Późna twórczość Panufnika, powstała w ciągu ostatnich dziesięciu lat życia kompozytora, jak powiedziano, jest silnie nacechowana elementem polskim.
Wydaje się jednak, że droga jej rozwoju, dojrzewania i przemiany, pozostająca w bliskim związku z tematyką polską, rozpoczęła się już we wczesnej młodości kompozytora i była obecna na poszczególnych etapach życia twórcy. W prze-biegu życia Panufnika można wyróżnić momenty węzłowe istotne dla idiomu polskiego, które w dojrzałej twórczości stały się istotnym składnikiem jego stylu późnego. Warto przypomnieć ten przebieg. Można wyróżnić w nim fazy definiowane wydarzeniami świata zewnętrznego i historii bieżącej, wpisującej się w los kompozytora. Wyraźną cezurę stanowi wyjazd kompozytora z kraju w 1954 roku, w wieku lat trzydziestu dziewięciu lat, czyli niemal w połowie jego siedemdziesięciosiedmioletniego życia. Ucieczka Panufnika tworzy rodzaj zwier-ciadła, bowiem w dojrzałej fazie życia kompozytora odbijają się motywy polskie, utrwalone w pamięci kompozytora w latach dzieciństwa i młodości. Stanowią one wyraźne cechy jego poetyki twórczej lat późnych i ostatnich, wyznaczając w istotnej mierze ich tematykę, narrację, ekspresję wyrazu.
W każdym niemal układzie dat (dacie rozpoczynającej określoną fazę i dacie wskazanej przez kompozytora jako węzłowa6) można odnaleźć momenty istotne dla rozwijania się idei polskich w świadomości i twórczości Panufnika:
– odzyskanie niepodległości przez Polskę i rozkwit patriotycznej atmosfery lat międzywojennych (1914–1918) – pierwsze lata kontaktu z muzyką;
– postanowienie zostania kompozytorem „polskim” (ok. 1923–1926);
– studia w Konserwatorium Warszawskim i pierwsze kompozycje (1932–1936);
– wybuch drugiej wojny światowej (1939), okupacja (1941) i zakończenie wojny (1945) – wyznaczające momenty tragiczne w życiu Panufnika, które ujawniły jego niesłabnącą wrażliwość na dramatyczne wydarzenia z historii ojczyzny;
– okres tendencji socrealistycznych w kulturze polskiej i wpływu wywieranego na artystów (1950–1953) – wyznaczający linię zdarzeń prowadzących do klęski i dramatycznej decyzji opuszczenia ojczyzny;
– emigracja (1954) i próby odbudowania życia i twórczości;
– narodziny nowego języka muzycznego (1963–1968) – rozpoczynające dojrzały okres twórczości;
6 Odwołano się tu do schematu życia Panufnika wskazanego przez samego kompozytora;
za: B. Bolesławska: Panufnik. Warszawa 2001, s. 406.
– szczytowy okres twórczości (1972–1977) – rozkwit dojrzałej formy twórczej w powiązaniu z ideą;
– manifestacja „polskości” (1981–1986) – „polskość” głęboka, symboliczna, ujawniana w kompozycjach poprzez wspomnienie symboli ojczyzny i intensywne przeżywanie wydarzeń z jej bieżącej historii;
– synteza twórczości (1990–1991).
Przedstawiona tu periodyzacja elementów polskich na przestrzeni życia kom-pozytora różnicuje się względem innych podziałów życia i twórczości, o których wspominała Ewa Siemdaj7, jak również koncepcji czterofazowej zaproponowanej przez tę badaczkę w odniesieniu do twórczości symfonicznej Panufnika8.
Ogólnie rzecz biorąc, w próbie periodyzacji idiomu polskiego w kontekście życia i twórczości Panufnika wyłania się model trójdzielny. Obejmuje on trzy etapy, w których dokonują się istotne przewartościowania w osobowości kompozytora i jego twórczości o cechach polskich. Fazy te można określić następująco:
– faza I, odkrywania i asymilacji (1914–1939), – faza II, utraty i transformacji (1939–1968), – faza III, retrospekcji i syntezy (1968–1991).
Przedmiotem rozważań przedstawionych w artykule jest II i III faza twór-czości Panufnika, a w szczególności jej ostatni, dziesięcioletni etap. Została ona określona jako faza retrospekcji i syntezy, w której dokonują się istotne prze-kształcenia idiomu polskiego w świetle formowania się stylu późnego. Można wyróżnić następujące jej podokresy:
– odkrywania i wprowadzania nowego języka muzycznego (trzydźwiękowa komórka), lata 1968–1974 (m.in. Reflections, Koncert skrzypcowy);
– twórczej pełni9, lata 1974–1980 (m.in. Sinfonia di Sfere, Sinfonia Mistica, Metasinfonia);
– syntezy i retrospekcji elementów polskich, lata 1980–1991 (m.in. Sinfonia Votiva, Koncert fagotowy).
Styl późny obejmowałby lata ostatnie, 1980–1991, i pokrywał się z okresem syntezy i retrospekcji elementów polskich w twórczości Panufnika, choć cały proces dojrzewania stylu późnego rozpoczął się już w zasadzie w momencie ufor-mowania się etapu twórczości dojrzałej i twórczej pełni (od 1968 roku). Zasadnicze zmiany języka kompozytorskiego i widzenia formy u Panufnika nastąpiły już bowiem w tym okresie. Jednak o wyraźnym rysie twórczości późnej w aspekcie dojrzałego idiomu polskiego można mówić w odniesieniu do dzieł ostatniego
7 E. Siemdaj: Andrzej Panufnik. Twórczość symfoniczna. Kraków 2003, s. 32–36.
8 Ibidem, s. 37.
9 Ibidem, s. 37.
okresu. Dominuje w nich tematyka polska, która u progu lat osiemdziesiątych powróciła jako jeden z tematów wiodących zainteresowań kompozytorskich Panufnika i stała się istotną cechą późnego stylu w jego twórczości.
Przedstawione okresy życia i twórczości Panufnika, istotne dla jego idiomu polskiego, warto wzbogacić o konfrontację z „modelem inwariantnym życia twórcy” Mieczysława Tomaszewskiego10 oraz koncepcją faz życia przedstawio-ną przez Charlotte Bühler11. Tomaszewski wyznaczył momenty zwrotne dla twórczości kompozytorskiej, niekiedy nawet graniczne, kierujące tę twórczość na nowe tory. Są to momenty:
– przejęcia dziedzictwa „z dobrodziejstwem inwentarza”, – pierwszej fascynacji i „krystalizacji ideału”,
– sprzeciwu i buntu, czyli „burzy i naporu”, – znaczącego spotkania i „wiatru w żagle”, – zagrożenia egzystencji, czyli „smugi cienia”, – samotności i wyzwolenia „ku nowym brzegom”.
Momenty te wyznaczają okresy – fazy twórczości: początkowej, wczesnej, dojrzałej, szczytowej, późnej, ostatniej. W przypadku Panufnika faza ostatnia, determinowana momentem samotności i wyzwolenia „ku nowym brzegom”, znalazła odzwierciedlenie w syntezie i retrospekcji elementów polskich, sple-cionych z dojrzałym stylem kompozytorskiej wypowiedzi w ostatnim okresie twórczości kompozytora. Warto zauważyć jednak, że nie towarzyszy jej moment samotności i doświadczenie „smugi cienia”, a sama w sobie jest fazą twórczości dojrzałej i szczytowej (Panufnik jest wówczas otoczony rodziną i przeżywa pełnię sił twórczych). Jeśli mielibyśmy szukać tego charakterystycznego dla fazy późnej momentu w życiu Panufnika, to musielibyśmy wskazać czas ucieczki z Polski (1954 rok) i przeżycie osamotnienia i „smugi cienia”, które towarzyszyło kom-pozytorowi w pierwszych latach emigracji (do około 1963 roku), co skłoniło go do radykalnego przebudowania kompozytorskiego stylu. Stąd zawarte są w tym artykule (i nie tylko) przypuszczenia, że późna twórczość Panufnika to jego niemal cała dojrzała twórczość (po 1968 roku).
Interesujące z punktu widzenia kształtowania się stylu późnego w twórczości Panufnika mogą być pewne aspekty koncepcji Charlotte Bühler, a mianowicie wskazane przez nią punkty zwrotne życia ludzkiego, korespondujące z procesami biologicznymi, dotyczące faz życia i twórczości oraz ich granic i rozwoju – punkt
„samookreślenia się” oraz punkt „wyrzeczenia”, który przeżywany jest tym silniej, 10 M. Tomaszewski: Styl późny i ostatni. W: Idem: Muzyka w dialogu ze słowem. Kraków 2003, s. 59.
11 Ch. Bühler: Bieg życia ludzkiego. Warszawa 1999.
im silniejszy był rozwój jednostki. W ciągu procesu „przeznaczania się” nastę-pują etapy sięgające od „urzeczywistnienia przybliżonego do definitywnego”, w których zachodzą stopnie: „przeznaczenia niespecyficznego i prowizorycznego,
specyficznego i definitywnego oraz aspekt wyniku”12.
Jeśli w przebiegu życia Panufnika (nawiązując do koncepcji Bühler) „polskość”
można określić jako „zadanie” twórczości (jej „rezultat planowany”), stawiane sobie przez kompozytora przez całe życie, w różnych jego momentach i na różnych etapach, to okres stylu późnego byłby nacechowany aspektem „prze-znaczenia definitywnego” i „wyniku”, rozumianych jako synteza i ugruntowanie cech polskich w dojrzałym stylu kompozytorskim. Idea polskości wyznacza bowiem w twórczości autora Sinfonii Votiva nurt zwarty, przemyślany, spójny, nacechowany zadaniowo i dążący do tworzenia określonych rezultatów.
U podłoża wspomnianego zadania, którego cechą szczególną jest w przypadku Panufnika „bycie kompozytorem polskim”, leży potrzeba wyrażenia „polskości”
w muzyce poprzez włączenie elementów polskich do utworów. Różnorodność idiomu polskiego, jego objawianie się poprzez zmienność środków nawiązują-cych do tradycji, ale tworząnawiązują-cych nowe formy wyrazu, można uznać za przykład
„swobodnej przestrzeni przeznaczenia”, którą warunkuje system psychofizyczny kompozytora13. „Polskość” zamierzona, wprowadzana do twórczości nie tylko w płaszczyźnie emocjonalnej, ale także koncepcyjnej, stała się wyznacznikiem wypracowanego dojrzałego stylu kompozytora. Stylu, który w istotnej mierze wiąże się z jego twórczością późną.
Skupmy się zatem na okresie, który wyznacza styl późny twórczości Panuf-nika, rozpinający się od twórczości dojrzałej lat osiemdziesiątych do ostatniej, początku lat dziewięćdziesiątych. Wydaje się jednak, że początek tych przemian pojawił się już wraz z nastaniem twórczości dojrzałej, wiążąc się z odkryciem przez kompozytora nowego języka muzycznego pod koniec lat sześćdziesią-tych, a zatem dość wcześnie. Warto prześledzić te zmiany, odnosząc się krótko do wcześniejszych okresów życia i twórczości Panufnika, tak aby uzyskać jak najszerszą perspektywę kształtowania się stylu późnego kompozytora. Istotne będą tu dwa okresy – faza II, utraty i transformacji, oraz faza III, życiowej i ar-tystycznej pełni, u której schyłku dokonała się synteza i retrospekcja elementów polskich w ramach stylu późnego.
12 Ibidem, s. 292.
13 Ibidem, s. 161.