CO I JAK MYŚLĄ O POLSZCZYŹNIE JEJ UKRAIŃSKOJĘZYCZNI UŻYTKOWNICY
ŚWIADOMOŚĆ NORMY FRAZEOLOGICZNEJ W ZAKRESIE ZWIĄZKÓW ZAWIERAJĄCYCH NAZWY ZWIERZĄT
(NA PRZYKŁADZIE ANKIETY PRZEPROWADZONEJ WŚRÓD STUDENTÓW POLONISTYKI LWOWSKIEJ ORAZ UCZELNI POLSKICH)
Związki frazeologiczne (dalej ZF) zawierające nazwy zwierząt stanowią jedną z najlicz-niejszych i najstarszych grup w zasobie frazeologicznym każdego języka (w tym też polskie-go), będąc cennym środkiem nominacji i wartościowania elementów rzeczywistości pozaję-zykowej oraz instrumentem rozpoznawania kodów i konwencji stanowiących istotę języko-wego obrazu świata Polaków. Umiejętność rozpoznawania tych kodów i konwencji oraz zgodnego z tradycją tworzenia wypowiedzi zawierających tak wyraziste środki językowe jest ważnym elementem kompetencji językowo-kulturowej użytkowników polszczyzny, której osiągnięcie jest nadzwyczaj istotnym etapem nauki języka polskiego przez cudzoziemców.
W wypadku studentów polonistyki lwowskiej przyswajanie zasobu frazeologicznego pol-szczyzny – metaforycznie mówiąc, próby przejścia z pozycji gościa na terenie polpol-szczyzny do poziomu jej domownika – odbywa się zarówno na zajęciach lektoratowych z języka polskiego (poprzez zapamiętywanie oraz uczenie się stosowania we własnych wypowiedziach mówio-nych i pisamówio-nych frazeologii umieszczonej w podręcznikach kursowych – Hurra po polsku (części 1, 2 i 3), Z polskim na Ty, Czas na czasownik, Polski mniej obcy, Kto czyta, nie błądzi i in. Również poprzez przygotowywanie specjalnych zadań domowych polegających na prze-czytaniu oraz streszczeniu artykułów z czasopism lub gazet polskich, dzięki którym student uczy się nowych wyrazów i frazeologizmów za pośrednictwem tekstów lektur czytanych w ramach zajęć z literatury polskiej bądź jako lektury domowej, co z kolei ma wpływ na wy-bór studenta podczas pisania prac rocznych dotyczących frazeologii z określonym członem (np. z nazwami zwierząt, roślin, kolorów, etnonimami, członami kwantytatywnymi i in.) bądź frazeologii na określenie kogoś lub czegoś (np. frazeologizmy określające ilość, czas, wiek, stan fizyczny lub psychiczny człowieka etc.). Pisząc prace roczne poświęcone frazeologii,
studenci nie tylko poszerzają zakres znajomości normy frazeologicznej polszczyzny1, lecz także zapoznają się z zagadnieniami teoretycznymi dotyczącymi tej dziedziny językoznaw-stwa (wąskie i szerokie rozumienie frazeologii, cechy frazeologizmów, kryteria klasyfikowa-nia ZF, osobliwości frazeologicznej semantyki etc.). Pogłębienie wiedzy teoretycznej na te-mat frazeologii odbywa się także w ramach kursu z frazeologii języka polskiego (dla studen-tów IV roku), na którym poruszane są też zagadnienia dotyczące normy frazeologicznej pol-szczyzny, innowacji frazeologicznych, tendencji rozwojowych polskiej frazeologii, wskazy-wane są rozpowszechnione błędy frazeologiczne, analizowskazy-wane przyczyny i mechanizmy ich powstawania2.
Zainteresowanie badawcze wzbudzi jednak pytanie: czy wymienione spektrum sposobów przyswajania frazeologii polskiej przez studentów polonistyki lwowskiej wystarcza, by móc powiedzieć, że ich świadomość normy frazeologicznej przybliża się do poziomu uświadamia-nia normy frazeologicznej przez rodzimych użytkowników języka? By w części odpowie-dzieć na to pytanie, postanowiłam przeprowadzić badania ankietowe mające na celu spraw-dzenie znajomości normy frazeologicznej w zakresie frazeologii zwierzęcej w środowisku studentów polonistyki lwowskiej oraz studentów będących rodzimymi użytkownikami języka polskiego. Skierowanie uwagi na obiekt badań frazeologii zwierzęcej nie jest przypadkowe.
W wielu publikacjach badacze przecież zwracają uwagę na liczne i regularne straty frazeolo-gii tej grupy i jej recesywny charakter we współczesnej normie frazeologicznej języka pol-skiego. Przyczyną ubytku frazeologii zwierzęcej zdaniem badaczy są globalne przemiany cywilizacyjne: zmiana cywilizacji rolniczej na cywilizację techniczną, co niewątpliwie spo-wodowało poważne przekształcenia w świadomości użykowników języka, w związku z czym niedzisiejszość realii, obyczajów, tradycji, wartości zawartych w licznych frazeologizmach zwierzęcych staje się przyczyną zacierania motywacji wyjściowej związków, co z kolei sprzyja obniżeniu ich możliwości nominacyjnych i ekspresywnych oraz wycofaniu się ich z uzusu i pamięci językowej (Bajerowa I., 1980, s. 50-51; Bąba S., Liberek J., 1995, s. 67-68;
Bąba S., Liberek J., 2002, s. 347; Buttler D., 1983, s. 75; Buttler D., 1989, s. 161; Chlebda
1 Normę frazeologiczną tak samo jak S. Bąba rozumiemy jako „zbiór zaaprobowanych przez polską społeczność językową frazeologizmów oraz reguł określających sposób realizacji ich toższamości w tekstach” (Bąba S., 1986, s. 13).
2 Bardziej szczegółowo zagadnienia związane z miejscem frazeologii w programie studiów polonistycznych na Narodowym Uniwersytecie Lwowskim im. Iwana Franki omówione zostały w artykułach A. Krawczuk (Кравчук А., 2010), J. Dilnej (Dilna J., 2008; Dilna J., 2010; Dilna J., 2011a; Dilna J., 2011b) oraz J. Dilnej i J. Sahatej (Dilna J., Sahata J., 2010).
W., 2001, s. 186; Tambor J., 1991, s. 65)3. Poszukiwanie kontekstów używania frazeologi-zmów zwierzęcych w tekstach umieszczonych w korpusach tekstów współczesnego języka polskiego (Korpus tekstów PWN i IPI PAN) i Internecie pokazało, że liczne ZF rejestrowane przez wspołczesne źródła leksykograficzne (niekiedy bez kwalifikatora „przestarzałe”) we współczesnym uzusie albo w ogóle nie są używane (np. chwalić się jak sroka ogonem, naga-dać /nawymyślać jak świni w koryto, kąpać się w oślim mleku), albo mają znacznie obniżoną frekwencję (np. mieć kogoś za psi pazur / psi ogon, ktoś świnie powinien paść, być pod mu-chą), albo używane są w znaczeniu odmiennym od tego, które podają słowniki (np. wylewać krokodyle łzy, krecia robota), czy też pojawiają się w tekstach w zmodyfikowanej postaci (np.
wdzięk słonia w składzie porcelany wobec wdzięk słonia i słoń w składzie porcelany, patrzeć spod byka / z byka wobec patrzeć bykiem) albo realizują innowacyjny schemat łączliwości leksykalno-semantycznej (np. media nie są świętą krową, sąd jest oczywiście niezawisły, ale to nie święta krowa wobec tradycyjnego schematu łączliwości ZF świętą krową: to ktoś, kto niezasłużenie zajmuje gdzieś uprzywilejowaną pozycję). Wspomniane procesy innowacyjne są efektem zmian w świadomości językowej użytkowników języka i ilustrują rozziew między skodyfikowaną (wzorcową) normą frazeologiczną w zakresie poszczególnych ZF a normą realną (uzusem). Badnia w tym zakresie ukazują możliwe kierunki przyszłych uściśleń kody-fikacyjnych, którym by towarzyszyła eliminacja niektórych ZF ze słowników, rejestrowanie w nich informacji na temat nowych znaczeń ZF, innowacyjnych schematów łączliwości lub zmian postaci formalnej frazeologizmów. Zatem wartość badawcza przeprowadzonych ankiet ma podwójny wymiar: z jednej strony ujawnia zmiany zachodzące w świadomości językowej użytkowników współczesnej polszczyzny (które z kolei mogą przekształcić się w innowacyj-ne użycia ZF w tekstach i zmianę normy (co najmniej użytkowej)), jak również pozwala na określenie efektów przyswajania frazeologii przez uczących się języka polskiego jako obcego bez trwałego przebywania w środowisku czynnego posługiwania się frazeologią zarówno w jej postaci normatywnej, jak i innowacyjnej.
3 Potwierdzeniem licznych strat w zasobie frazeologii zwierzęcej między innymi są wyniki porównania liczeb-ności jej rejestracji w źródłach leksykograficznych przedstawiających zasób frazeologiczny polszczyzny połowy XVIII i początku XX wieku (SFJP) z frazeologią zawartą w źródłach leksykograficznych końca XX i początku XXI wieku (ISJP; USJP; WSFJP; SFWP; WKS; WSF). Tak więc po dokonaniu odpowiedniego porównywania ułożyłam listę zawierającą 57 związków frazeologicznych ze SFJP, których już nie odnotowują nowsze słowni-ki. (np. oddać byka za indyka, brzydzić się kim jak wężem, posłać wilka po owce, wół z pozłacanymi rogami, mieć kozła na czole, świńskie ucho oraz inne), tym samym potwierdzając wyjście wspomnianych jednostek z normy frazeologicznej współczesnego języka polskiego. Dokładniej na temat zmian ilościowych w polskiej frazeologii zwierzęcej zobaczyć można będzie w artylule J. Sahatej, Zmiany ilościowe w polskiej frazeologii animalistycznej końca XX–początku XXI wieku (w druku).
W celu uzyskania porównywalnych wyników badań w referacie brane są pod uwagę li-czebnie równe grupy respondentów (po 30 osób)4, które wypełniły jednakowe ankiety spawdzające znajomość 39 ZF zawierających nazwę zwierzęcia5. Spomiędzy przedstawicieli grupy badanych z Polski 12 jest studentami slawistyki, 8 – studiuje dziennikarstwo, 7 – admi-nistrację i zarządzanie i 3 – japonistykę. W badanej grupie studentów polonistyki lwowskiej 14 jest na 3 roku studiów, 10 – na 4 roku oraz 6 – na 5 roku. Wiekowo grupa respondentów z Polski mieści się w przedziale od 22 do 32 lat, a przedstawiciele grupy „lwowskiej” – od 18 do 28 lat. Ankieta zawierała cztery pytania, z których pierwsze polegało na tym, że spośród zaproponowanych trzech wersji definicji ZF respondenci mieli wybrać ich zdaniem właściwe znaczenie, w drugim pytaniu badani sami podawali znaczenie zaproponowanych ZF, w trze-cim – mieli ułożyć zdania, które zawierałyby podane ZF, w ten sposób ujawniając nie tylko znajomość postaci znaczeniowej ZF, lecz także świadomość normy w zakresie łączliwości leksykalno-semantycznej poszczególnych frazeologizmów, w czwartym pytaniu mieli wyka-zać się znajomością postaci formalnej niektórych frazeologizmów zwierzęcych, podkreślając odpowiedni ich zdaniem komponent ZF.
Po dokonaniu analizy wypełnionych ankiet, zaproponowane w ankiecie ZF podzieliłam na trzy grupy: I. ZF, w których zakresie świadomość normy frazeologicznej jest jednakowo wysoka w obu badanych grupach (powyżej 60% odpowiedzi są zgodne ze skodyfikowaną normą); II. ZF, których znajomość jest jednakowo słaba w obu badanych grupach (powyżej 40% niepoprawnych odpowiedzi, w tym brak odpowiedzi uważany jest za świadectwo nie-znajomości normy); III. ZF, w których zakresie świadomość normy frazeologicznej w jednej
4 Jeśli chodzi o grupę respondentów z Polski, wspomniane 30 ankiet zostały losowo wybrane spomiędzy 232 ankiet wypełnionych przez studentów Uniwersytetu Wrocławskiego (151 studentów, z których 95 studiuje polo-nistykę, 15 – bibliotekoznawstwo i informacja naukowa, 11 – politologię, 16 – ekonomię, 14 – chemię); Uniwer-sytetu Warszawskiego (66 studentów, z których 23 studiuje slawistykę, 13 – administrację i zarządzanie, 9 – na kierunku technologia chemiczna, 8 – dziennikarstwo, 5 – na kierunku finanse i nieruchomość, 5 – teologię i 3 – japonistykę) oraz Politechniki Warszawskiej (7 studentów na kierunku fizyka techniczna, 5 – architekturę i urbanistykę, 3 – elektronikę).
5 Decyzja o umieszczeniu poszczególnych ZF w ankiecie w większości podyktowana była wynikami badań korpusowych, które ujawniły tendencje do wycofania się niektórych związków z uzusu (np. ostatnie cielę z obo-ry, znać się jak kura na pieprzu), używania innych w zmienionej postaci formalnej (patrzeć spod byka / z byka) lub semantycznej (np. wylewać krokodyle łzy, krecia robota) czy też zmiany tradycyjnych schematów łączliwo-ści leksykalno-semantycznej związków (np. końska dawka, trącić myszką). Niektóre ZF zostały wprowadzone do ankiety ze względu na sprzeczności w ich definiowaniu w poszczególnych źródłach leksykograficznych (np.
ZF pierwsze koty za płoty w ISJP definiowany jest: „Po pierwszych próbach przezwyciężenia jakichś trudności, często nieudanych, następne będą łatwiejsze”, podobną definicję umieszczono też w USJP: „Pierwszy efekt czyjejś pracy może być nieudany, pierwsze próby mogą się skończyć niepomyślnie, pierwszy raz może się coś komuś nie udać”. Z kolei w WSFJP ZF jest interpretowany jako jednostka polisemantyczna: „1) początkowe kłopoty, trudności zostały pokonane; 2) daw. pierwsze próby mogą być nieudane” (przy czym znaczenie noto-wane w dwóch wspomnianych wyżej źródłach tutaj rozpatruje się jako przestarzałe).
z badanych grup jest ewidentnie wyższa albo niższa w porównaniu ze świadomością normy w innej grupie respondentów.
I. Spomiędzy 15 ZF zaproponowanych w pierwszym pytaniu ankiety jednakowo dobrze znane respondentom obu badanych grup są ZF: biegać jak kot z pęcherzem – gorączkowo, nerwowo udawać się z jednego miejsca w drugie, starając się coś załatwić (SFWP) – zgodną z normą odpowiedź dało 28 respondentów z grupy „polskiej” i 25 z grupy „lwowskiej”, liczyć muchy na suficie – nic nie robić, na nic nie reagować lub bardzo się nudzić (ISJP) – odpo-wiednio 27 i 25 ankietowanych. Kocia muzyka – nieprzyjemne dla ucha dźwięki wytwarzane zwykle, aby dokuczyć komuś (ISJP) – 30 i 25. Dojna krowa – źródło dużych i stałych docho-dów (ISJP) – 27 i 25. Święta krowa – ktoś, kto niezasłużenie zajmuje gdzieś uprzywilejowaną pozycję (ISJP) – po 20 respondentów w obu grupach. Dobra znajomość powyższych ZF prawdopodobnie jest związana z ich częstym występowaniem w uzusie, przejrzystością mo-tywacji związków (święta krowa, liczyć muchy na suficie), a w wypadku grupy „lwowskiej”
dodatkowym (a być może podstawowym) czynnikiem, który zadecydował o wyborze właści-wej definicji niektórych spośród wymienionych ZF, najprawdopodobniej jest obecność w ukraińskim zasobie frazeologicznym ekwiwalencyjnych związków (дійна корова, священна корова, котячий концерт). Wymienione czynniki – stabilizacja ZF w uzusie, przejrzystość motywacji frazeologizmów, a także podobieństwo polskiej i ukraińskiej (cza-sem rosyjskiej) frazeologii, jak również konotacji poszczególnych nazw zwierząt w języko-wym obrazie świata Polaków i Ukraińców – wpłynęły też na w większości zgodną z normą interpretację znaczeń niektórych ZF zaproponowanych w drugim pytaniu ankiety. Mianowi-cie chodzi o ZF: koń trojański (троянський кінь) – 1) podstępne działanie na czyjąś szkodę, 2) zakamuflowane niebezpieczeństwo (WSF). (Co za / jaka) mucha kogoś ugryzła (какая муха тебя укусила?) – z jakiegoś powodu ktoś jest naburmoszony, zły, obrażony (WSFJP).
Patrzeć wilkiem (вовком дивитися) – mieć wyraz oczu, twarzy ponury, wrogi, niechętny, zły, nieufny (USJP). Podrzucić komuś kukułcze jajo – obarczyć kogoś załatwieniem kłopotli-wej sprawy, której samemu nie chce się załatwiać (http://www.edupedia.pl). Stary wróbel (стріляний горобець) – ktoś doświadczony (USJP). Dostać małpiego rozumu – 1) zacząć się wygłupiać, 2) zacząć się zachowywać w sposób dziwaczny lub nieobliczalny, stracić rozsą-dek, panowanie nad sobą, zwariować (USJP) oraz cielęce oczy (телячі очі) – 1) oczy o ła-godnym, sennym, bezmyślnym wyrazie (USJP), 2) oczy naiwne, rozkojarzone, jak u dziecka;
wzrok człowieka zakochanego albo bardzo zamyślonego (WSF). Zaliczając wymienione ZF do takich, w których zakresie świadomość normy frazeologicznej jest wysoka w obu
bada-nych grupach, warto zaznaczyć, że niektórzy respondenci (z obu grup) mieli jednak kłopoty z interpretacją znaczenia poszczególnych związków. Mechanizmy odstępstwa od normy są związane z próbą definiowania ZF poprzez przedstawianie ich formy wewnętrznej (genezy) bez uwzględniania przestrzeni symbolicznej związku (dotyczy to prób interpretacji ZF: koń trojański jako koń drewniany, w którym Grecy podczas obłężenia Troi dostali się do miasta;
prezent, który doprowadza do nieoczekiwanej porażki oraz (co za / jaka) mucha kogoś ugry-zła– ktoś się zachowuje lub krzyczy jakby jego nagle coś ugryzło6); z dosłownym odczyty-waniem znaczenia poszczególnych komponentów ZF (interpretacja ZF stary wróbel jako ktoś stary, starej daty (po jednej odpowiedzi w każdej z badanych grup)); z mieszaniem się w świadomości ankietowanych związków o podobnej strukturze semantycznej (znaczenie ZF:
podrzucić komuś kukułcze jajo tkwiące w świadomości 3 ankietowanych z grupy „polskiej”
i 8 respondentów grupy „lwowskiej” wyraźnie nawiązuje do znaczenia ZF: podkłаdać / pod-łożyć komuś świnię (підкласти / підкладати комусь свиню) – intrygując, spowodować, że ktoś znajdzie się w sytuacji, która mu zaszkodzi, skompromituje go (USJP) – np. zrobić jakiś podstęp, robić komuś nieprzyjemną sprawę, zrobić coś wrednego i pod.); z podawaniem zna-czeń, które wprawdzie są zbliżone ze strukturą semantyczną związku, jednak nie oddają waż-nych cech semantyczważ-nych organizacji frazeologizmu (np. definicje ZF (co za / jaka) mucha kogoś ugryzła – ktoś dziwnie się zachowuje; kiedy nie wiemy, co się z człowiekiem dzieje czy też interpretacje znaczenia ZF koń trojański – coś niegodne zaufania, coś podejrzane, coś fałszywe lub definicje ZF dostać małpiego rozumu – być głupim, mieć mało rozumu, nie nau-czyć się czegoś, ogłupieć). Jeśli chodzi o ZF cielęce oczy warto z kolei zwrócić uwagę na fakt nieuwzględnienia przez ankietowanych denotacyjnej (referencyjnej) różnorodności znaczenia związku, który może być wykorzystywany zarówno na określanie bezmyślnego i nierozgar-niętego spojrzenia, jak i spojrzenia pełnego zaufania, zakochania, łagodnego usposobienia i niewinności. Interpretując znaczenie związku, respondenci obu badanych grup przeważnie ograniczali się do wymienienia tylko niektórych charakterystyk nazywanego przez związek spojrzenia (np. naiwny jakby niewidzący rzeczywistości wzrok, miłe, łagodne spojrzenie, niemądry wyraz oczu i podobne), co, naszym zdaniem, jest związane z nieumiejętnością defi-niowania i niekoniecznie musi się przekładać na nieuświadamianie pełnego zakresu struktury semantycznej ZF. Z innej zaś strony definicje respondentów są niekiedy bogatsze od definicji słownikowych o dodatkowe informacje o charakterze denotacyjnym lub konotacyjnym, co prawdopodobnie wiąże się z własnymi doświadczeniami i wyobrażeniami ankietowanych (np.
6 Przytoczone definicje zostały zaproponowane przez uczestników „polskiej” grupy badanej.
definicja respondenta z grupy „polskiej” ZF cielęce oczy – patrzeć na kogoś naiwnym wzro-kiem, wierzyć mu bezwzględnie, można być pod wpływem bezgranicznego uczucia i przyj-mować postawę oddania albo też interpretacje znaczenia ZF dostać małpiego rozumu – doty-czy to przede wszystkim osób z natury spokojnych, które w pewnym momencie pod wpły-wem jakiegoś bodźca zaczynają szaleć, zgłupieć, zwariować (ze szczęścia)).
Spośród ZF zaproponowanych w trzecim pytaniu ankiety (trącić myszką, gęsia skórka, działać jak czerwona płachta na byka i końska dawka) respondenci obu badanych grup wyka-zali się umiejętnością zgodnego z normą używania ZF gęsia skórka – liczne drobne uwypu-klenia na skórze na skutek skurczu mięśni przywłosowych, zazwyczaj pod wpływem emocji, zimna (WSFJP) – 26 ankietowanych z grupy „polskiej” i 22 z grupy „lwowskiej” (np. gęsia skórka mi wystąpiła, jak wspomniałam o egzaminach; jest mi bardzo zimno aż dostałem gęsiej skórki). Wprawdzie nieliczne są odpowiedzi, w których ankietowani (3 z grupy „polskiej” i 1 z grupy „lwowskiej”) złamali tradycyjny schemat łączliwości związku przewidujący wystą-pienie w kontekście minimalnym frazeologizmu czasowników mieć (mieć gęsią skórkę) oraz dostać / dostawać (dostać / dostawać gęsiej skórki), np. było tak zimno w tym audytorium, że przeszła mnie gęsia skórka; gdy spojrzałam w jego oczy, przeszła mnie gęsia skórka. Poja-wienie się wymienionych użyć innowacyjnych związku prawdopodobnie jest związane z po-dobieństwem znaczeń ZF mieć gęsią skórkę / dostać / dostawać gęsiej skórki oraz dreszcze kogoś przechodzą lub ciarki kogoś przechodzą i może być kwalifikowane jako przykład kon-taminacji z węzłem semantycznym7. Do grupy frazeologizmów poprawnie używanych przez uczestników obu badanych grup zaliczam też ZF działać na kogoś jak (czerwona) płachta na byka. Tworząc zdania zawierające wspomniany związek, badani jednakowo często sięgali po schemat łączliwości co + działa na kogo + jak (czerwona) płachta na byka (13 respondentów grupy „polskiej” i 12 – grupy „lwowskiej”, np. Zadanie domowe na 5 roku studiów działa na mnie jak czerwona płachta na byka), jak i kto + działa na kogo + jak (czerwona) płachta na byka (13 ankietowanych grupy „polskiej” i 14 – grupy „lwowskiej”, np. Nowy kolega mojego brata działa na mnie jak czerwona płachta na byka). Polegając na definicjach słownikowych związku – mówimy, że coś działa na kogoś jak czerwona płachta na byka, jeśli go to bardzo drażni, denerwuje, sprawia, że wpada on we wściekłość (WKS) / mówimy, że coś działa na kogoś jak (czerwona) płachta na byka, jeśli drażni go i doprowadza do gniewu (ISJP) – użycia realizujące schemat łączliwości kto + działa na kogo + jak (czerwona) płachta na byka mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu- mu-
7 O tym typie innowacji frazeologicznych między innymi pisze G. Dziamska-Lenart, 2004, s. 53.
sielibyśmy kwalifikować jako odstępstwo od skodyfikowanej normy, co z kolei byłoby sprzeczne z normą realną. W związku z powyższym krytycznie podchodzimy do słowniko-wych wskazówek na temat schematu łączliwości związku, uważając obecnie już za zgodne z normą łączenienie ZF zarówno z podmiotem będącym nazwą nieosoby, jak i podmiotem będącym nazwą osoby. Respondenci obu badanych grup nie mieli też większych trudności z użyciem ZF końska dawka (коняча / кінська доза) – bardzo dużo, zbyt duża ilość, liczba (WSFJP), którego kontekst minimalny stanowić mogą nazwy leków (23 ankietowanych z grupy „polskiej” i 18 z grupy „lwowskiej”) albo też nazwy napoi alkoholowych lub produk-tów spożywczych (3 respondenproduk-tów z grupy „polskiej” i 4 z grupy „lwowskiej”) np. Przez nieuwagę pielęgniarki dostałam końską dawkę antybiotyku; Bardzo dużo wypiła, to dla niej końska dawka. Konteksty użycia związku zaproponowane przez 3 respondentów grupy
„lwowskiej” wskazują na przypisywanie frazeologizmowi znaczenia – wielki napór, wywie-rana przez kogoś wielka presja (np. Ona ma końską dawkę, jest bardzo natarczywą dziewczy-ną), co jest wynikiem nieznajomości znaczenia niezleksykalizowanego członu związku daw-ka oraz jego interpretacji ze względu na brzmieniowe podobieństwo z rosyjskim wyrazem давка – napór, presja, ciżba, tłok.
Odpowiadając na czwarte pytanie ankiety, respondenci obu grup wykazali się dobrą zna-jomością postaci formalnej ZW pasuje jak wół do karety – wcale nie pasuje (USJP) oraz sie-dzieć jak mysz pod miotłą – zachowywać się cicho, spokojnie, zwykle w obawie, żeby nie zwrócić na siebie czyjejś uwagi (USJP). Na dobre przyswojenie wspomnianych związków przez respondentów grupy „lwowskiej” wpłynęło raczej ich podobieństwo z ukraińskimi fra-zeologizmami здібний як віл до карети і сидіти як миша (в нірці/в норі). Co ciekawe nikt z ankietowanych spomiędzy zaproponowanych wersji czasownikowego członu ZF siedzieć jak mysz pod miotłą – siedzieć / spać / żyć – nie wybrał czasownika żyć, chociaż innowacyjna konstrukcja żyć jak mysz pod miotłą jest spotykana w uzusie (np. Ten facet od urodzenia żył jak mysz pod miotłą. Przepraszał, że oddycha. Ale gdy dostał wyrok, wstąpił w niego diabeł (Praszyński R. Jajojad, 1997)), jak również odnotowana w WSF: żyć jak mysz pod miotłą – 1) żyć w ciągłej niepewności, strachu; 2) żyć bardzo spokojnie, nie wchodząc nikomu w dro-gę.
II. Do ZF, których znajomość jest jednakowo słaba w obu badanych grupach, zaliczam frazeologizmy ostatnie cielę z obory – reszta jakiegoś zapasu, zwłaszcza: ostatnie pieniądze (USJP), jakby kogoś ktoś na sto koni wsadził – ktoś jest bardzo szczęśliwy, zadowolony z czegoś (USJP), wieża z kości słoniowej – miejsce odosobnienia, oderwania od problemów
świata, dla zajęcia sprawami duchowymi, wzniosłymi (WSFJP), wyglądać jak indycze jajo – być bardzo piegowatym (ISJP), krecia robota – podstępne, skryte działanie skierowane prze-ciwko komuś (USJP), bić / walić jak w kaczy kuper – bić mocno, bez umiaru, nie napotykając oporu (USJP), znać się jak kura na pieprzu – nie znać się na czymś wcale, nie mieć o czymś pojęcia (USJP), trącić myszką – być przestarzałym, niemodnym, staroświeckim (SFWP).
Przyczyną w większości złego uświadamiania wspomnianych związków prawdopodobnie jest: rzadkość ich występowania w uzusie, trudności z rozumieniem motywacji, a dla
Przyczyną w większości złego uświadamiania wspomnianych związków prawdopodobnie jest: rzadkość ich występowania w uzusie, trudności z rozumieniem motywacji, a dla