SZKIC TRADYCJI I TENDENCJI

Uniwersytet Łódzki

ELEMENTY WIEDZY O POLSCE W NAUCZANIU JPJO.

SZKIC TRADYCJI I TENDENCJI

Wypowiedź ta jest zarysem poglądów polskich glottodydaktyków na sprawę udziału (bądź jego braku) wiedzy o Polsce w nauczaniu JPJO. Moim zamiarem stało się nakreślenie przebiegu toczących się od lat polemik dotyczących poszukiwania skutecznych metod oraz powszechnie akceptowanego kanonu wiedzy o Polsce. Wskazuję najważniejsze, moim zda-niem, przykłady stanowisk, wychodząc od przypomnienia najwcześniejszych prób nauczania języka polskiego jako obcego z elementami wiedzy o kulturze polskiej, poprzez sygnalizowa-nie najistotsygnalizowa-niejszych punktów zwrotnych, zmierzając do najnowszych w tej sferze propozycji programowych.

Swój przegląd rozpocznę od omówienia tekstu Anny Dąbrowskiej i Małgorzaty Pasieki

„Manualik...” Stanisława Stawskiego. Analiza tekstów XVIII-wiecznego podręcznika do nau-czania języka polskiego”¹.

Autorki omówiły w swojej pracy najstarsze książki do nauki JPJO. Wskazały przy okazji cezurę między publikacjami staropolskimi (renesansowymi i barokowymi) a oświeceniowy-mi.

Od XVI wieku do połowy wieku XVIII były to zbiory rozmówek, gramatyki i listowni-ki wzbogacone tytulaturą oraz wiadomościami praktycznymi, np. zestawieniami miar i wag.

Były również słowniczki. Ich cechą było więc podejście praktyczne. Uczący się języka po-znawał realia środowisk, w których tym językiem się posługiwano oraz miejscowe normy zachowań, obyczaje językowe. Elementy realioznawcze towarzyszyły więc nauce języka pol-skiego od samego początku.

Od połowy XVIII w. (poza ww. praktycznym podejściem) pojawiła się tendencja morali-zatorska. Służyć jej miały krótkie teksty prozatorskie i dramatyczne. Do nauki języka pol-skiego po raz pierwszy posłużono się literaturą. Wprowadzono także elementy wiedzy o świecie (głównie przyrodniczym).

1 Dąbrowska A., 2010, s. 487–495.

„Nowością związaną z edukacyjną myślą oświeceniową jest natomiast zamieszczenie w omawianej książce powiastek moralizatorskich oraz komedii. Książka jest więc reprezenta-tywna dla swojej epoki. Teksty ‘Manualika...’ miały nie tylko uczyć języka polskiego, lecz także kształtować postawę moralną młodzieży”². Pojawiły się po raz pierwszy ambicje kultu-rowe, do których zmierzano przez wychowanie.

W związku z tym że teksty wybrane przez Stawskiego są tłumaczeniami z języka mieckiego, można stwierdzić, że jego „Manualik...” to właściwie prezentacja kultury nie-mieckiej dla Niemców w języku polskim [realia pogranicza kulturowego niemiecko-polskiego w czasach II i III rozbioru Polski t.j. lata 1793 i 1795]. W tym wypadku można wspomnieć o wielokulturowości w nauczaniu języka polskiego.

Jak zauważają badaczki „[...] autor tak dobierał teksty, by przekazać uczącej się [języka polskiego – adnotacja JB] młodzieży także wiedzę o świecie […]. Tym samym, ucząc języka, przekazywano wiedzę ogólną”³. Ta zaś – wiedza – wzbogacona pouczającymi tekstami po-wiastek i komedii miała wychowywać.

Następny punkt mojego przeglądu stanowią okolicznościowe wypowiedzi przedstawicieli łódzkiego środowiska glottodydaktycznego, którzy omawiali wybrane aspekty dziejów dwu-dziestowiecznej refleksji nad skutecznymi i pełnymi sposobami nauczania JPJO.

Dorota Wielkiewicz-Jałumużna w swoim tekście wspomniała (za W. Miodunką) o po-czątkach instytucjonalnego kształcenia cudzoziemców w Polsce w XX wieku. Wskazała rok 1931, kiedy to z inicjatywy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zor-ganizowano Biuro Kursów Wakacyjnych o Kulturze Polskiej dla Cudzoziemców⁴. Charakte-rystyczne już w samej nazwie wspomnianej instytucji było wyróżnienie kultury, do której wstępowało się poprzez jej element, czyli język.

Następnie autorka wspomina polskie periodyki naukowe, w których pojawiały się reflek-sje teoretyczne na temat metod nauczania JPJO – od roku 1972 w „Poradniku Językowym”, od roku 1977 w „Przeglądzie Glottodydaktycznym”, a od 1988 w łódzkim „Kształceniu polo-nistycznym cudzoziemców” (to seria „Acta Universitatis Lodzensis”).

Przywołany został kilkunastoletni okres badań Uniwersytetu Jagiellońskiego, który za-kończył się w roku 1987⁵.

2 Tamże, s. 489.

3 Tamże, s. 493.

4 Wielkiewicz-Jałmużna D., 2010, s. 29.

5 Tamże.

Kolejny etap rozwoju glottodydaktyki to, według D. Wielkiewicz-Jałumużny, czas pra-cy Komisji Ekspertów, której działania przyniosły rezultat w postaci opublikowanych w roku 1993 pod redakcją W. Miodunki „Programów nauczania JPJO”.

Dalej autorka wymienia programy stworzone w Studium Języka Polskiego dla Cudzo-ziemców UŁ. Miało to miejsce w latach 1973, 1977, 1990 i 1995. W programie z roku 1977 pojawiły się uwagi ogólne, w których znalazły się główne cele nauczania języka polskiego w Studium, tematyka i układ materiału oraz zadania w zakresie rozwijania podstawowych sprawności językowych. Zmiany polityczne w Polsce i na świecie sprawiły, że do SJPdC tra-fili pierwsi słuchacze ze ZSRR(S), którzy mieli już prawo przyznawać się do swojej polsko-ści. To dla nich w 1990 przygotowano ww. program. Trzeba było [?!] czekać aż do roku 1995, by znowelizować program z roku 1977. „Poprawki polegały na wyrzuceniu zdania mówiącego o potrzebie wychowania w duchu socjalistycznym oraz zmianie listy znanych Polaków, których sylwetki omawiano na lekcjach języka polskiego”⁶.

Reasumując ww. programy uwzględniały specyfikę SJPdC – ośrodka, który poza nauką języka polskiego oferuje doskonalenie polszczyzny na zajęciach z przedmiotów zwanych kie-runkowymi (wśród nich wiedza o Polsce – w węższym rozumieniu – jako autonomiczny przedmiot), czyli takimi, z których maturalne oceny są niezbędne do podjęcia konkretnych studiów wyższych w Polsce⁷.

Oczywiście zagadnienia z wiedzy o Polsce (w szerszym rozumieniu – nie jako treści przedmiotu wiedza o Polsce.) były realizowane na zajęciach przedmiotu język polski, który dysponował znaczną liczbą zakładanych przez ww. programy godzin zajęć. Właśnie dzięki tej wręcz ogromnej liczbie zajęć w zakresie elementów wiedzy o Polsce w ramach przedmiotu język polski w SJPdC zawsze dawała się odczuć spora swoboda co do doboru tematów, treści i sposobów ich realizacji i przekazu. Decydowały tu przede wszystkim osobowość lektora, który mógł w miarę swoich poglądów i możliwości wypełniać uzgadniane wcześniej wspólne założenia programowe. Zgodnie ze spotykaną w szkołach tradycją wyznacznikiem większości tematów były utrwalone w kalendarzu tradycje, zwyczaje i święta , zarówno te ludowe, jak narodowe czy państwowe oraz religijne. Ze względu na stałą obecność w Studium przedsta-wicieli kilkudziesięciu państw i narodów oraz co najmniej kilku religii, a także kilku wyznań, starano się trzymać kulturowego „złotego środka”, by nikt ze słuchaczy Studium nie poczuł

6 Wielkiewicz-Jałmużna D., 2010, s. 30.

7 Tamże.

się wykluczony. Zasadnicze zmiany w latach 90. dotyczyły stopniowego odchodzenia od świąt państwowych PRL na rzecz świąt III RP.

W swojej wypowiedzi D. Wielkiewicz-Jałumużna przedstawia również liczbę godzin za-jęć różnych przedmiotów (w tym wiedzy o Polsce) w kolejnych okresach działalności łódz-kiego Studium, a także rodzaje prowadzonych tam kursów. Zwraca też uwagę na opracowanie przez Grażynę Zarzycką w roku 1999 autorskiego programu poświęconemu komunikacji międzykulturowej – pierwsze tego typu zajęcia monograficzne w UŁ⁸.

Powyższe uwagi o działalności SJPdC UŁ wydają się być warte przytoczenia, ponieważ ten najstarszy (działa pod tą nazwą od roku 1961) i największy (ponad 20 000 absolwentów z 155 krajów) ośrodek nauczania JPJO w Polsce był przez długie lata monopolistą i zawsze był punktem odniesienia dla innych ośrodków akademickich⁹.

W Łodzi kształtowały się początki polskiej glottodydaktyki¹⁰. Rozwija i dodatkowo uza-sadnia to stwierdzenie również Bożena Ostromęcka-Frączak, omawiając wkład pracowników SJPdC w rozwój tej nowej dziedziny nauki – publikacje i konferencje naukowe, lektoraty i środki dydaktyczne, w tym m.in. siedem skryptów do wiedzy o Polsce¹¹.

B. Ostromęcka-Frączak wskazuje też na nowe tendencje w glottodydaktyce polonistycz-nej, które dały o sobie znać m. in. w czasie ostatnich konferencji naukowych – są to problemy związane z nauczaniem różnych elementów kultury i dialogiem międzykulturowym.

Wśród prac doktorskich pracowników Studium wymienionych w wystąpieniu B. Ostro-męckiej-Frączak (ze względu na krąg zainteresowań tego szkicu) należy wspomnieć o doktoracie Janiny Michowicz Problemy doboru i zakresu treści nauczania wiedzy o Polsce (1980) oraz rozprawie doktorskiej Grażyny Zarzyckiej Dialog międzykulturowy. Teoria i opis komunikowania się cudzoziemców przyswajających język polski (1998), a także tej samej au-torki rozprawę habilitacyjną Dyskurs prasowy o cudzoziemcach¹².

Następną część szkicu poświęcam dokonaniom głównie środowiska krakowskiego.

We wstępie do dziewiątego tomu wydawnictwa „Universitas” – jej redaktor – Władysław T. Miodunka przypomina dzieje tego naukowego i wydawniczego przedsięwzięcia.

„W roku 2004 w wydawnictwie Univeritas ukazał się tom Kultura w nauczaniu JPJO.

Stan obecny – programy nauczania – pomoce dydaktyczne, który przyniósł podsumowanie dyskusji w Polsce w latach 1992–2003 na temat uwzględnienia kultury w nauczaniu JPJO.

8 Wielkiewicz-Jałmużna D., 2010, s. 31-33.

9 Rakowski B., 2010, s. 9-10.

10 Tamże, s. 14.

11 Ostromęcka-Frączak B., 2010, s. 20.

12 Tamże, s. 26.

Publikacja została przyjęta z zainteresowaniem przez odbiorców i dała początek nowej serii wydawniczej „Metodyka nauczania JPJO.”, w której opublikowano dotychczas osiem pozy-cji. Prawdziwą nowością były propozycje nauczania kompetencji socjokulturowej W.T. Mio-dunki, realiów polskich P.E. Gębala oraz zbiót tematów A.B. Burzyńskiej i U. Dobesz. Dwa lata później [2006] w tej serii ukazał się tom Z zagadnień dydaktyki JPJO. E. Lipskiej i A. Seretny, w którym wśród zagadnień dydaktyki szczegółowej JPJO znalazło się opraco-wanie P.E. Gębala Realia i kultura w nauczaniu JPJO. Dużą część tego opracowania stanowi modelowy program nauczania realiów i kultury polskiej zintegrowany z nauczaniem języka na poziomach A1 i A2, B1 i B2, C1 i C2.

Obecnie [2010] w serii ukazuje się monografia Dydaktyka kultury polskiej w kształceniu językowym cudzoziemców P.E. Gębala. Można by uważać, że monografia stanowi rozwinięcie syntetycznego opracowania opublikowanego w 2006 roku, moim zdaniem jednak jest to nowe ujęcie opracowanego wcześniej tematu, wzbogacone o omówienie nauczania realiów i kultury w dydaktykach języków światowych oraz w polskich pracach neofilologicznych, czy też o prezentację perspektywy zadaniowej wśród etapów rozwoju koncepcji nauczania realiów i kultury.

W rezultacie praca ta stanowi najpełniejsze obecnie na rynku polskim opracowanie – o charakterze podręcznikowym – nauczania kultury i realiów w dydaktyce języków obcych [...]. W pracach dra P.E. Gębala zawsze był obecny aspekt porównawczy, charaktery-styczny dla szkoły krakowskiej glottodydaktyki polonistycznej […]¹³.

W tym samym tekście W.T. Miodunka zauważa, że w ciągu kilku lat zmieni się sytuacja refleksji nad miejscem kultury w naszej dziedzinie nauki. „Publikacja monografii poświęco-nej dydaktyce kultury polskiej w kształceniu językowym cudzoziemców oznacza nadanie tej dydaktyce specjalnej rangi równej metodyce nauczania JPJO, jego dydaktyce ogólnej czy też planowania zajęć językowych, którym poświęcone zostały dotychczasowe tomy.[...]¹⁴.

Dalej W.T. Miodunka stwierdza, że w roku 2004 musiał przyznać, że kultura była trak-towana po macoszemu w nauczaniu JPJO – dziś [t.j. 2010 – wyjaśnienie JB] – jest inaczej.

Drogę do tych pozytywnych zmian torowały według P.E. Gębala takie opracowania, jak rozprawa doktorska jego autorstwa Realioznastwo w podręcznikach do języka niemieckiego i języka polskiego jako obcych. Analiza porównawcza programów i pomocy dydaktycznych (2005) oraz praca Piotra Garncarka Przestrzeń kulturowa w nauczaniu JPJO (2006), a także                                                                                                                          

13 Miodunka T.W., 2010, s. 9.

14 Tamże, s. 10.

rozdział „Realia i kultura w nauczaniu JPJO” autorstwa P.E. Gębala w książce Z zagadnień dydaktyki JPJO (2006) pod redakcją E. Lipskiej i A. Seretny. Do tych ww. tekstów Gębala proponuje jeszcze dołączyć szereg artykułów z tomu wydanego w roku 2008 pod red. W.T.

Miodunki i A. Seretny W poszukiwaniu nowych rozwiązań¹⁵. Zdaniem P.E. Gębala integracja realiów i kultury z praktyczną nauką polszczyzny znajduje akceptację i staje się jednym z wyznaczników nowoczesnego nauczania cudzoziemców naszego języka¹⁶.

Odrębne stanowisko w ocenie obecnej sytuacji polonistycznej glottodydaktyki zajmuje Jerzy Kowalewski, który oczywiście również dostrzega zdecydowaną konieczność ww. inte-gracji nauczania kultury i języka, ale ma poza tym kilka bardzo krytycznych uwag.

Po pierwsze – zauważa, że w większości propozycji pomijany jest aspekt wychowawczy – a przecież wielu uczących się JPJO to ludzie bardzo młodzi, a i wśród starszych są poszuku-jący wzorów i wartości, bez których trudno sobie wyobrazić kulturę.

Po drugie – nie bez znaczenia jest fakt, że tak wielu decyduje się przyswajać język pol-ski, by odrodzić w sobie polskość przodków. Ich wrażliwość i oczekiwania są szczególne.

Po trzecie – „Języka polskiego poza Polską naucza się obecnie w tak wielu miejscach i formach [...] nie sposób tego nauczania objąć, sklasyfikować, a tym bardziej ujednolicić [...]

– dla Polaków poza Polską nie jest to język obcy i nie można ograniczać funkcji języka pol-skiego do funkcji komunikacyjnych¹⁷.

Po czwarte – J. Kowalewski analizując różne programy i podręczniki, stwierdza, że czę-sto ignorują one bardzo pozytywne, emocjonalne, patriotyczne oczekiwania uczniów i studen-tów, a ich autorzy przesadnie poddali się modzie politycznej poprawności i ulegają duchowi czy też ruchowi „europeizacji” nauczania JPJO.

W związku z powyższym – po piąte – J. Kowalewski zarzuca też im deformowanie pol-skich realiów lub ucieczkę od nich oraz niewiarę w wartości polskiej kultury dla niepolskiego odbiorcy, jak też niechęć autorów do wzięcia odpowiedzialności za propozycję kanonu pol-skiej kultury w swoich podręcznikach¹⁸.

Pozytywne rozwiązanie widzi J. Kowalewski w idei programu kulturowego, który oparty jest na katalogu kulturowym – wybiera się z niego treści adekwatne do potrzeb danej grupy

15 Gębal E.P., 2010, s. 11.

16 Tamże, s. 12.

17 Kowalewski J., 2008, s. 51.

18 Tamże, s. 52-61.

(tamże 61-62). Kowalewski ma też nadzieję na wydrukowanie pierwszego podręcznika do nauczania języka polskiego poza Polską metodą kulturową¹⁹.

O idei programu kulturowego pisał Kowalewski już wielokrotnie. Swoje wypowiedzi ilu-struje różnymi przykładami – projektami²⁰.

J. Kowalewski zastanawiał się również nad miejscem kultury popularnej w kanonie kul-tury polskiej proponowanej cudzoziemcom. Przy okazji ww. refleksji zaprezentował swoje poglądy na temat różnego typu badań i publikacji glottodydaktycznych począwszy od roku 1993 po rok 2010²¹.

Poglądy te rozwinął i usystematyzował w wydanej w roku 2011 książce Kultura polska jako obca? Znajdujemy w niej próby definiowania języka i kultury oraz rozważania co do relacji między nimi, bogaty rys historyczny nauczania jpjo, a także charakterystykę stanu obecnego nauczania kultury polskiej jako obcej. Na szczególną uwagę zasługuje niewątpliwie omówienie fundamentalnych założeń programu kulturowego. W książce tej przedstawił także własne propozycje relacji zachodzących pomiędzy programem kulturowym a nauczaniem kultury polskiej jako obcej. W dalszych rozważaniach J. Kowalewski wyodrębnia katalog szczegółowych zagadnień programu kulturowego i propozycje zastosowania kultury w glot-todydaktyce.

J. Kowalewski konsekwentnie konstruuje propozycje zaczynając od krytycznego spoj-rzenia na dominujące do niedawna w glottodydaktyce metody, twierdząc że „Zauważany rozwój metody zadaniowej, która w naturalny sposób wywodzi się z metody komunikacyjnej, nadając jej sens celu, jest próbą ratowania metody komunikacyjnej przed zarzutem „sztuki dla sztuki” […] „Dopiero zmiana optyki z wykonania zadania na spotkanie osobowe nadaje nau-czaniu języków jakiś sens”²². W wyniku powyższych rozważań autor dochodzi do własnej propozycji powszechnego zastosowania propagowanej przez niego we wcześniejszych pra-cach metody kulturowej.

Podsumowanie

Założone skromne rozmiary tej wypowiedzi wymusiły skrótowy jej charakter. Z tego też względu autor zdecydował się wskazać (naszkicować) jedynie te miejsca w dziejach refleksji

19 Tamże, s. 69-70.

20 Kowalewski J., 2010, s. 109.

21 Kowalewski J., 2012, s. 33-38.

22 Kowalewski J., 2011, s. 10.

nad udziałem elementów wiedzy, realiów czy kultury rozumianej jako całość w nauczaniu JPJO, które można uznać za zwrotne – decydujące o kierunku właśnie obranej drogi.

Stąd też wzmianka o pierwszych podręcznikach do nauki języka polskiego, stąd też przy-pomnienie tytułów specjalistycznych czasopism naukowych, gdzie toczyły się dyskusje, stąd też w końcu wspomnienie dziejów najstarszego i największego ośrodka dydaktycznego o am-bicjach naukowych, a także przywołanie naukowej serii wydawniczej, która nadawała i nada-je rytm dyskursu – o nada-jego żywotności świadczą kończące ten szkic opinie i postulaty.

Bibliografia

Dąbrowska A., Pasieka M., Manualik... Stanisława Stawskiego. Analiza tekstów XVIII-wiecznego podręcznika do nauczania języka polskiego, [w:] seria „Kształcenie polonistyczne cudzoziemców” 17, 2010. „Acta Universitatis Lodzensis (AUL)”, Łódź 2010, s. 487-494.

Gębal E.P., Dydaktyka kultury polskiej w kształceniu językowym cudzoziemców. Podejście porównawcze. Seria pod red. W. T. Miodunki: „Metodyka Nauczania Języka Polskiego Jako Obcego”, „Univeritas”, Kraków 2010, s. 11-228.

Kowalewski J., Miejsce kultury popularnej w kanonie kultury polskiej proponowanej cudzo-ziemcom – spojrzenie od strony programu kulturowego w nauczaniu JPJO, [w:] Kultura po-pularna w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Materiały z konferencji naukowej pod red. P. Garncarka i P. Kajaka, „Polonicum” Warszawa 2012, s. 27-39.

Kowalewski J., Rodzina, Kościół, patriotyzm – tradycyjne wartości w nauczaniu języka pol-skiego poza Polską. Stan obecny. Próba polemiki. Perspektywy, [w:] Rodzina, Kościół, szkoła a tożsamość narodowa Polaków – materiały po konferencyjne – konferencja zorganizowana w Łodzi w dniach 5–7 grudnia 2008 przez Łódzki Oddział Stowarzyszenia „Wspólnota Pol-ska”. Łódź-Warszawa 2008, s. 49-70.

Kowalewski J., Teksty kultury w praktycznej realizacji programu kulturowego, [w:] seria „K”

17, „AUL”, Łódź 2010, s. 107-114.

Miodunka T. W., Od redaktora serii, [w:] Przemysław E. Gębal, Dydaktyka kultury polskiej w kształceniu językowym cudzoziemców. Podejście porównawcze. Seria pod red. T.W. Mio-dunki: „Metodyka Nauczania Języka Polskiego Jako Obcego”, „Universitas”, Kraków 2010, s. 9-10.

Ostromęcka-Frączak B., Wkład pracowników Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców UŁ w rozwój polskiej glottodydaktyki, [w:] seria „K” 17, „AUL”, Łódź 2010, s. 19-27.

Rakowski B., 2010, Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców Uniwersytetu Łódzkiego (1958-2008), [w:] seria „K” 17, „AUL”, Łódź 2010, s. 9-17.

Wielkiewicz-Jałmużna D., 2010, Plany i programy nauczania w Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców w Łodzi, [w:] seria „Kształcenie...” 17, 2010. „AUL”, Łódź 2010, s. 29-33.

Małgorzata Grys, Wolfgang Zehetbauer, Liliana Madelska

Uniwersytet Wiedeński, Austria

TAK SIĘ NIE MÓWI – O POPRAWIANIU BŁĘDÓW