzono, że człowiek po zmartwychwstaniu odzyska ciało i powróci w pełnej okazałości.
Od czasów pojawienia się Zoroastra, około 1500 p.n.e., w Azji Środkowej zanikły pochówki. Bardzo rzadko, m.in. w Tepe Sialk, pojawiały się pochówki szkieletowe.
Wierzono początkowo, że istniało przejście między niebem a podziemiem, w którym stał czterooki pies pomagający w przejściu duszy do świata zmarłych. Pies ten widział dobre i złe uczynki. Według późniejszych wierzeń duszę dobrego człowieka przez szeroki, wygodny most prowadziła piękna, młoda dziewczyna. Duszę złego człowieka z wąskiego mostu zrzucała “stara, ohydna baba”.
Geush Urvan to duch zmarłego człowieka i zwierzęcia, który był przedmiotem kultu. Fravaši to duchy przodków, które także były otaczane kultem.
W zoroastryzmie mówi się o akcie stworzenia dokonanym przez jednego boga – Ahuramazdę. W religiach przedzoroastryjskich i wedyjskich nie mówiono o stworzeniu, ale o uporządkowaniu lub uregulowaniu (Bundahišn ), które zostało dokonane przez kilka bóstw, którym przewod-niczył Varuna .
Istniało sześć aktów stworzenia lub uporządkowania świata. Najpierw powstało niebo – pusta wewnątrz, idealnie okrągła muszla z kamienia nazywanego aseman , co oznacza kryształ górski lub metal. W drugiej kolejności powstała woda wypełniająca najniższą część muszli. Potem powstała ziemia pośrodku. Początkowo była okrągłym, płaskim dyskiem. Na niej powstały góry o nazwie Hara Berezaiti . Było to pasmo gór otaczających ziemię. Pośrodku ziemi był szczyt Harburz (per. Alburz ), który rósł przez 800 lat. Przez pierwsze 200 lat dorósł do gwiazd, potem do księżyca, potem do słońca, a przez ostatnie 200 lat dorósł do nieba.
Odbywał się ruch ciał niebieskich wokół szczytu Hara w cyklu, który trwał 360 dni. Słońce świeciło przez 180 okien w górze Hara po stronie wschodniej, a następnie 180 okien po stronie zachodniej.
Pierwszy deszcz rozbił ziemię na 7 części karšvar . Centralna część to Khvaniratha , zamieszkana przez Irańczyków. Irańczycy żyli w samym centrum świata. Liczba 7 powtarzała się wielokrotnie w mitologii irańskiej. Istniało 7 potężnych rodów w czasach partyjskich i sasanidzkich.
1/3 świata zajmowało jezioro Vourukasha , do którego spływała rzeka Harahvati spły-wająca z góry Hara . Z jeziora wypływały dwie rzeki tworzące wschodnią i zachodnią gra-nicę Khvaniratha . Pośrodku jeziora znajdowała się góra z kryształu górskiego gromadząca chmury. Deszcz był zatrzymywany przez demony. Dobre bóstwa rozprowadzały chmury i uwal-niały deszcz. Za dobre bóstwa uważane były Apam Napat – bóstwo wody, Vata , Kvarena – bóstwo opiekuńcze i fravaši – dusze przodków.
W 4. akcie stworzenia powstało Drzewo Wszystkich Remediów, czyli pierwsza roślina i źródło nasion innych roślin. Dawało ono nasiona ziół. Nazywane było też Drzewem Wszystkich Nasion. Tishtrya to bóstwo uwalniające deszcz, które pozwalało roślinom wyrosnąć z nasion tego drzewa.
W 5. akcie stworzenia powstał byk Gav – biały, błyszczący jak księżyc, który był źródłem życia innych zwierząt. Został zabity jako ofiara nazywana później w zoroastryzmie Ahriman . W 6. akcie powstał Gayo Maretan , zwany później w zoroastryzmie Gayomard , czyli “śmiertelne życie” – pierwszy człowiek, zabity później przez Złego Ducha. Jego nasienie zostało jednak zachowane przez Neryosang , czyli zawierzone ziemi. Z nasienia tego wyrosła pierwsza roślina, która zamieniła się w Mašya i Mašyanag , pierwszą śmiertelną kobietę i pierwszego śmiertelnego mężczyznę. Ciało pierwszego byka i człowieka zostało stworzone z ziemi, a ich nasienie z ognia.
W 7. akcie uporządkowania powstał ogień wiecznie płonący.
Pierwsze drzewo, byk i człowiek zostały złożone w ofierze lub zabite, ale z ich nasion powstał świat roślin, zwierząt i ludzi. Wszystko, co dobre zostało w zoroastryzmie stworzone przez Ahuramazdę.
Poganie, wyznawcy religii przed Zoroastrem, wyobrażali sobie powstanie świata jako siedem aktów uporządkowania – niebo, ziemia, woda, roślina, zwierzę i ogień. Ogień nie przyjmuje jednej postaci. Jest on energią życia we wszystkich stworzeniach. Ognia nie ma jednak w zoroastryjskiej pieśni Farvardin Yašt o stworzeniu świata. Występuje on w Wedach i można sobie wyobrazić, że był on obecny w wierzeniach przedzoroastryjskich.
Początkowo świat znajdował się w idealnym bezruchu. Słońce stało wiecznie w zenicie. Pierwsze zwierzę i człowiek nie poruszali się. Ostatecznie, po zwycięstwie dobra nad złem, świat ma znów stanąć w idealnym bezruchu.
Pierwszy ruch rozpoczął się dopiero po złożeniu potrójnej ofiary sprawowanej przez bogów. Krwawe ofiary zwierzęce przetrwały w Indiach oraz zoroastryzmie bardzo długo, aż do XIX wieku. Nie wiadomo, czy składano kiedykolwiek ofiary z ludzi. Istniała ofiara soma/haoma z roztartej rośliny halucynogennej. Pierwsza roślina została roztarta, a jej sok wlano do wody, co dało życie roślinom. W skład ofiary potrójnej, która wprawiła świat w ruch weszli też byk i pierwszy człowiek. Ruch i wzrost to urodzaj istniejący dzięki nieustannej trosce i energii istot boskich oraz fravaši .
Pierwszy człowiek Gayo Maretan istniał też w Indiach jako człowiek śmiertelny – wedyjski Purusza . W mitologii skandynawskiej występowały analogie do mitologii irańskiej w postaci Ymira – pierwszej istoty żywej, a także pierwszego drzewa wszystkich nasion. Najwyższy szczyt Hvaniratha w języku pahlavi nazywany jest Eranvedż, co oznacza Iran.
W religii przedzoroastryjskiej czczono liczne bóstwa i demony. Do bóstw modlono się modlitwą-mantrą. Modlitwa ta polega na wyrecytowaniu pieśni religijnej. Modlono się 5 razy
dziennie w obecności ognia, który płonął w domu. Nie istniały jednak świątynie.
Istniały ofiary, które składano bóstwom przedzoroastryjskim. Ofiara to wzajemna relacja między składającym ofiarę i bóstwem. Ludzie składali ofiarę bóstwom, by one im się od-wdzięczyły, a nie z umiłowania dla nich. Celem ofiary miała być satysfakcja bogów, duchowe i fizyczne korzyści dla składającego, umocnienie boga, który stawał się silniejszy w utrzymywaniu porządku aša , co było podstawowym celem działalności bóstw.
Istniał hymn yasht do boga słońca. Opisano w nim, że słońce oczyszcza świat i chroni go przed demonami, które mogłyby go zniszczyć. Jako ofiary składano mleko, czystą wodę, sok roślinny, zboże, owoce, warzywa, masło, jaja, zwierzęta domowe i dzikie oraz wino. W Aweście ofiara to myazda , a w Wedach miyedha – ofiara płynna i stała, “mięso i wino”. Słowo zaothra, skt hotra oznacza “wylewać” i odnosi się do składania ofiary płynnej.
Ofiary krwawe były najrzadsze i najcenniejsze. W religii przedzoroastryjskiej pierwsze zwie-rzę zostało stworzone przez nieokreślone bóstwa. W zoroastryzmie zwiezwie-rzę to zostało stworzone przez Ahuramazdę, a zatem było czymś dobrym, stworzonym przez boga.
Zabicie zwierzęcia to akt przeciw stworzeniu, nie wolno było zatem zabijać dla rozrywki. Polować dla rozrywki mógł tylko król i jego otoczenie, gdyż miało to służyć doskonaleniu się w sztuce wojennej.
Przy składaniu ofiary ze zwierzęcia zwierzę ogłuszano i odprawiano rytuały zapewniające absorpcję ducha ofiary w Geush Urvan “Duszę Byka”, personifikację wszystkich zwierząt. Zabicie zwierzęcia było zazwyczaj złem, ale w szczególnych okolicznościach mogło być uważane za dobro.
Bogatsi składali w ofierze coraz większe zwierzęta. Koń, w szczególności biały, był ofiarą królów i herosów. Herodot napisał, że ofiary składano słońcu i duszy znamienitego zmarłego. Biały kolor był symbolem dobra, a czarny – zła. Nie wiadomo, czy przy składaniu ofiary początkowo posługiwano się kapłanami, czy można było ją złożyć samemu. W późniejszych czasach ofiary składali kapłani.
Istniały reguły mówiące, kto mógł składać ofiarę i o co mógł prosić w trakcie jej składania. Ofiary dla bóstwa Ardevi sura Anahita mogli składać rycerze prosząc o rącze konie i łaskę fortuny, kapłani – o mądrość i świętość, dziewczęta – o silnego pana domu i męża, kobiety – o łatwy poród. Tymczasem Mithrę wszyscy mogli prosić o bogactwo i stada, o moc i potomstwo, o łaskę bycia ašavan (żyjącym zgodnie z aša ), obronę przed głodem i pokój.
Złożoną ofiarę ze zwierzęcia pozostawiano na otwartym powietrzu dla ptaków i innych zwie-rząt. W świątyniach żyły w późniejszym okresie psy pomagające skonsumować ofiarę. Czasami we wcześniejszym okresie złożone w ofierze zwierzęta były spożywane przez samych kapłanów, choć w zoroastryzmie nie ma na to dowodów. Dom Pieśni to mityczna przestrzeń, w której powstawały pieśni modlitewne.
Ofiara z ognia i wody były prawdziwą ofiarą dla boga. W ofierze ognia często płonął tłuszcz zwierzęcy. Ofiary składano wodzie poprzez wlanie do rzeki, studni, jeziora lub oceanu haomy z rośliny lub pachnideł. Pachnidła dodawano także do ognia. Wśród ofiar dla bogów składanych za duszę zmarłych były ciasta, masło i mleko, które były spożywane w trakcie rytualnego posiłku komunalnego. Obecnie zwyczaj taki wciąż występuje wśród zoroastryjczyków.
Kapłani zoroastryjscy istnieli już w czasach Zoroastra, gdyż sam on był kapłanem i walczył z innymi kapłanami. Istniał też kult domowy, który przetrwał do dziś. Drobniejsze ofiary były składane bez udziału kapłanów.
Kapłani musieli znajdować się w stanie czystości rytualnej. Była to czystość cielesna i duchowa. Przed złożeniem ofiary kąpano się i wkładano czyste szaty. Po popełnieniu grzechu oczyszczano się poprzez złożenie ofiary, ale czynność ta wymagała już rytualnej czystości. Dla
oczyszczenia się z grzechu kąpano się zatem fizycznie w wodzie albo moczu krowy lub byka, który posiada właściwości bakteriobójcze.
Istniały wymogi dotyczące ofiarników składających ofiary dla poszczególnych bóstw. Dla Ardevi sura Anahita ofiarnikami nie mogły być osoby niezrównoważone psychicznie, oszuści, kłamcy, chorzy na trąd, niewidzący i niesłyszący orazs zdeformowani fizycznie. Choroba była dziełem demonów. Zdrowie i uroda fizyczna były bardzo ważne, gdyż pochodziły od boga. Przed ofiarą dla Mithry trzeba było przejść rytuały puryfikacyjne i kąpiele. Aši to bóstwo obfitości. Nie mogli czcić go niepłodni starcy, młode dziewczęta i chłopcy przed osiągnięciem dojrzałości płciowej.
Miejscem sprawowania rytuału było pavi , nazywane w Indiach vedi . Pavi to miejsce oczyszczone z rzeczy niepotrzebnych, zamiecione i ograniczone rowkiem. Stawało się miejscem świętym w czasie ceremonii składania ofiary.
Ofiary składano na trawie. Trawa była dobrem deficytowym. Czasem zastępowano ją więc liśćmi lub kamieniem. Nie można było składać ofiary na ziemi, by jej nie zanieczyścić. Ciało zwierzęcia ofiarnego mogło być zaatakowane przez demony. Ofiara musiała być sprawowana w obecności ognia. Musiały istnieć więc pojemniki na ogień oraz misy na płyny – wodę, mleko, a także noże i moździerz do produkcji haomy.
Obecnie w składaniu ofiar uczestniczy co najmniej dwóch kapłanów. Jeden z nich śpiewa jedynie święte pieśni. Pavi jest wytyczane również we współczesnych świątyniach zoroastryj-skich, choć w religii przedzoroastryjskiej nie było kultu świątynnego.
Ofiarę dla Ardevi sura Anahita i innych bóstw składano między wschodem i zachodem słońca . Noc to czas dew . Częstość składania ofiar zależała od posiadanego majątku. Nie było szczegółowych regulacji w tym zakresie.
Istniał kalendarz religijny. W trakcie określonych świąt należało złożyć ofiarę. Istniały dwa główne sezony Indorańczyków nazywane w Wedach ayanas. Pierwszy sezon trwał od równonocy wiosennej do równonocy jesiennej, a drugi od jesieni do wiosny. Podział na dwa sezony wynika z tradycji pasterskich. Okres zimowy był dla pasterzy łatwiejszy. Okres zimowy był uważany za czas przodków. Początki sezonów był czasem obchodzenia ważnych świąt.
Mithrakana to święto równonocy jesiennej, odtworzenie śmierci “Jedynie Stworzonego Byka”. Było to święto związane ze zmarłymi. Nowy Rok następował w równonoc wiosenną. Nawet obecnie w Iranie z okazji Nowego Roku można pić wino.
Istniało sześć sezonów gahambar dla Irańczyków. Wyodrębniły się one już po oddzieleniu się od grup indyjskich, gdyż sezony te nie występują w Indiach. Świętami rozpoczynającymi sezony były:
1. przesilenie zimowe (połowa roku), 2. przesilenie letnie, połowa lata,
3. wyprowadzenie stad na pastwiska, połowa wiosny, 4. żniwa,
5. święto powrotu do domu, sprowadzenia stad z pastwisk, 6. święto wszystkich dusz.
Święto ognia nazywane “świętem stu dni” obchodzone było zimą, 100 dni przed Nowym Rokiem. Obecnie jest to święto radosne, któremu towarzyszył wspólny posiłek oraz wspólny taniec. Obecnie państwo irańskie pozwala w czasie tego święta na wspólny taniec kobiet i mężczyzn. Święto to ma odpędzić devy , które stanowią szczególne zagrożenie w ciągu ciemnej zimy.
Święto wody Abanagan obchodzone jest w październiku. Wlewa się wtedy płyn i pach-nidła do wody. Święto Tiregan , święto bóstwa wody Tishtrya , obchodzone jest w połowie
lata. Mehregan , święto Mithry , obchodzone jest drugiego października Większość świąt ma wyznaczone daty i trwa około 5 dni.
3
Życie Zoroastra
Na temat Zoroastra istnieją liczne źródła pisane. W większości przypadków, z wyjątkiem Gathów, są to źródła pośrednie. W Młodszej Aweście istniały księgi Spend Nask i Čihr-dada Nask , które nie zachowały się, ale są często cytowane w późniejszych dziele Dinkard , należącym do tekstów Pahlavi, i Wyborze Zadsprama – dziele spisanym przez kapłana zoro-astryjskiego.
Zoroaster wywodził się z rodziny Spitaman, był synem Purušaspa (posiadającego szare konie) i Dughdhova (mleczna). Zaratusztra to “ten, który potrafi sobie dać radę z wielbłądami”. Miał on 4 braci, 2 starszych i 2 młodszych.
Gdy Zoroaster urodził się, śmiał się zamiast płakać. Odprawiono więc nad nim czary, by stał się “normalny”. Został przeznaczony do kapłaństwa w Indiach. Pobierał nauki od siódmego roku życia. Od tego wieku pobierali naukę kapłani w Iranie i Indiach w czasach przedzoroastryjskich. Trzeba było nauczyć się na pamięć wszystkich pieśni i modlitw dla wszystkich bóstw.
W wieku 20 lat opuścił dom rodzinny i zaczął działalność kapłańską. Pierwszego objawienia doznał podczas święta równonocy wiosennej, po wejściu do rzeki. Zoroaster miał pobrać wodę konieczną do odprawienia rytuału. Był wtedy w stanie czystości rytualnej. Przy wyjściu z rzeki zobaczył pięknie ubraną, błyszczącą istotą.
Istotą tą był Vohu Manah , czyli Dobra Intencja, Myśl. Poprowadził on Zoroastra przed Ahuramazdę i innych pięciu “dobroczynnych nieśmiertelnych” Amesha Spentas, którzy byli odpowiednikami archaniołów. Ahuramazda powiedział Zoroastrowi, jakie powinny być zasady religii.
Zoroaster stał się odtąd nowym człowiekiem. Zaczął nauczać nowej religii. Przez pierwsze 10 lat udało mu się nawrócić tylko jednego kuzyna. Cierpiał z tego powodu, żalił się Ahuramazdzie, że otrzymał bardzo trudne zadanie. Opisywał nikczemność kavi – władców, oraz karapan – jasnowidzów i kapłanów. W trakcie swojego nauczania został aresztowany.
W zamian za uczenie religii Zoroaster domagał się od Ahuramazdy 10 klaczy, rumaków i wielbłąda. Pytał Ahuramazdę, do jakiego kraju powinien udać się, by nauczać. Podróżował po północno-wschodnich ziemiach Iranu.
Wisztaspa był kavim . Zaratusztra przybył do niego w 42. roku swojego życia. Po dyskusji z władcą Zoroaster został wtrącony do więzienia. Przychylnym okiem spojrzała jednak na niego królowa Hutoša. Władcy zachorował wtedy jego ulubiony koń. Zoroaster zaoferował, że uzdrowi konia, jeśli król przyjmie jego naukę.
Wisztaspa ostatecznie zgodził się na przyjęcie nauk żądając nie tylko uzdrowienia konia, ale też pomyślnego panowania do końca życia oraz zostania nieśmiertelnym. Zoroaster ostatecznie na to też się zgodził. Wisztaspa odtąd walczył z niewiernymi władcami.
Zoroaster miał trzy żony – trzecią żoną była kobieta z rodu Kvogva (“posiadającego dobre bydło”). Z tego samego rodu pochodził Jamasp, doradca Wisztaspy. Żony Zoroastra pomagały mu w nawracaniu kolejnych władców poprzez tworzenie systemu koligacji rodzinnych.
Zoroaster zmarł w wieku 77 lat i 40 dni. Według legendy jego nasienie jest wciąż przecho-wywane i przyda się w przyszłości.
4
Nauki Zoroastra
Awesta została po raz pierwszy spisana w V w. n.e. Zawierała 21 części, spośród których nie wszystkie zachowały się do dziś. Księga jest badana i datowana przez językoznawców. Archaizmy pozwalają na datowanie poszczególnych ksiąg. Awestę dzieli się na starszą i młodszą. Starsza Awesta składa się z pięciu Gatha (Pieśni) i księgi Yasna Haptanghaiti (“ofiary w siedmiu sekcjach”). Istnieje pięć Gathów, przypisywanych samemu Zoroastrze. Są to:
1. Modlitwa (Ahuna Vairya ), 2. Utwór zawierający życzenia, 3. Pieśń życiodajnej Inspiracji, 4. Pieśń dobrej wiedzy,
5. Pieśń dobrego rytuały.
Gathy to utwory poetyckie spisane przez kapłanów, którzy mieli dar tworzenia i wymyślania. Wymyślanie wielokrotnie pojawia się w innych księgach Awesty.
Obecnie występuje ona również w młodsze Aweście jako Yasna . Yasna i Gathy tworzą środkową część młodszej Awesty. Yasna recytowana jest podczas codziennej porannej ofiary, podzielona jest na 72 sekcje (Haitis), której dalej podzielone są na strofy.
W młodszej Aweście występują Yashty – hymny do poszczególnych bóstw. W jej skład wchodzą też inne księgi. Vendidad to księga zawierająca wskazówki rytualne dotyczące oczysz-czenia z zanieczyszczeń martwej materii.
Khorda Avesta to tzw. “Mała Awesta” – zbiór hymnów i tekstów rytualnych recytowanych podczas codziennych rytuałów odprawianych przez kapłanów i osoby świeckie. Niyayishn to “modlitwy” do Mithry , Ardevi sura Anahita i Ataš Bahram (ognia). W tekstach pahlawijskich z IX i X wieku n.e. ogień nazywany jest Ataš Bahram , czyli ogniem zwycięskim. Hadokht Nask to teksty o losie duszy człowieka po śmierci. Ehrbedestan i Nirangestan to księgi zawierające teksty prawne. Prawo w starożytnym Iranie było oparte na religii.
O istnieniu 21 ksiąg Awesty wiemy z ksiąg pahlawijskich z IX i X wieku. W XVII i XVIII wieku w Indiach pojawiły się grupy podróżników europejskich zainteresowanych Parsami. Wtedy zaczęły się pierwsze badania nad Awestą oraz jej tłumaczenia. Parsowie w Indiach żyli we względnym spokoju, a część ich ksiąg uległa zapomnieniu.
W Yasht 10 i rozdziale 1 Vendidad pojawiają się starożytne nazwy geograficzne z dzisiej-szego Chorezmu, Merwu, Sogdiany, Haraivy (okolice Heratu) i Arachozji (okolice Kandaharu, prowincja Helmand). Chorezm pojawia się w tekstach od V w. p.n.e., Merw pojawia się od VI w. p.n.e., a Sogdiana od końca VI w. p.n.e. Są to regiony wschodniego Iranu, zamieszkane wówczas przez ludność irańską.
Prawdopodobnie tam właśnie skomponowano treść ksiąg Awesty i przekazywano ją ustnie kolejnym pokoleniom. Jest to wskazówka na to, że zoroastryzm powstał w Azji Środkowej i w Iranie wschodnim. Awesta została spisana ostatecznie na dworze królewskim w V w. n.e.
Imię Zoroaster oznacza “ten, który potrafi dać sobie radę z wielbłądem”. Powtarza się ono kilkakrotnie w pięciu Gathach, jest całkowicie nieobecne w Yasna Haptanghaiti , ale jest wielokrotnie wymieniane w Młodszej Aweście. Nie jest jasne, czy Zoroaster jest postacią historyczną, czy legendarną. Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku postulowano, że Zoroaster był postacią historyczną. Szuka się dowodów na to, że Zoroaster istniał.
Teksty Pahlawi powstały w IX i X wieku. Awesta i teksty Pahlawi nie są znane w oryginal-nych wersjach, a jedynie na podstawie rękopisów spisaoryginal-nych od XIII do XIX wieku.
Występujące w zoroastryzmie statyczna wizja świata, jedność i prostota były już wynikiem działalności intelektualnej kapłanów przedzoroastryjskich. Zoroaster do koncepcji statycznej wizji świata z wieloma bóstwami i demonami dołączył jednolitą wizję sfery boskiej. Ahura-mazda uzyskał tytuł yazata . Był jedynym dobrym bogiem, niestworzonym, nie miał swojego początku. Jego imię oznacza Pan Mądrości.
Istniał też jeden niestworzony zły duch Angra Mainyu , który też nie miał swojego po-czątku. Te dwa duchy, gdy się spotkały, stworzyły życie i nieżycie. Rozdzielono świat na druj i aša , kłamstwo i chaos oraz porządek.
Ahuramazda i Angra Mainyu nazywani byli w późniejszym okresie bliźniakami. Powstał herezja zwana zurwanizmem , która zakłada, że ojcem tych bliźniaków był czas.
Speništa Mainyu to dobry duch, ubrany w najtwardszy płaszcz, czyli niebo, który wy-brał aša . Pojęcie to jest wieloznaczne. Oznacza moc samego Ahuramazdy, dzięki której on myśli, tworzy i działa. Może to być też niezależne bóstwo hipostazujące moc. W Aweście jest wiele słów pochodzących od czasownika man – “myśleć, pamiętać”. Od tego słowa pochodzi Mainyu , czyli Duch.
Termin Vohu Manah oznacza “dobra myśl”. Jest to termin często wymieniany we wszyst-kich pięciu Gathach. Jest to trzeci najważniejszy w nich termin po Ahuramazda i aša . Dobra myśl znajduje się w centrum świata poety-kapłana, jest zasadą przewodnią słów i działań, pieśni hymnów. Każdy kapłan komponujący pieśni musi mieć opiekę Vohu Manah , która prowadzi go do komponowania dobrych słów i dobrych pieśni.
Dom Pieśni lub Dom Dobrej Myśli to miejsce, do którego kierowane są pieśni na cześć Ahuramazdy. Stamtąd też spływają dobre myśli, które obdarzają kapłanów możliwością kom-ponowania dobrych pieśni. Jest to też dom tych, którzy mają dobre myśli, czyli kompetencje poetyckie wymagane do komponowania pieśni pochwalnych, które potem go wypełniają.
Na początku czasu Ahuramazda uformował swoje myśli w słowach modlitwy Ahuna Va-irya , którą odmawiał, aby osłabić i oszołomić Złego Ducha, a następnie pomyślał i stworzył, wymyślił świat tak, że nie zawierał on żadnych złych elementów – ciemności, chorób, śmierci i podstępu, lecz był pełen światła, życia i płodności.
Mainyu odgrywa kluczową rolę w koncepcji świata. Jest to gwałtowna i dominująca siła psychiczna, dobra lub zła, która chwyta oraz niesie ze sobą bogów i ludzi swoją własną wolą. Jest to impuls psychiczny, siła psychiczna lub “poetyckie natchnienie”. W późniejszych tek-stach pojęcie to odnosi się do dwóch pierwotnych sił stwórczych Speništa Mainyu (ducha ożywiającego) i Angra Mainyu (ducha zniszczenia, ducha fałszywego).
Aša to ład, porządek makrokosmosu i mikrokosmosu, który przejawia się w świetle dnia, dziennego nieba i słońca. Razem z manah , myślą, jest to jedno z najważniejszych pojęć indoirańskich. Ašavan to strażnik ładu lub podtrzymujący ład. Ład został pomyślany przez Ahuramazdę, który stworzył świetliste przestrzenie, w których przebywa aša . Istnieją trzy podstawowe aspekty ładu – ład kosmiczny, naturalny i ludzki. Widoczny aspekt ładu to dzienne niebo i niebiańska światłość – słońce. Każdy rodzaj komunikacji między ludzką i boską sferą musi poruszać się po tej przestrzeni.
Świat składa się z trzech stanów istnienia nazywanych ahu . W aspekcie czasu stanami są to czas pierwszy (nieskończony na początku istnienie dwóch duchów, obejmujący stworzenie świata), czas obecny i czas ostatni (koniec świata). W aspekcie przestrzennym są dwa stany – przestrzeń “z kości” lub istot żywych, czyli świat człowieka, w którym żyjemy oraz przestrzeń “z myśli”, w której żyją bogowie oraz duchy zmarłych. Wszystkie te stan mogą być dobre lub złe.
Świta podzielony został na dwie strefy – świat (istnienie) myśli i świat z kości oraz słów, nazywany światem istot żywych. Świat myśli zawiera to, co ludzie mogą zrozumieć tylko
przez myśl. Świat istot żywych zawiera to, co może być pojęte za pomocą zmysłów, widzenia, słyszenia i czucia. Jest to koncepcja podobna to koncepcji Platona.
Istnieje zatem podwójny dualizm w zoroastryzmie – dobro i zło oraz myśl i materia. W późniejszym okresie mówiono o menog (świecie duchowym) i getig (świcie materialnym), co stanowi uproszczenie idei dualizmu.
Pierwotny chaos regularnie, w nocy i w zimie, powraca do kosmosu Ahuramazdy. Ahu-ramazda musi wtedy odnowić proces tworzenia. Wyznawcy “dobrej religii” mają obowiązek wspierania Ahuramazdy w odtwarzaniu porządku. W szczególności jest to obowiązek kapła-nów. Toczy się nieustanna walka między Ahuramazdą i złym duchem. Istnieją Życiodajni Nieśmiertelnie, którzy wspierają Ahura Mazdę w walce ze złem. Do grupy tej należeli m.in. Mithra i Anahita .
Angra Mainyu miał też pomocników w postaci starych bogów dewów i gniewu Aeshma utożsamianego z ciemnym, nocnym niebem. Podwójnemu dualizmowi w zoroastryzmie towa-rzyszy politeizm. Niektórzy Irańczycy czcili prawdopodobnie złe duchy i je wspierali, ale nie posiadamy żadnych źródeł mówiących o tym kulcie.
W V wieku Zoroastryzm był religią państwową Iranu. W IX wieku, pod naporem islamu, zoroastryzm skonsolidował się. Próbowano ukryć istnienie herezji w zoroastryzmie i przedstawić go w księgach jako monolit.
W zoroastryzmie występuję pojęcie prawdy i rzeczywistości (haithya ). We wszechświecie walczących przeciwstawnych mocy dobra i zła, prawdy i kłamstwa istniała groźba iluzji, że złe rzeczy są w rzeczywistości dobre. Istniała koncepcja rzeczywistości, czyli tego, co “naprawdę, naprawdę jest”. Kłamstwo (druj ) to przeciwnik kosmosu, kosmiczne oszustwo, które próbuje przekonać człowieka, że zło jest dobrem.
Istniały “modele” (ratu ) zapewniające łączność między światem myśli i światem żywych. Takimi modelami były pierwsza roślina, człowiek i byk. Modele były prototypami dobrych myśli, dobrych słów i dobrych uczynków. Są one odpowiednikami idei Platona.
Ahuramazda poprzez myśli, słowa i czyny stworzył świat i nadal podtrzymuje prawdziwy kosmiczny porządek aša . Wyobrażenie świata odpowiadało koncepcjom przedzoroastryjskim. Obrazem Ahuramazdy jest dzienne, oświetlone niebo wraz ze słońcem stojącym w zenicie. Jego imię tłumaczy się czasami jako “Pan Światła”.
Istniało sześciu Nieśmiertelnych Życiodajnych Amesha Spentas. Pierwotnie były to ema-nacje przymiotów Ahuramazdy, a później stały się samodzielnymi bóstwami. W Starszej Awe-ście istnieją pojęcia abstrakcyjne o boskim statusie, na przykład ludzkie zmysły i emocje. Od-powiadają one Nieśmiertelnym Życiodajnym. Są to dobra myśl (Vohu Manah ), porządek (aša ), polecenie z wyboru, upragnione, wyczekiwane polecenie, życiodajna pokora (Armaiti – bogini ziemi), całość, nieśmiertelność (brak śmierci przed czasem), ogień (atar ), gotowość do słuchania ludzi przez bogów i bogów przez ludzi (Sraosha ), bóg związków harmonicznych i uzdrowienia (Airyaman ) oraz niebiańska nagroda (Aši ).
W Młodszej Aweście pierwszych sześciu Nieśmiertelnych Życiodajnych występują razem. Sraosha stał się bogiem wojownikiem, którego zadaniem jest ochrona stworzeń Ahuramazdy przed siłami ciemności, zwłaszcza Wrath . Sraosha był też, wraz z Mithrą , sędzią w sądzie ostatecznym. Aši stała się boginią, która chroniła Zoroastra w jego walce ze złym duchem.
Siedmiu Nieśmiertelnych w zoroastryzmie to: Vohu Manah , Asha Vahishta , Khsha-thra Vairiya , Spenta Armaiti – dawniej bogini ziemi, potem córka i żona Ahuramazdy, Haurvatat i Ameretat .
Do grupy tej do zaliczano później także Ahuramazdę i mówiono o siedmiu nieśmiertelnych. Spenta Armaiti stała się córką i żoną Ahuramazdy, co powodowało, że zaczęto nadawać
mu przymioty ludzkie. Prowadziło to do powstania herezji polegającej na wyobrażeniu sobie Ahuramazdy pod postacią ludzką i wykonywania jego przedstawień ikonograficznych.
Vohu Manah to Dobra Myśl. Jego funkcją było inspirowanie kapłana-poety do usłyszenia objawienia Ahura Mazdy. W młodszej Aweście dobra myśl towarzyszy wszystkim istotą żywym, nie tylko ludziom. W tekstach Pahlavi dobra myśl jest nazywana Wahman i pełni rolę bóstwa – opiekuna zwierząt.
Najlepszy ład (Asha Vahishta ) został pomyślany i wywołany przez Ahuramazdę. Ład został ustanowiony przez pierwsze ofiary Ahuramazdy i jest podtrzymywany przez odnowienie ludzkich ofiar. Modlitwa o ładzie jest najświętszą modlitwą zoroastryzmu. W tekstach Pahlavi Ardwahisht stał się opiekunem ludzi.
Khshathra Vairiya to wybór, zasłużone opanowanie. Jest to moc panowania posiadana pierwotnie przez dowódcę, który prowadzi siły wojskowe na przeciwnika. Pierwotnie było to opanowanie Ahuramazdy, który pokonał zło składając ofiarę. W Starej Aweście jest to opano-wanie związane z Armaiti i odnosi się bezpośrednio do władców, którzy trzymają wrogów i inne plagi z dala od ziemi. W tekstach Pahlavi Shehrewar stał się opiekunem metali.
Spenta Armaiti jest bóstwem ziemi, życiodajną pokorą, żoną i córką Ahuramazdy. Haurvatat i Ameretat to całość i nieumieralność. W księgach Pahlawi jest nazywana Hordad i Amurdad . Odnoszą się one do faktu nieposiadania wad i skaz, nieumierania przez długi czas, reprezentują pożądany stan świata. Odnoszą się także do roślin i zwierząt.
Ogień (Atar ) w księgach Pahlawi nazywany jest Adur . Jest to ogień ofiarny, należący do Ahuramazdy. W Młodszej Aweście Ormuzda to posłaniec, którzy przenosi ofiary i dary między światem myśli i światem istot żywych. Ofiary przenoszone są od ludzi do bogów, a dary od bogów do ludzi.
Mithra , Anahita , Vayu i Tishtrya to bóstwa wywodzące się z czasów przedzoroastryj-skich i funkcjonujące nadal w religii zoroastryjskiej.
Zoroaster przeprowadził reformę religii. Wzorował się na statycznym świecie zewnętrznym, pozostawił niezmienioną kolejność stworzenia świata. W religii pogańskiej stworzeniem świata zajmowali się bogowie, a w zoroastryzmie świat stworzyli Ahuramazda i jego pomocnicy Ame-sha Spentas – Nieśmiertelni Życiodajni lub Dobroczynni. Zostali oni stworzeni przez Ahura-mazdę.
W Gathach Amesha Spentas nie występują. Przedzoroastryjscy bogowie wszyscy byli nieśmiertelni. Amesha Spentas było sześcioro, a wraz z Ahuramazdą siedmioro. Istoty te były emanacją najlepszych cech i możliwości Ahuramazdy. Jednak były to też indywidualne bóstwa – yazata , które były według Zoroastra godne własnego kultu.
Amesha Spentas stworzyli sami yazatów mniejszych, np. Sraoshę – boga posłuszeństwa i przestrzegania porządku, Aši – niebiańską nagrodę, Apam Napat – który w Rigvedzie jest najwyższym bogiem stwórcą, a w Aweście jest synem wód, Geush Urvan – preegzystencję zwierząt.
Reformą Zoroastra było pomyślenie przez Ahuramazdę pomocników Amesha Spentas. Zostali oni stworzeni do walki ze złem i byli jego emanacją. Amesha Spentas przystąpili do tworzenia świata. Ahuramazda stworzył człowieka, Vohu Manah (Dobra Myśl) – zwierzęta, Asha Vahishta (Najlepszy Ład) – ogień, Spenta Armaiti (Pokora) – ziemię, Khshathra Vairiya – niebo, Haurvatat – wodę, zaś Ameretat – rośliny. Ogień jest oddzielnym bytem. Charakterystyczne dla reformy zoroastryjskiej jest istnienie złych bogów. Przeciwnikiem Ahuramazdy są kosmiczne oszustwo, kłamstwo (druj ) i jego główny składnik, zły duch Angra Mainyu (“ciemny/czarny duch/inspiracja”). Jego imię pochodzi od słowa “myśleć”. Jego kreacje i zwolennicy mówili kłamstwa o Ahuramazdzie i jego uporządkowanym wszechświecie.
Był to ich główny cel. Świat Ahuramazdy jest wypełniony światłem słonecznym i ogniem, a świat Angra Mainyu jest opętany złem i kłamstwem.
Przedstawiciele Angra Mainyu to devas – demony. Do roli tej zdegradowane zostały bó-stwa, które miały charakter agresywny, np. Indar (Indra ) – dotychczasowy bóg wojny, heros w Indiach, i jego towarzysze. Devas, poza Angra Mainyu , są złe z natury. Angra Mainyu miał wybór i opowiedział się świadomie po stronie zła. Tworzył on nieżycie. Angra Mainyu tworzył tylko istoty niematerialne, zaś istoty materialne tworzył wyłącznie Ahuramazda.
Angra Mainyu uderzył z impetem w dolną część kamiennego nieba uszkadzając je. Był to początek jego złej działalności. Z powodu tego uderzenia woda w morzu stała się słona, Ame-sha Spentas stworzyli ją jako słodką, ziemia stała się zanieczyszczona i powstała pustynia.
Angra Mainyu zabił pierwszego byka, człowieka i roślinę. Amesha Spentas musieli oczy-ścić ogniem nasienie byka, człowieka i rośliny, a następnie rozproszyli je po świecie powodując powstanie wielu gatunków zwierząt, wielu ras ludzkich i wielu gatunków roślin. Zoroastryzm odrzucił zatem pierwotną ofiarę złożoną przez bogów.
Zły duch zaatakował też ogień i spowodował powstanie dymu. Kapłani w świątyniach ognia starali się za wszelką cenę ograniczyć ilość dymu, dlatego palili suche drewno drzew owocowych. Ahuramazda mieszkał w krainie wypełnionej słońcem, w domu pieśni. Znajdował się tam tron najpotężniejszego Ahury, z którego widział on grzechy człowieka. Tylko ašavan może znaleźć drogę do domu Ahuramazdy.
Zoroastryjczycy mieli problem, jak wyobrazić sobie Ahuramazdę. Nie mamy żadnych do-wodów na to, żeby przedzoroastryjscy bogowie byli w jakikolwiek sposób przedstawiani w iko-nografii. Zoroaster wyobrażał sobie Ahuramazdę pod postacią ludzką. Napisał, że widzi jego głowę, ręce, stopy i włosy tak samo jak swoje. Ahuramazda miał takie same ubrania jak człowiek. Jednak odmówił podania dłoni Zoroastrowi mówiąc, że jest nieuchwytnym duchem, którego dłoni nie można ująć. Ahuramazda objawił się najdalszej, nieuchwytnej formie.
Dzieje świata można podzielić na trzy okresy nazywane czasami:
1. Kreacja, stworzenie i oczyszczenie świata po jego zanieczyszczeniu przez Angra Mainyu . 2. Czas zmieszania, w którym zadaniem człowieka i yazatów jest utrzymanie ładu aż do Frashokereti (nazywane w tekstach pahlawijskich Frashegerd ) – odrodzenia, odnowa. Człowiek, tak jak Ahuramazda i Angra Mainyu , ma wolną wolę i może stanąć po stronie dobra lub zła. Czas zmieszania trwa nadal.
3. Oddzielenie i ostateczne zwycięstwo dobra nad złem. W świecie pozostanie tylko samo dobro, które było wyłącznym elementem świata w pierwszej fazie jego tworzenia.
W starszych religiach bóstwa stworzyły człowieka, żeby im służył i żeby móc się nim wy-sługiwać. Świat pogański trwał wiecznie. W zoroastryzmie człowiek współpracował z bogami i był ich wspólnikiem w utrzymywaniu ładu, a nie sługą.
Zoroastryjczycy wymyślili rok, w którym nastąpi ostateczne zwycięstwo. Czas oczekiwanego zwycięstwa dobra na złem pokrył się z najazdem arabskim. Godzili się więc na śmierć z rąk Arabów i nie podejmowali oporu. Arabowie skorzystali z tego i zmusili wielu zoroastryjczyków do przejścia na islam.
Po śmierci człowieka, jeśli następuje ona w czasie zmieszania, jego dusza opuszcza świat materialny getig i powraca na moment do stanu menog . Następuje sąd na Moście Oddzielenia. Człowiek był za życia zobowiązany do dobrych myśli, słów i uczynków. Złe uczynki wynikały z gniewu. Zoroastryzm jest nazywany w tekstach Dobrą Religią. W sądzie biorą udział Mithra , Sraosha i Rashnu , którzy stoją na Moście Oddzielenia. Rashnu ma w ręku wagę i jest sędzią nad duszami.
Jeśli uczynki dobre przeważyły most rozszerzał się i pojawiała się postać młodej, pięknej dziewczyny. W przeciwnym przypadku most stawał się węższy, a “stara, ohydna baba” strącała duszę z mostu. Jeśli dobre uczynki równoważyły złe most nie zmieniał swojej szerokości, a dusza trafiała do Daena , które jest miejscem zamieszania najgorszego celu. Jest to miejsce szare, gdzie nie ma radości ani smutku.
Wszystkie dusze i te znajdujące się w świecie radości i Słońca, i te znajdujące się w świecie zła i bólu, i te znajdujące się w świecie szarości, czekają na koniec czasu zmieszania i oddzielenie. Miejsce tych zmieszanych to Misvan Gatu .
Gdy nadejdzie oddzielenie nastąpi Sąd Ostateczny. Wtedy Airyaman – yazata przyjaźni i ozdrowienia, oraz Atar , ogień, stopią metal i spłynie on jako lawa. Dobrzy, z krainy słońca, przejdą po nim, jak po gładkiej tkaninie. Ludzie ze świata zła spłoną w tej lawie. Nie wiadomo, co stanie się z ludźmi z krainy szarości.
Ahuramazda złoży ostatnią ofiarę, Yasna , z białej haomy, która daje nieśmiertelność. Wtedy ludzie odzyskają swoje ciała i zaczną żyć w świecie pozbawionym zła i nieszczęść, słońce stać będzie w zenicie i nie działo się będzie nic konkretnego. Panować będzie błogi spokój.
5
Kult zoroastryjski
Rytuał starożytny jest trudny do odtworzenia. Nie wiadomo, jakie elementy współczesnego zoroastryzmu pochodzą ze starożytności. Zoroastryzm był religią jednego narodu. Nie była to religia misyjna. Rolą kapłanów nie było nawracanie innych ludów na zoroastryzm.
Wyróżnikiem zoroastryjczyka jest strój. Dorośli wyznawcy powinni nosić białą bawełnianą koszulę sudra , przylegającą do ciała i materiałowy pasek kushti . Sudra posiada wszyty woreczek na dobre uczynki. Pasek kushti jest upleciony z 72 nitek bawełny lub lnu. Kończy się trzema ogonkami, z których każdy dzieli się ponownie na trzy mniejsze ogonki. Trójka jest odniesieniem do dobrych słów, myśli i czynów.
Młody zoroastryjczyk poddawany jest rytuałowi inicjacji navjote1, dostaje wtedy sudrę
i kushti . Może to nastąpić w wieku od 5 do 14 lat, w zależności od woli rodziców. Inicjacji towarzyszy komunalna uroczystość z udziałem kapłanów. Już przed inicjacją dzieci powinny znać modlitwy. Każda modlitwa wiąże się z zawiązywaniem i rozwiązywaniem pasa kushti .
Obecnie zoroastryjczycy w Iranie przykrywają strój zoroastryjski, który przylega ściśle do ciała, tradycyjnym strojem islamskim ze względów bezpieczeństwa. Współczesny indyjski zo-roastryzm jest związany z tradycjami indyjskimi, z czym wiążą się kwiaty i dekoracje obecne w trakcie ceremonii.
Zoroastryjczycy muszą modlić się 5 razy dziennie, podobnie jak w religii przedzoroastryj-skiej. Kolejne modlitwy to:
1. Południe – opiekunem modlitwy jest Rapithwina – duch południa, 2. Pierwsza część popołudnia – pora wyznaczana przez kapłanów, 3. Zachód słońca,
4. Północ – pierwsza połowa nocy poświęcona jest Fravaši – duchom przodków i jeszcze nienarodzonych, a druga Sraoshy – bogu modlitwy,
5. Wschód słońca.
Przed przystąpieniem do modlitwy trzeba dokonać ablucji i mieć na sobie czyste ubranie. Ablucja polega na obmyciu widocznych części ciała – stóp do kostek, rąk do łokci i twarzy.
Bardzo podobna tradycja występuje w islamie. Jest to zwyczaj przejęty przez islam od zoro-astryjczyków.
Modlitwa jest wznoszona prawie zawsze w obliczu ognia. Ogień może płonąć w świątyni lub może być ogniskiem domowym. Ogień może pochodzić też od świeczki lub kadzidełka. Dopuszczona jest jednak modlitwa bez obecności ognia, jeśli jego rozpalenie nie jest możliwe.
Dla wczesnego zoroastryzmu charakterystyczne jest stwierdzenie, że jest to religia dla wszyst-kich, biednych i bogatych, a ludzie oceniani byli tylko za dobre i złe uczynki. Z czasem ka-płani zaczęli jednak bardziej cenić bogatych wyznawców, gdyż mogli oni fundować świątynie. Fundacja świątyni zaczęła być uważana za dobry uczynek. Z tego powodu biedni Irańczycy przechodzili chętnie na islam, który nigdy nie różnicował na bogatych i biednych.
W kalendarzu istniały święta komunalne dedykowane Ahuramazdzie i Amesha Spentas. Istnieje 6 świąt Gahambar : środek wiosny, środek lata, święto zbiorów, święto powrotu do domu, środek zimy, święto Ahuramazdy i człowieka Fravaši – ostatnia noc roku. Zoroaster wiedział, że nic tak nie spaja ludzkiej społeczności, jak wspólne świętowanie uroczystości.
Najstarsza modlitwa to Ahuna Vairya . Modlitwę tę w usta Ahuramazdy włożył Zoro-aster. Jest to modlitwa, której słowami Ahuramazda osłabiał i zniewalał złe demony. Ludzie, odmawiając tę modlitwę, również osłabiają złe demony.
Kolejna modlitwa Airyama Ishyo przypisywana jest już uczniom Zoroastra, gdyż wy-mienia ona jego imię. Wśród modlitw jest wyznanie wiary zaczynające się od słów “Jestem czcicielem Mazdy, wyznawcą Zoroastra, odrzucam devy”. Wyznanie zawiera zobowiązanie do dobrych słów i dobrych czynów.
Modlitwy są odmawiane w trakcie prywatnych modłów i świąt komunalnych. Święta ko-munalne polegają na wspólnym odmawianiu modlitw w obecności kapłanów oraz wspólnym spożywaniu posiłków. Na święta przygotowywana jest żywność. W uroczystościach mogą wziąć udział także ludzie biedni. Tradycyjnie spożywa się suszone owoce. Posiłkom towarzyszą dekoracje kwiatowe. Czasami posiłkom towarzyszy też ogień.
Tradycje zoroastryjskie zostały prawdopodobnie zainicjowane we wschodnim Iranie i w Azji Środkowej. Potem przesuwały się na zachód, na obszar dzisiejszego Iranu.
6
Wczesny okres Zoroastryzmu
Od roku 1500 p.n.e. do okresu wczesnohistorycznego miał miejsce wczesny okres Zoroastry-zmu. Doktryna ulegała zmianom w czasie. Do czasu powstania pierwszych źródeł pisanych na temat zoroastryzmu można prowadzić jedynie dociekania.
Zoroastryzm narodził się w Iranie wschodnim. Nauki Zoroastra dostały się do zachodniego Iranu, gdzie po raz pierwszy można rozważać zoroastryzm w kontekstach historycznych.
W księgach Awesty, w hymnie do Fravaši , Yasht 13, zapisano listę kobiet i mężczyzn, których fravaši są godne czci. Fravaši to dusza istniejąca przed narodzeniem, żyjąca w ciele za życia, a następnie istniejąca poza ciałem. Fravaši osób, które przyczyniły się do podtrzymania aša są czczone. Na liście tej wymienieni są m.in. kuzyn Zoroastra Maidhyoimansha – pierwszy nawrócony, Wisztaspa i jego małżonka Hutaosa, a także Jamasp. Następnie pojawiają się imiona kavi – przywódców, władców. Są to w większości imiona legendarne.
Nie ma żadnej informacji o hierarchii i organizacji wyznawców. W Yasht 13 pojawia się imię kapłana Saena, syna Ahum-stut, który był pierwszym, który zebrał wokół siebie 100 wyznawców. Może to świadczyć o wolnym rozwoju zoroastryzmu we wczesnym okresie.
Khshathra Vairiya należał do grupy sześciu lub siedmiu Amesha Spentas. Był po-czątkowo panem twardego nieba z kamienia i opiekunem wojowników, a później panem metali. Zmiana ta jest związana ze zmianą materiału, z którego robiono broń dla wojowników. Funk-cja opiekuna wojowników była stała, ale Khshathra Vairiya z pana kamienia stał się panem metali.
Grupa Amesha Spentas zaczęła otaczać się mniej ważnymi bóstwami. W towarzystwie Khshathra Vairiya pojawili się Hvar – yazata słońce, szczęście, radość, a także Asman , duch nieba i Mithra . Wokół Spenta Armaiti pojawiły się Ardevi sura Anahita i Apam Napat . Wokół Ameretat pojawił się yazata Zam odpowiedzialny za rośliny. Yazaty przeni-kały jednak w innych księgach do innego otoczenia i nie mogą być ściśle powiązane z wybranymi Amesha Spentas.
Zbawca Świata Saoshyant (przybywający zbawca) był postacią wyczekiwaną. Według doktryny postać ta miała pojawić się na świecie. Nasienie Zoroastra zostało zachowane w mi-tycznym jeziorze. Gdy w jeziorze tym wykąpie się piękna dziewczyna, z nasienia Zoroastra narodzi się Astvat-ereta , “wcielenie prawości”, któremu towarzyszyć będzie moc Khwarenah opisana w Yasht 19. Miał być on królem, który poprowadzi wszystkich do ostatecznego zwycię-stwa nad złem. Król, w wyniku złego uczynku, może stracić khwarenah . Może to doprowadzić do utraty potencjalnego Saoshyanta .
W okresie przedhistorycznym nastąpił rozwój praw dotyczących czystości rytualnej. Oczysz-czenie w tradycji indoirańskiej można było uzyskać poprzez umycie się w urynie bydła, w piasku lub w wodzie. Woda używana była do oczyszczania, ale sama była elementem świętym. Trzeba było dbać o zachowanie czystości wody. Nic nieczystego, w szczególności zwłoki, nie może być umieszczone w wodzie. Woda była kreacją Haurwatat . Konieczne było też zachowanie czystości ognia, nie można więc spalić śmieci.
Drapieżniki, skorpiony, osy i ropuchy były nieczyste. Angra Mainyu nie miał mocy stwo-rzenia niczego materialnego. Jednak te kilka gatunków zwierząt było jego dziełem, co jest nieścisłością wierzeń zoroastryjskich. Dziełami złego ducha były też śmierć i krew. Człowiek powinien unikać cielesnego kontaktu.
Ciało kapłana po kontakcie z ciałem zmarłego musiało być oczyszczane wielokrotnie. Prawo kontaktu z ciałem zmarłego było szczególną funkcją. Inni ludzie unikali takich kapłanów, musieli być oni szczególnie wynagradzani. Dusza ludzka opuszcza ciało maksymalnie po trzech dniach. Maksymalnie dzień po śmierci ciało powinno być wyniesione z domu i pozostawione na dworze do czasu jego oczyszczenia z tkanki miękkiej przez drapieżniki.
Krew jest elementem bardzo nieczystym. Kobiety w okresie miesiączki były odsuwane od wszelkich czynności domowych, by nie skazić domu. Opatrywaniem rannych żołnierzy także zajmowali się specjalnie wyznaczeni ludzie, którzy musieli przejść później złożony proces oczysz-czenia. Barashnom-i no shaba , “oczyszczanie przez 9 dni”, to najbardziej skomplikowany rytuał oczyszczania, który nadzorowali kapłani.
Po śmierci członka rodziny do domu musiał przybyć kapłan. Nie znamy hierarchii występu-jącej wśród kapłanów. Kapłani z Yazd noszą maskę padam , która przykrywa ich usta. Maska ta chroni świętość ognia przed oddechem człowieka. Gdy kapłan nie pracuje z ogniem nie musi zakładać maseczki.
Zoroastryzm zawsze był wyłącznie religią Irańczyków. Czasami prześladowano wyznawców innych religii. Nigdy jednak nie wiązało się to z koniecznością przejścia na zoroastryzm. Irań-czyk mógł przejść na chrześcijaństwo lub buddyzm, ale Semita nie mógł przejść na zoroastryzm. Nie niszczono też świątyń innych religii. Po ostatecznym zwycięstwie dobra nad złem istnieć będą tylko Irańczycy.
Medowie byli pierwszą dynastią irańską. W IX w. p.n.e. plemiona medyjskie zamieszkiwały zachodni Iran. Z dynastii medyjskiej wywodzili się władcy Dejokes (647-646 p.n.e.), Fraotes, Kjaksares i Astiages (585-549 p.n.e.). W II tys. p.n.e. w zachodnim Iranie z pewnością nie było Irańczyków. Z IX w. p.n.e. pochodzą najstarsze poświadczone imiona irańskie w zachodnim Iranie. Z pewnością Irańczycy nie przybyli tam wcześniej niż około 1200 roku p.n.e.
Zoroastryzm mógł pojawić się w zachodnim Iranie wraz z pierwszą falą migracji Irańczyków. Mógł też pojawić się później, jako prąd kulturowy lub z falą migracji. Pierwsze asyryjskie wzmianki o Irańczykach z IX-VIII w. p.n.e. nie wspominają o religii, a jedynie o władcach medyjskich, ich imionach i zajmowanych przez nich terytoriach.
Herodot wymienił imiona władców medyjskich i opisał zjednoczenie sześciu plemion irań-skich pod władzą Dejokesa. Opisał też domniemaną organizację państwa medyjskiego. Wśród sześciu plemion istniało jedno, które według niego było plemieniem kapłańskim. Było to plemię magu, nazywane po grecku magoi (1.101). Z plemiona magu wywodzili się kapłani. Ciała osób wywodzących się z tego plemienia nie było grzebane, ale wystawiano je na pastwę padlinożerców w celu dekompozycji.
Stolicą Medów była Ekbatana. Godin Tepe, Ozbaki, Nush-i Jan i Baba Jan były stanowi-skami związanymi z Medami.
Nush-i Jan jest stanowiskiem położonym w górach Zagros, ważnym ze względu na historię zoroastryzmu. Jego nazwa oznacza “na zdrowie!” mówione jako toast. Stanowisko jest fortecą otoczoną murem obronnym, położoną na wzgórzu. Była to siedziba lokalnego władcy, podobna do znalezionych w Godin Tepe i Ozbaki.
Nie była to siedziba władzy centralnej państwa medyjskiego, ale władzy lokalnej. W skład fortecy wchodziła sala kolumnowa, część magazynowa, tzw. starsza świątynia, która gorzej się zachowała, oraz centralna świątynia.
Centralna świątynia składa się z dwóch pomieszczeń, ma grube mury. Budynek ten z pew-nością pełnił funkcje kultowe. Przed opuszczeniem budynku w VI w. p.n.e. oba pomieszczenia zasypano szutrem skalnym, a ściany pomieszczenia obudowano cegłami. Dzięki temu ściany budynku zachowały wyjątkowo dobrze się do wysokości 7 m. Zachowały się także sklepienia.
Wejście prowadzi do poprzecznego, podłużnego pomieszczenia. Za nim znajduje się centralne pomieszczenie. Świątynia powstała w VIII-VII w. p.n.e. Znaleziono w niej konstrukcję, którą uznano za świątynię ognia. Znajdowały się tam ślady popiołów. Stwierdzono, że właśnie tam po raz pierwszy wykształcił się kult świątynny w zoroastryzmie.
Ludność irańska w Iranie zachodnim zetknęła się z kulturą miejscową, elamicką, oraz tra-dycją mezopotamską. W obu tradycjach od dawna występowały już świątynie. W ten sposób koncepcja świątyni przeniknęła do kultury irańskiej.
Nie wiadomo jednak, czy w Nush-i Jan znajdowała się w rzeczywistości najstarsza świątynia ognia. Budynek mógł nie być świątynią zoroastryjską, ale świątynią kultów lokalnych. Trady-cyjny okres życia Zoroastra przypada na lata około 630-588 p.n.e., czyli 300-258 lat przed rokiem 330 p.n.e., przed zwycięstwem Aleksandra Wielkiego nad Dariuszem III. Okres ten nieznacznie później niż czas powstania świątyni w Nush-i Jan.
Ołtarz w Nush-i Jan jest też pojemnikiem za małym na wiecznie płonący ogień. Mogła jednak stać na nim misa na popioły. Ołtarz ma schodkowaty, odwrócony kształt, który przy-pomina ołtarze z czasów achemenidzkich. Ołtarze achemenidzkie są jednak przedstawiane w ikonografii na otwartych przestrzeniach.
