Dzięki wspaniałej potędze i imponującemu systemowi doków Liverpool robi znakomite i bardziej okazałe wrażenie niż Manchester czy inne wielkie miasta angielskie.
[…] Zespół gmachów przy St. George’s Hall nie ma sobie równych w Anglii1.
Skala i sprężystość budowli, jak również prężność ludzi są niesłychane – jest to miasto światowe w znacznie większym stopniu niż Londyn czy Manchester2.
Koniec końcem tak naprawdę wierzę, że ludzie z Liverpool marzą o rzeczach wielkich.
[…] Sądzę, że Liverpool ma w sobie dogasający ogarek czegoś wyjątkowego – i na swój sposób to dogaszanie odciska swoje piętno na każdym. Niemniej ten ogarek tlący się blaskiem pozostaje3. Poczucie odrodzenia Liverpool można rozpoznać po rosnącej liczbie restauracji i barów wspomnianych we wpływowych przewodnikach czy po pojawieniu się ilustrowanych magazynów o charakterze typowym dla miasta […], które starają się promować „stylowe życie w Liverpool”, oraz po ogólnokrajowym uznaniu na łamach stylowych czasopism, jak „Country Life” i „RSA Journal”, z których każde dostrzega narastanie tu niezwykłego ożywienia, stosując określenia w rodzaju „miasto, którego godzina właśnie nadeszła”.
W tym, co w istocie najwyraźniej stanowi niesamowity przewrót dotyczący wizerunku, jaki nastąpił od lat osiemdziesiątych, to w marcu 2003 roku magazyn „Tatler” posunął się nawet do tego, że nadał miastu przydomek „Livercool” i nazwał je „klejnotem Północy […]
miejscem, gdzie tradycja spotyka się z tym, co wyznacza kierunek rozwoju (cutting edge)4. 1 K. Baedeker: Grossbritanien. England (ausser London), Wales, Schottland und Irland.
Handbuch für Reisende. Leipzig 1906, s. 277. Wszystkie cytaty z dzieł obcojęzycznych podaję w tłumaczeniu własnym – P.M.
2 I. Nairn: Britain’s Changing Towns. London 1967, s. 141.
3 I. McCullan, cyt. z filmu dokumentalnego: Never Walk Alone. Reż. E. Ragot, J. de Missolz dla Arte TV, 1992 (fr, de).
4 J. Murden: „City of Change and Challenge”. Liverpool since 1945. W: Liverpool 800, Culture, Character & History. Red. J. Belchem. Liverpool 2006, s. 484.
Celem autora jest zestawienie dwuznacznej, co najmniej, zagadki niedawnej transformacji, trwającej od początku nowego stulecia, wybranych obszarów Liverpool ze znacznie szerszą kwestią stopniowej utraty po 1918 roku statusu świa-towej metropolii porświa-towej przy drastycznej degradacji życia społecznego, która następowała od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku z powodu niemal kompletnego upadku gospodarki miasta. Wiąże się to z coraz jawniej szkodliwym charakterem ery dominacji światowych finansów zwanej globalizacją – być może znajdującą się obecnie w swym końcowym stadium – przy narastającym kryzysie społeczno-gospodarczym, ekologicznym, a także kulturowym współczesnej cywilizacji. Nadchodzące zmiany w Liverpool należa-łoby ujmować nie tylko w kontekście koniecznej readaptacji do panujących dziś tendencji ogólnoświatowych, lecz również jako wywołujące cechy schyłkowe czy wręcz jałowe dla zbudowanych otoczeń i nastroju samego miasta oraz zmiany
społeczne dotkliwe po latach kryzysu.
Wyjątkowa rola, jaką to niegdyś „drugie miasto Imperium” odgrywało w no-wożytnych i nowoczesnych dziejach Wysp Brytyjskich, wynikała z jego wyjątko-wego położenia, nad ujściem rzeki Mersey, w centralnym punkcie geograficznym całego archipelagu, włącznie z dzisiejszą Republiką Irlandzką5. Pomimo że miasto dominujące na powołanym do życia w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku „wielkim obszarze zurbanizowanym”, zwanym Merseyside6, nie cieszy się jednoznacznie pochlebną reputacją, to jednak nazwa „Liverpool” wciąż jeszcze wywołuje pośród obywateli kraju, jak również w wielu innych częściach świata, znacznie silniejsze asocjacje niż niemal wszystkie inne ośrodki miejskie. Dziś, w obliczu wszechobecnej konkurencyjności między miastami, to Manchester rywalizuje z Birmingham o banalny już tytuł Drugiego Miasta Zjednoczonego Królestwa, całkowicie przyćmiony „globalnym blaskiem” wielomilionowej stolicy państwa. Znamienne, że mieszkaniec Merseyside zapytany o to, które z ponad 5 Brak akceptacji ze strony wielu Irlandczyków przymiotnika „British” we współczesnej nazwie geograficznej, oznaczającej w całości zespół wysp położonych przy północno-za-chodnim wybrzeżu głównego lądu kontynentalnego Europy, wiąże się z niechęcią do bez-pośredniej asocjacji z byłym „brytyjskim okupantem”. Pochodząca z około 500 roku p.n.e.
starogrecka nazwa Pytheus („nad oceanami”) czy stosowane od I wieku p.n.e. terminy Prettania oraz Wyspy Pretańskie, na podstawie użytego przez Diodora Sycylijskiego miana Πρεττανία, mają swe oddźwięk w nazwie Prydain, która wciąż funkcjonuje w języku wa-lijskim. Zob.: B. Cunliffe: The Extraordinary Voyage of Pytheas the Greek. New York 2002.
Por.: C.A. Snyder: The Britons. London 2003; Complete Map of the British Isles. The Reader’s Digest Association (Great Britain). London 1965.
6 Local Government Act 1972. http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1972/70 [data dostępu:
7.06.2016]. Por. Local Government Act 1986. http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1986/10 [data dostępu: 7.06.2016].
dziesięciu miast pretendujących do tego tytułu należałoby nazwać drugim co do znaczenia miastem kraju, potrafi jednak odpowiedzieć bez najmniejszego zawahania: „London”. Ta niepojęta dla cudzoziemców czy samych Londyńczy-ków stanowczość wiąże się między innymi z niechęcią, jaką przeważająca część rodzimej ludności mieszkającej na północ od doliny zwanej Watford Gap i na zachód od Bristolu żywi do podziału bogactwa i koncentracji władzy oraz ad-ministracji politycznej skupionych w stolicy i otaczającym ją regionie, skrajnie nierównych w stosunku do reszty kraju. Po drugiej wojnie światowej utożsamiona z tzw. High Society miejscowa elita wraz ze sporą częścią lepiej sytuowanych przedstawicieli klas średnich opuściły miasto, wobec czego robotnicze warstwy społeczne (working classes) przejęły identyfikację z analogicznym systemem wartości, wciąż dającą się określić mianem civic patriotism (patriotyzm miejski), ukształtowaną przez dawne ugrupowania ustabilizowane w toku historycznego rozwoju (zob. ilustracja 1).
Na styku epok nowożytnej i nowoczesnej Liverpool stał się jedną z pierwszych metropolii światowych, jak również pierwszorzędnym ośrodkiem ubezpieczenio-wym, kontrolującym do wybuchu pierwszej wojny światowej ponad trzydzieści procent polis ubezpieczeniowych z całego handlu morskiego Imperium Brytyj-skiego7. W tej samozwańczej republice miejskiej, która prosperowała niemal w cał-kowitej niezależności od londyńskiego establishmentu społeczno-politycznego, dopatrywano się zarówno europejskiego Nowego Jorku8,jak i morskich „wrót do Imperium”. W wielu sferach Liverpool konkurował z Londynem. Było to jedyne w prowincji miasto, dla którego otworzono osobne biuro przy westminsterskim Whitehall. Pierwszy za morzami oddział konsularny Stanów Zjednoczonych za-łożono właśnie nad Mersey, w 1790 roku (zamknięty w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia). Liverpool posiadał własne instytucje lub oddziały kluczowe dla brytyjskiej polityki budowania ogólnoświatowego systemu handlowego, ta-kie jak: giełda, pierwotnie zwana Publiczną, którą założono w XVII wieku dla miejscowych handlowców, oraz Bank Angielski. Ciesząca się światową renomą, najstarsza w kraju szkoła architektury, Liverpool School of Architecture (LSA), afiliowana z uniwersytetem i prowadząca uznany przez Royal Institute of Bri-tish Architects (RIBA) program studiów dyplomowo-magisterskich, wywierała kluczowy wpływ na stopniowo następujące zmiany w brytyjskim projektowaniu
7 T. Lane: Liverpool. Gateway of Empire. London 1987, s. 21–51.
8 Por.: „Wbrew opinii niektórych ludzi o ciasnych horyzontach […] będziemy pew-nego dnia podróżować do księżyca, planet i gwiazd z tą samą łatwością, prędkością oraz pewnością, jak teraz statkiem płyniemy z Liverpool do New York!”. J. Verne: From the Earth to the Moon. http://www.mckinley.k12.hi.us/ebooks/pdf/moon10.pdf, s. 65 [data dostępu: 8.06.2016].
architektonicznym w XX wieku9. Jego znaczenie jako ośrodka tworzącego wraz z Birkenhead, Wallesey i Bootle niezrównany wówczas kompleks portowy było nie do przecenienia podczas pierwszej, a przede wszystkim drugiej wojny światowej, kiedy przyjmowanie konwojów z Ameryki Północnej stało się linią ratunkową kraju. Dlatego też aglomeracja nad rzeką Mersey, obok Londynu, została najpoważniej zbombardowana w trakcie intensywnych nalotów pro-wadzonych przez Luftwaffe od sierpnia 1940 do stycznia 1942 roku. Od maja 1941 roku, w trakcie sześciu tygodni, przy równoczesnym zagłuszaniu mediów z powodu istotnego znaczenia portu w newralgicznej dla Wielkiej Brytanii tzw. wojnie nad Północnym Atlantykiem (War at Sea), Liverpool doświadczył aż siedemdziesięciu dziewięciu nalotów10.
W rezultacie podporządkowania gospodarki światowej zagranicznej polityce USA trwającego od ostatnich lat zimnej wojny to niemniej Londyn, obok No-wego Jorku i Tokio, pełni rolę jednego z trzech ośrodków globalnego systemu finansowego11. Ta pozorna w gruncie rzeczy pozycja, która maskuje narastający kryzys, zaistniały w wyniku wewnętrznych zmian w strukturze społecznej, w isto-cie kompromituje aglomerację nad Tamizą12, stawiając pod znakiem zapytania kwestię przyznawania mu dalej miana głównej brytyjskiej metropolii.
Do momentu uzyskania przez Republikę Irlandzką niepodległości „wielką czwórkę” metropolitalną stanowiły jeszcze Dublin i Glasgow13. We współczesnych realiach ta największa szkocka aglomeracja, podobnie zresztą jak Manchester,
9 Chodzi o przedstawicieli ruchu Arts & Crafts (m.in. R.A. Bell) czy planowanie osiedli w pełnej harmonii z ich otoczeniem naturalnym (T.A. Lloyd), przez połączenie modernizmu ze stylami tradycyjnymi (Ch.H. Reilly – klasycyzmu; G.G. Scott – gotyku) po późny mo-dernizm/brutalizm i postmodernizm (J.F. Stirling). Zob. J. Dunn, P. Richmond: The World in One School. The History and Influence of the Liverpool School of Architecture 1894–2008.
Liverpool 2008 (o działalności i wpływie polskich architektów w szkole zob. s. 50–54). Por.
C. Crouch: Design Culture in Liverpool, 1880–1914. The Origins of the Liverpool School of Architecture. Lancaster 2002.
10 Zob. m.in: A. Johnson: Merseyside’s Secret Blitz Diary. Liverpool 2005. Por. P. Augh-ton: Liverpool. A People’s History. Lancaster 2008, s. 250–255.
11 J. Pilger: The New Rulers of the World. London – New York 2003, s. 1–15. Por. S. Sassens:
Foreword. W: Reinventing the City, Liverpool in Comparative Perspective. Red. R. Munck.
Liverpool 2003, s. ix–xi.
12 Por. P. Martyn: Two Thousand and Four, Revisting London two decades the other side of George Orwell’s visions of metropolitan dystopia. W: The City in Art. Red. P. Martyn.
Warsaw 2007, s. 287–307.
13 Kalkuta i Glasgow także pretendowały do tytułu Second City of the Empire, dzieląc przy tym wiele cech wspólnych z Liverpool – zarówno dobrych, jak i niechwalebnych. Por.
m.in.: S.C. Mukherjee: The Changing Face of Calcutta. An architectural approach. Kolkata 1991; F. Wordsall: The Tenement. Edinburgh 1979; H.F.C. Lyall: Vanishing Glasgow Through
Ilustracja 1. Liverpool: geograficzne położenie przy ujściu rzeki Mersey; herb miejski z heraldycznym ptakiem, zwanym Liver Bird; ikony architektury (Liver Building) i miejscowego folkloru (Ferry Cross the Mersey)
Mapa i herb: Wikimedia Commons. Fot. P. Martyn.
Birmingham i Leeds, a także stolice regionalne Edynburg, Cardiff14 i Belfast, pre-tendują jedynie do rangi drugiego miasta Zjednoczonego Królestwa. Tymczasem śmiało można postawić tezę, że ze względu na specyfikę takich walorów, jak:
położenie przy ujściu rzeki, legendarny kompleks doków o długości piętnastu kilometrów, niemający sobie równych w Starym Świecie, mityczna w środowisku marynarzy kultura śpiewu i grania w miejscowych pubach, ciepło i charyzma mieszkańców oraz niesłychany charakter łączących ich więzi społecznych – przez znaczną część XIX i XX wieku Liverpool jako jedyny zasłużył na miano miasta reprezentatywnego dla całego archipelagu brytyjskiego.
Za swoiste ucieleśnienie obecnej kondycji londyńskiego patriotyzmu, sko-rumpowanego z powodu przepaści dzielącej elitę „nowobogackich” i większą część współczesnych Brytyjczyków, można uznać burmistrza Borisa Johnsona, urzędującego od 2008 do 2016 roku. Jako redaktor naczelny tygodnika „The Spectator”, występujący równolegle w roli ministra kultury, mediów i sportu opozycyjnego w stosunku do ówczesnej partii rządzącej, pozwolił sobie na dru-zgocącą krytykę poczucia więzi jednoczącej ludność Liverpool, której zarzucił między innymi „roztkliwianie się nad cudzą krzywdą” („wallowing in a sense of vicarious victimhood”) oraz kierowanie się „plemiennym instynktem wspólnoty”
(„a tribal sense of community”)15.
the Lens of George Washington Wilson, T. & R. Annan, William Graham, Oscar Marzaroli and others. Frome–London 1991.
14 Na temat podziału Wysp Brytyjskich na obecnie suwerenne państwa UK i Eire oraz posiadające od lat dziewięćdziesiątych XX wieku własny parlament i rząd Szkocję (Alba), Walię (Cymru) i Północną Irlandię (obywatele Anglii mają wyłącznie reprezentujący cały kraj parlament londyński). Zob. m.in.: https://www.youtube.com/watch?v=rNu8XDBSn10 [data dostępu: 10.02.2014]. Por. P. Martyn: Enigmatyczność tożsamość postkolonialna mieszkańców Wysp Brytyjskich jako dziedzictwo postimperialne. W: Perspektywa (post)kolo-nialna w kulturze. Red. E. Partyga et al. Warszawa 2012, s. 332–333.
15 B. Johnson: Bigley’s fate. „The Spectator” 16.10.2004, s. 3. Zaskoczony skalą reakcji, jaką wywołał nad Mersey jego artykuł, Johnson otrzymał polecenie od lidera Partii Konserwatywnej, Michaela Howarda, że ma się natychmiast udać do Liverpool, by złożyć osobiście przeprosiny (por. popularne wówczas hasło „Johnson sent to Liverpool”). Przez samych mieszkańców Merseyside natomiast ten niezapowiedziany atak przyjęto jako „propagandę torysów”. Należy tu przypomnieć haniebną karykaturę sprawiedliwości, jaką stał się oficjalny raport rządowy, przygotowany pod nadzorem ministra sprawiedliwości Petera Taylora, dotyczący nieumyśl-nego spowodowania śmierci dziewięćdziesięciu sześciu kibiców z drużyny Liverpool FC na meczu z Nottingham Forest, na stadionie Hillsborough (Sheffield), 15 kwietnia 1989 roku.
BBC Panorama: Hillsborough – How They Buried The Truth. https://www.youtube.com/wat-ch?v=WoaeLtUULc [data dostępu: 14.05.2015]. Por. Hillsborough.independent.gov.uk. O tragedii w brukselskim stadionie Heysel, do jakiej doszło 29 maja 1985 roku, zob. BBC: Requiem for a Cup Final. https://www.youtube.com/watch?v=44xynnPXmAE [data dostępu: 15.05.2015].
Z powodu powstałej od XVIII wieku największej poza Cardiff i Swansea społeczności z Walii (czyniącej z Liverpool tzw. stolicę północno-walijską), jak i licznej mniejszości szkockiej oraz rzesz imigrantów z Irlandii uciekających przed wielkim głodem (an Gorta Mór) lat 1845–1849, miasto odegrało ważną rolę w historii społeczeństwa walijskiego, szkockiego, a szczególnie irlandzkiego.
Ponadto funkcjonuje tu najstarsza w kraju, istniejąca od lat trzydziestych XVIII wieku, społeczność czarnoskórych Afrykanów, która częściowo wywodzi się od członków plemienia Kru z Liberii, niegdyś niewolników na usługi angiel-skich handlowców. Tutaj osiedliła się również pierwsza w Europie społeczność chińska, a także mniejsze społeczności: Filipińczyków, Malajczyków, Soma-lijczyków, Hindusów oraz Karaibów. Wśród marynarzy zaciągających się na początku ostatniej dekady XIX wieku na statki płynące z Liverpool ponad jedna trzecia pochodziła z krajów spoza Imperium Brytyjskiego; byli to między innymi Norwegowie i Szwedzi, którzy ufundowali w mieście budowę własnych świątyń, Niemcy, Francuzi, Holendrzy, Belgowie, Włosi oraz Północni Amerykanie16.
Niemniej zasadnicze ograniczenie owego przeciwstawienia, konfrontującego wciąż elitarny Londyn z dawną metropolią znad Mersey, nabierającą coraz po-wszechniej egalitarnego charakteru, wiąże się z istotnym faktem – począwszy od przełomu millenniów także Liverpool w końcu został ogarnięty mechanizmami globalnymi o coraz intensywniejszym natężeniu.
Analiza kwestii redefiniowania utraconej podczas XX wieku wielkomiejskości Liverpool opiera się na dwóch podstawowych wymiarach – architektury miejskiej oraz czynnika społecznego. Pełne rozumienie wielowarstwowości współczesnego krajobrazu architektonicznego miasta wymaga przede wszystkim wzięcia pod uwagę historycznych faz rozwoju centrum oraz pobliskich dzielnic, gęsto zabu-dowanych w XVIII i XIX wieku (zob. ilustracja 2). Tereny ścisłego śródmieścia obejmują zabudowę zajmującą parcele wytyczone w średniowieczu lub czasach nowożytnych w okolicach Starego Ratusza, wzniesionego pierwotnie w XVII wieku, który (w konsekwencji wyburzania średniowiecznego zamku) stanowił – obok kościoła św. Mikołaja i kilku innych świątyń protestanckich – najstarszą domi-nantę miasta. Nowe dzielnice założono w wyniku kolejnych etapów mniej lub bardziej gwałtownego rozwoju miasta, trwającego od połowy XVIII wieku aż po lata międzywojenne, kiedy powstało suburbium, składające się z domów wolno stojących lub bliźniaków dla klas średnich. Zniszczenia będące skutkiem drugiej wojny światowej stworzyły sytuację wymarzoną przez architektów pierwszej połowy XX stulecia, zwaną przez nich tabula rasa, dzięki której wizje nowego (wspaniałego, jak również) funkcjonalnego miasta, zbudowanego ze szkła i betonu miały się
16 T. Lane: Liverpool, Gateway to Empire…, s. 114.
urzeczywistnić. Niedoszłe w wielu wypadkach, zaplanowane na wielką skalę kon-cepcje powojenne pozostawiły duże pole do popisu obecnym „wizjonerom”, w erze coraz bardziej pozbawionej jednoznacznie określonego stylu: postmodernistycznego, postponowoczesnego, hiper-, ultra-, neomodernistycznego, wreszcie, z punktu widzenia autora niniejszego artykułu, nie tyle późno-, ile wprost postmiejskiego.
Należy podkreślić to, że mimo skrajnych przemian, jakim profil architekto-niczny ulegał od połowy ubiegłego stulecia, odziedziczona po okresie rewo-lucji przemysłowej, majestatyczna zabudowa Liverpool pozostaje wyjątkowo ważnym atutem współczesnego miasta17. Kolejnymi dominantami przestrzeni śródmiejskiej stały się: neoklasycystyczna Komora Celna (spalona podczas na-lotów 1941 roku, później rozebrana), St George’s Hall oraz gmach zwany Liver Building, pozostający do dziś niezastąpioną wizytówką miasta, wzniesiony w latach 1910–1912. Do 2011 roku ostatni budynek był siedzibą Towarzystwa Wzajemnej Asekuracji Royal Liver, które – wraz z filiami – zostało przejęte przez wielomiliardową korporację ubezpieczeniową Royal London Group, cieszącą się
„w pełni globalnym profilem”. Echa imponującej ekspresji powstałego na począt-ku XX wiepocząt-ku zespołu gmachów zwanych Three Graces , czyli Trzema Gracjami (zob. ilustracja 3a), ujawniają się w wielu miastach świata, od Belfastu po Szang- hajski Bund. Znamienne, że właściwie żaden powstały od tego czasu obiekt nie zyskał tyle popularności wśród miejscowych ani też światowej renomy.
W okresie panowania sztywnych konwencji w sferze estetyki architektonicz-nej Liverpool stał się jednym z pierwszych ośrodków industrializującego się świata, w którym w elewacjach frontowych dopuszczono rozwiązanie oparte na uzewnętrznieniu nowatorskich technik konstrukcyjnych, na przykład wybitne 17 Zob. m.in.: Buildings of Liverpool. Liverpool Heritage Department. Liverpool 1978.
Por. J. Sharples: Liverpool. „Pevsner Architectural Guides”. New Haven – London 2004.
Na stronie obok:
Ilustracja 2. Współczesny stan zabudowy centrum Liverpool i okolic konurbacji Merseyside: patchwork panoramiczny (fotografie wykonane z wieży radiowej St. John’s Beacon, wrzesień 2014)
Fot. P. Martyn.
Ilustracja 3a. Panorama miasta z drugiej strony rzeki Mersey, przy Birkenhead;
w środku wznoszą się tzw. Trzy Gracje, po prawej stronie katedra anglikańska, po lewej stronie nowe biurowce dzielnicy biznesowej
Fot. P. Martyn.
Ilustracja 3b. Spichrze przy dokach Alberta
Fot. „Chowells” dla Wikimedia Commons.
realizacje w ceglanej architekturze doków i spichrzy im. księża Alberta (zob. ilu-stracja 3b). Pochodzące z połowy lat sześćdziesiątych XIX wieku budynki biu-rowe architekta Petera Ellisa Oriel Chambers i No. 16 Cook Street, w których szeroko zostało zastosowane uwidacznianie funkcji, wywierały silny wpływ na architekturę Nowego Jorku, bezpośrednio połączonego z Liverpool transatlan-tyckimi drogami morskimi.
O prominentnej pozycji Liverpool na przestrzeni wieków świadczy jego udział w zakresie przełomowych osiągnięć rewolucji przemysłowej, do jakich należą:
innowacyjny pod względem technologicznym Stary Dok (1710–1715), stanowiący pierwszy funkcjonujący w celach komercyjnych port do przyjmowania wielkich żaglowców, odizolowany od wód fal wpływowych dorzecza Mersey; prowadząca do Manchester pierwsza w dziejach ludzkości przynosząca dochód linia kole-jowa (czynna od 15 września 1830 roku); pierwszy w erze nowoczesnej system kanalizacji obejmujący całe miasto (1847); pierwsza na świecie zelektryfikowana nadziemna linia kolejowa, służąca jako wzór dla nowojorskiej18, czy też obszer-ny system podziemobszer-nych linii kolei pasażerskich, drążoobszer-ny w wielu etapach od połowy XIX po lata sześćdziesiąte XX wieku, z osobnymi tunelami dla ruchu towarowego. Pośród najczęściej wymienianych wyróżników Liverpool wskazuje się wyjątkowy prestiż portu w ogólnoświatowym handlu morskim oraz trans-porcie pasażerskim między Starym a Nowym Światem, imponujące pomniki19, jak też niewątpliwie najlepsze w kraju lub nawet całej Europie płyty chodnikowe, które przetrwały wiele dekad „amelioracji municypalnych”, dokonanych niemal wszędzie po 1945 roku.
Jeśli chodzi o historię społeczną czołowego ośrodka nad Mersey, o jego specy-fice zadecydował jedyny w swoim rodzaju proces socjologiczny, dzięki któremu w trakcie XX wieku klasy społeczne niżej postawione w hierarchii obejmowały niemal wszystkie domeny życia miejskiego. Warto przy tym podkreślić, że feno-men demokratyzacji społecznej, jaki równocześnie następował u londyńskich Cockneyów, był jednak znacznie ograniczany ze względu na odmienne, zwłaszcza w stolicy, mechanizmy awansu społecznego, które od początku lat osiemdzie-siątych ubiegłego stulecia od aspirujących do zmiany dotychczasowego statusu wymagały dostosowania się do systemu zachowań i konwencji obowiązujących wśród elit anglosaskich (jakkolwiek z czasem rozluźnienie dawnej kodyfikacji reguł implikowało coraz bardziej pozorne różnice obyczajów)20.
18 C.E. Box: Liverpool Overhead Railway. 1893–1956. London 1959.
19 Patronage & Practice, Sculpture on Merseyside. Red. P. Curtis. Liverpool 1989.
20 Przeniesienie na przykład akcji Pigmaliona Bernarda Shawa do Liverpool początku XX wieku doprowadziłoby do jeszcze o wiele ostrzejszego zderzenia między głównymi postaciami – „modelową” katoliczką irlandzkiego pochodzenia (Eliza Doolittle) a wręcz
Narastający wpływ dolnych warstw społecznych na życie miasta znalazło odzwierciedlenie w zmieniających się nazwach stosowanych w odniesieniu do mieszkańców Liverpool. Coraz bardziej anachroniczny po pierwszej wojnie światowej termin Liverpolitans odnosił się do kształtujących się od przełomu XVII i XVIII wieku elit, składających się pierwotnie z dorobkiewiczów, a także przedstawicieli zróżnicowanych warstw mieszczaństwa, którzy pretendowali do dalszego awansu społecznego. Popularne od lat międzywojennych, wciąż
Narastający wpływ dolnych warstw społecznych na życie miasta znalazło odzwierciedlenie w zmieniających się nazwach stosowanych w odniesieniu do mieszkańców Liverpool. Coraz bardziej anachroniczny po pierwszej wojnie światowej termin Liverpolitans odnosił się do kształtujących się od przełomu XVII i XVIII wieku elit, składających się pierwotnie z dorobkiewiczów, a także przedstawicieli zróżnicowanych warstw mieszczaństwa, którzy pretendowali do dalszego awansu społecznego. Popularne od lat międzywojennych, wciąż